Karol Szymanowski

Karol Maciej Szymanowski herbu Korwin / Ślepowron (ur. 3 października 1882 w Tymoszówce, zm. 29 marca 1937 w Lozannie) – polski kompozytor, pianista, pedagog i krytyk muzyczny. Wraz z Grzegorzem Fitelbergiem, Ludomirem Różyckim i Apolinarym Szeluto należał do grupy kompozytorów Młodej Polski. Obok Fryderyka Chopina jest uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich kompozytorów.

Szymanowski pochodził z polskiej rodziny zamieszkującej na Ukrainie naddnieprzańskiej od XVIII wieku. Wieś Tymoszówkę odziedziczył po swym dziadku Feliksie Szymanowskim. Rodzina matki (z domu Taube) pochodziła z Kurlandii.

Rodzina miała szerokie zainteresowania muzyczne: ojciec grał na fortepianie i wiolonczeli, brat Feliks był pianistą, a siostra, Stanisława Szymanowska-Korwin – śpiewaczką (sopran). W wieku siedmiu lat Karol rozpoczął domową edukację, z akcentem położonym na naukę muzyki. Drobne kalectwo (niepełnosprawna noga) ograniczało jego aktywność fizyczną. Najpierw uczył się pod kierownictwem ojca, a potem, od 1892, Gustawa Neuhausa, lokalnego nauczyciela muzyki, który odkrył u młodego Szymanowskiego zdolności kompozytorskie. W szkole Neuhausa w Elizawetgradzie zapoznał się z dorobkiem artystycznym romantyzmu, w szczególności niemieckiego. Następnie studiował w Warszawie u prof. Zygmunta Noskowskiego.

W latach 1903–1905 przebywał w Berlinie, gdzie poznał się z Ryszardem Straussem, który stał się jego mistrzem w nadchodzących latach. Zainspirowany jego muzyką skomponował swe pierwsze symfonie. W 1914, po śmierci Jadwigi Janczewskiej opuścił Zakopane, udając się w podróż po Europie. We Francji zapoznał się z modnym wówczas impresjonizmem, a w szczególności muzyką Claude'a Debussy'ego, która była kolejną inspiracją twórczą wchodzącego w okres największej płodności twórczej kompozytora.

Okres wojny spędził w rodzinnej Tymoszówce, intensywnie pracując. Skomponował wtedy między innymi III symfonię, I Koncert skrzypcowy i I Kwartet smyczkowy. W czasie rewolucji bolszewickiej rodzina Szymanowskich straciła swój majątek ziemski.

W 1920 mąż siostry Karola Szymanowskiego – Stefan Bartoszewicz, urzędnik ministerstwa handlu w Warszawie, kupił opuszczoną przez Niemców (masowo emigrujących, po decyzji traktatu wersalskiego o przyznaniu Polsce Pomorza i Wielkopolski) willę w Bydgoszczy dla rodziny Szymanowskich. W latach 1921–1924 w willi tej (przy ul. Kozietulskiego 5 na bydgoskim osiedlu Bielawy) mieszkał wraz z matką Anną Szymanowską, siostrą Stanisławą i bratem Feliksem. W tym czasie skomponował m.in. pieśni do cyklu wierszy Juliana Tuwima pod nazwą „Słopiewnie”, inicjujące nowy okres w jego twórczości oraz eseje o Igorze Strawińskim i Fryderyku Chopinie. W połowie lat 20. rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie Karol odniósł pierwsze wielkie sukcesy artystyczne i ostatecznie został pierwszym rektorem Warszawskiego Konserwatorium Muzycznego.

Szymanowski był homoseksualistą. Jednym z jego dzieł, zawierającym motywy homoerotyczne, jest opera Król Roger (1918–1924). Tworzył również wiersze. W latach 1917–1919 napisał powieść Efebos, poruszającą wprost tematykę homoseksualizmu. Dedykował ją swojemu kochankowi, 15-letniemu Borysowi Kochno. Borys był tancerzem, pochodzącym z szlacheckiej rosyjskiej rodziny, w późniejszych latach, po wyjeździe do Paryża, był również związany z Sergiuszem Diagilewem oraz Cole'em Porterem. Powieść spłonęła we wrześniu 1939 w mieszkaniu kuzyna kompozytora Jarosława Iwaszkiewicza, który sporządził obszerne streszczenie utworu. Jednak jeden z rozdziałów, podarowany właśnie Kochno (w przekładzie rosyjskim samego Szymanowskiego), ocalał. Ten fragment został wydany w Niemczech. Za twórczość literacką w latach 30. otrzymał Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury.

W 1930 Szymanowski cierpiący na gruźlicę, na stałe zamieszkał w wynajmowanej willi „Atma” w Zakopanem (obecnie Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie), skąd kierował Akademią Muzyczną w Warszawie (1930–1932) oraz często wyjeżdżał na leczenie do szwajcarskich sanatoriów. Gruźlica zaatakowała gardło kompozytora, wskutek czego Szymanowski nie był w stanie niczego jeść. Zmarł w czasie snu, w klinice Du Signal w Lozannie.

Za twórczość muzyczną o wiekopomnym znaczeniu dla kultury polskiej i ogólnoświatowej w dniu 2 kwietnia 1937 roku prezydent Ignacy Mościcki nadał pośmiertnie Karolowi Szymanowskiemu Wielką Wstęgę Orderu Odrodzenia Polski. Wcześniej, 11 listopada 1934 r., został odznaczony Krzyżem Komandorskim tegoż orderu.

Pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie. Jego serce spłonęło 6 sierpnia 1944 roku w czasie powstania warszawskiego razem z kaplicą Sióstr Sercanek w Kościele św. Krzyża.

Z okazji 125. rocznicy urodzin oraz 70. rocznicy śmierci kompozytora, 16 listopada 2006 sejm RP ogłosił rok 2007 rokiem Karola Szymanowskiego.

Ostatnie lata przyniosły renesans twórczości kompozytora. Siłą sprawczą owego ożywienia jest Sir Simon Rattle, który ze swoją City of Birmingham Orchestra nagrał dla koncernu EMI 4 albumy monograficzne (w tym jeden podwójny) zawierające: 3. symfonię, Stabat Mater, Litanię do Maryi Panny, Pieśni księżniczki z baśni (z Iwoną Sobotką) oraz oba koncerty skrzypcowe. Nagrania te otrzymały dwie prestiżowe Grammophon Awards. W dyskografii dyrygenta znajdują się również Harnasie, Król Roger, Pieśni miłosne Hafiza (z Magdaleną Kozeną), a także 4. symfonia koncertująca.

Twórczość

Periodyzacja

Przemiany stylu kompozytorskiego Karola Szymanowskiego następowały stopniowo, był to proces. Wyróżnia się jednak zwykle trzy etapy jego twórczości. Do roku 1913 jest to faza dojrzewania twórczego, poszukiwania indywidualnych środków wyrazowych. Na lata 1914–1919 przypada okres inspiracji kulturami orientalnymi i antycznymi. Ostatni etap wyznacza się orientacyjnie na lata 1920 do 1937 roku. W tym czasie Szymanowski zwraca się w stronę polskiej ludowości, folkloru, szczególnie podhalańskiego. Podział ten ma charakter umowny, jest dużym uproszczeniem. Operę Król Roger, którą bez wątpienia należałoby przypisać do etapu drugiego, kończył Szymanowski jeszcze w 1924 roku. Natomiast cykl pieśni Słopiewnie, który nawiązuje do polskiej muzyki tradycyjnej, powstała już w 1920.

Wczesna twórczość

Szymanowski wychowywał się w ziemiańskiej, stosunkowo bogatej, inteligenckiej rodzinie o bogatych tradycjach kulturalnych. Od najmłodszych lat miał kontakt z kanonem arcydzieł kultury zachodnioeuropejskiej, w tym z wydaniami dzieł Bacha, Mozarta czy Chopina. Miejscowość Tymoszówka, gdzie się wychował, leżała na wschodnich rubieżach przedrozbiorowej Polski. Był to tygiel narodowości (Polacy, Rusini, Żydzi, Ormianie, Kozacy, Tatarzy, Niemcy). Warto pamiętać o tych dwóch czynnikach, które w znacznym stopniu przyczyniły się do ukształtowania wrażliwości kompozytora. Bez wątpienia znaczny wpływ miały również pierwsze wrażenia operowe Szymanowskiego. Jako dziecko był na przedstawieniu Rusałki Aleksandra Dargomyżskiego. Pobudziła ona jego wyobraźnię, do tego stopnia, że wraz z rodzeństwem sam układał i wykonywał przedstawienia teatralno-muzyczne z okazji spotkań rodzinnych. W wieku 12 lat, przy okazji wyjazdu rodziny do Szwajcarii, był świadkiem wystawienia w Wiedniu opery Lohengrin Wagnera.

Najwcześniejsze wydane utwory Szymanowskiego zostały napisane na fortepian. Wpływ muzyki Fryderyka Chopina jest oczywisty, ale ich nastrojowość i harmonika są już późnoromantyczne. Często porównuje się te utwory z wczesnymi dziełami Aleksandra Scriabina (m.in. Etiudy op. 4 Szymanowskiego z Etiudami op. 8 Scriabina), który również wychował się w kulcie pianistyki Chopina. Po rozpoczęciu studiów kompozytorskich w Warszawie pod kierunkiem Zygmunta Noskowskiego, Szymanowski napisał wiele utworów o klasycznych formach, z których później nie był zadowolony. Już w trakcie pisania I Symfonii f-moll komentował w liście ˌˌbędzie to jakieś monstrum kontrapunktyczno-harmoniczno-orkiestroweˈˈ. W 1904 roku usłyszał po raz pierwszy filharmoniczne wykonanie swojego dzieła, Uwertury koncertowej E-dur, op. 12. Utwory te zdradzają olbrzymi wpływ, szczególnie w instrumentacji, muzyki Wagnera i jeszcze bardziej Richarda Straussa. W Fantazji na fortepian op. 14 wszystkie części zespolone są wspólnym materiałem motywicznym co między innymi budzi skojarzenia z Sonatą h-moll Franza Liszta. Poza oczywistymi inspiracjami, nie można jednak Szymanowskiemu odmówić talentu melodycznego, znajomości technik wariacyjnych, śmiałych niekiedy poszukiwań harmonicznych czy pianistycznego wirtuozostwa. W tym młodzieńczym okresie twórczości kompozytora najbardziej osobisty charakter mają pieśni do słów Kazimierza Tetmajera, Wacława Berenta czy Jana Kasprowicza. Zdradzają one w jakim kierunek będzie zmierzać ekspresja twórcza Szymanowskiego. Charakteryzują się one kontemplacyjnością, metafizyką, nastrojowością, pesymizmem. I tu warto zwrócić uwagę na analogie z twórczością innego wybitnego kompozytora, Hugo Wolfa (np. Łabędź op. 7 Szymanowskiego do niektórych pieśni Wolfa do tekstów Eduarda Mörike).

Fascynacja Orientem i starożytnością

W latach 1906–1912 Szymanowski często podróżował, głównie do Lipska, Berlina i Wiednia, gdzie starał się wybić w świecie kompozytorskim. Pozycja niemieckiej muzyki, ugruntowanej w drugiej połowie XIX wieku przez Wagnera i Brahmsa, zaczęła się w tym okresie chwiać. Szymanowskiego podróże do Berlina czy Wiednia zaczęły nużyć. Potrzebował nowych bodźców. Jednym z nich stała się muzyka Igora Strawińskiego, z którą zetknął się już w 1913 roku w Wiedniu (balet Pietruszka) i która od razu go oczarowała. Olbrzymi wpływ na kompozytora miały też dwie podróże do Włoch, na Sycylię oraz po Afryce Północnej. Szymanowski po powrocie sięgnął po niemieckie tłumaczenie poezji XIV-wiecznego, perskiego liryka Hafeza i napisał do nich Pieśni op. 24. W tym samym czasie pisał jeszcze operę Hagith w stylistyce Salome Richarda Straussa i jak dowiadujemy się z listów, bardzo to kompozytorowi ciążyło. Wyraźnie zmieniały się jego zainteresowania. Wkrótce wybuchła pierwsza wojna światowa. Szymanowski wrócił do rodzinnej Tymoszówki, gdzie pozostawał aż do 1919 roku. Był to bardzo płodny okres w twórczości kompozytora. Powstało wiele dzieł inspirowanych Orientem, m.in. Pieśni muezina szalonego czy Pieśni księżniczki z baśni. Inspiracje te nie oznaczały tutaj nawiązań do materiału muzycznego świata arabskiego czy antycznego, był to raczej - orientalny impresjonizm. Szymanowskiego zafascynował swoisty mistycyzm, jaki odczuł będąc w Afryce i na Sycylii. Orient budził romantyczne skojarzenia z tajemniczymi ruinami, haremami, niewolnikami, sułtanami, baśniami, zmysłowością, ahistorycznością, snem.

Powstają w tym czasie również takie dzieła jak Maski op. 34, Mity op. 30 na skrzypce i fortepian czy III Symfonia Pieśń o nocy. Poza wyraźnymi inspiracjami pozamuzycznymi, zwykle literackimi, których Szymanowski już w tym okresie nie krył, istotnym przemianom uległ język muzyczny kompozytora. W dziełach tego okresu niemal zupełnie tracą siłę ciążenia tonalne systemu dur-moll. Szymanowski używa skali dwunastodźwiękowej, pentatoniki, skal całotonowych, nakłada na siebie skale, świadomie eksponuje trytony, sekundy małe, unika kadencjonowania. Zaciera się granica między planem linearnym (melodyka) a wertykalnym (harmonika). Często centrum tonalnym staje się współbrzmienie czy figura melodyczno-harmoniczna (Klangzentrum). Największe zmiany zachodzą jednak w kolorystyce instrumentalnej, wyraźnie odczuwa się poszukiwania indywidualnego, sensualistycznego brzmienia. W Mitach op. 30 stosuje Szymanowski wyszukaną artykulację skrzypiec, w tym tryle pojedyncze i podwójne, glissando z tremolem, flażolety, ćwierćtonowość. III Symfonię nie komponował już na podstawie szkiców fortepianowych, zależało mu na brzmieniu. Wielokrotnie podzielił grupę smyczków, stosuje glissanda harf, frullato dla instrumentów dętych, grę sul tasto i sul ponticello dla smyczków. III Symfonia, mimo że posiada klasyczną, czteroczęściową formę przypomina raczej obszerny poemat wokalno-symfoniczny. Espozycja tematów i przetworzenie przenikają się, wariacyjne zmiany tematów, przekształcenia motywiczne budują dramat zgodnie z programem pozamuzycznym. Bez wątpienia wpływ na twórczość Szymanowskiego w tym okresie mają przede wszystkim impresjoniści (Debussy, Ravel, Skriabin), jednak dzieła polskiego kompozytora wykazują olbrzymi indywidualizm twórczy. Drugi okres twórczości Szymanowskiego wieńczy opera, mająca cechy dramatu muzycznego czy wręcz misterium, Król Roger.

Ludowość

Szymanowskiemu folklor nie był obcy, już w dzieciństwie zetknął się z wieloma ludowymi piosenkami. Miał olbrzymi sentyment do wiejskiego krajobrazu Ukrainy, ale nigdy nie czerpał z ich melodii czy skal. Chłopomania wśród polskiej inteligencji rosła. Po wojnie Polska odzyskała niepodległość, Szymanowski jako wielki patriota, społecznik zdawał sobie sprawę jak wielką wartość integrującą naród może mieć sztuka. Przyjaciele, znajomi namawiali go do odwiedzin w Zakopanem. Muzykolodzy tacy jak Zdzisław Jachimecki czy Adolf Chybiński przybliżali mu środki techniczne jakimi posługują się Górale i zachęcali Szymanowskiego do twórczego ich wykorzystania. W 1921 roku kompozytor ukończył cykl pieśni Słopiewnie do słów Juliana Tuwima. Był to przełomowy utwór w jego twórczości. Zasadniczo środki warsztatu kompozytorskiego nie zmieniły się w stosunku do okresu środkowego, wciąż Szymanowski używał swobodnej harmoniki, skali dwunastotonowej, a wobec rozmycia podstawy tonalnej, integrował dzieła charakterystycznym brzmieniem. Teraz jednak wpisał w ten bardzo swobodny system ludowe skale, zwroty melodyczne, charakterystyczne dla regionu interwały.

Charakterystyczne są z tego okresu mazurki Szymanowskiego. Zderza on w nich rytmy związane z muzyką ludową Mazowsza i Kujaw z folklorem Podhala. W stosunku do mazurków Chopina, wzbogaca formę ABA, powracający po części środkowej temat jest zawsze zmieniony, ukazany w nowym świetle. Mazurki Szymanowskiego cechuje bogata melodyka i niezwykła, modernistyczna harmonika, w której kompozytor sięga do skali góralskiej, bitonalności czy łączenia różnych skal modalnych. Szczególnie zwraca na siebie zbiór dwudziestu Mazurków op. 50. Powstały w tym okresie również takie arcydzieła jak Pieśni kurpiowskie op. 58, Stabat Mater op. 53 czy balet Harnasie op. 55.

W ostatnich latach twórczości Szymanowskiego, w dziełach takich jak IV Symfonia koncertująca czy II Koncert skrzypcowy kompozytor bardzo oddala się od stylistyki pierwszego okresu twórczego, pozostającego pod wpływem muzyki niemieckiej, a także od drugiego. Unika przepychu, subiektywności, mistycyzmu. Jakby zarzucając nurt dionizyjski na rzecz nurtu apollińskiego. Upraszcza przy tym harmonikę, rezygnując z zawiłej chromatyki, upraszcza fakturę i formę. Styl tych dzieł może budzić skojarzenia z rodzącym się właśnie wtedy neoklasycyzmem (Strawiński, Bartók). Kolorystyka i ekspresja kompozycji Szymanowskiego są jednak tak indywidualne, że byłoby sporym nadużyciem zaklasyfikować je jako neoklasyczne czy witalistyczne.