Lew Tołstoj

Lew Tołstoj hrabia, ros. Лев Никола́евич Толсто́й   /lʲev nʲɪkɐˈlaɪvʲɪtɕ tɐlˈstoj/; (ur. 28 sierpnia?/9 września 1828 w Jasnej Polanie, zm. 7 listopada?/20 listopada 1910 na stacji kolejowej Astapowo) – rosyjski powieściopisarz, dramaturg, krytyk literacki, myśliciel, pedagog. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli realizmu w literaturze europejskiej. Jego idee „nieprzeciwstawiania się złu przemocą” miały znaczący wpływ na poglądy Mahatmy Gandhiego i Martina Luthera Kinga.

Lew Tołstoj urodził się w Jasnej Polanie, jako potomek dwóch znanych w Rosji rodzin arystokratycznych: Tołstojów i Wołkońskich. Wcześnie stracił matkę, która zmarła w 1830 roku, a siedem lat później zmarł jego ojciec. Wraz z czwórką rodzeństwa był wychowywany przez krewne ze strony ojca, a kształcony przez francuskiego, a potem niemieckiego guwernera. W 1844 roku zaczął studiować orientalistykę, a następnie prawo na Uniwersytecie Kazańskim, lecz po trzech latach zrezygnował ze studiów. W Kazaniu zaczęły się rozwijać jego zainteresowania filozoficzne, szczególnie pod wpływem twórczości Jeana-Jacques’a Rousseau. Wrócił do Jasnej Polany, gdzie poświęcił się nauce języka angielskiego, zajęciom z muzyki i samodzielnemu studiowaniu prawa. W 1849 roku otworzył w Jasnej Polanie szkołę dla dzieci chłopskich. Wiele czasu spędzał młody Tołstoj również w Petersburgu i Moskwie, głównie oddając się hazardowi.

W 1851 r. zaciągnął się do wojska i służył dwa lata na Kaukazie. Następnie w czasie wojny krymskiej walczył na Bałkanach oraz w oblężonym Sewastopolu. W latach służby wojskowej opublikował swoje pierwsze utwory literackie: pierwszą część trylogii autobiograficznej „Dzieciństwo” oraz „Opowiadania Sewastopolskie”. Po wojnie, uznawany już za przedstawiciela nowego pokolenia literackiego Rosji, zrezygnował w 1856 roku z kariery wojskowej, zamieszkując na przemian w Jasnej Polanie, Sankt Petersburgu i Moskwie.

Odbył dwie podróże po Europie Zachodniej (w roku 1857 i w latach 1860-1861). Podczas pierwszej z nich był w Paryżu, a następnie w rejonie Jeziora Genewskiego – w Szwajcarii i Włoszech. Wrażenia z wojaży znalazły swe odbicie w opowiadaniu „Lucerna”. Podczas drugiej podróży Tołstoj interesował się głównie problemami oświaty i działaniem instytucji oświatowych w Niemczech i Francji. Duże wrażenie zrobiły na nim poglądy i działalność Ericha Auerbacha, z którym zaprzyjaźnił się, oraz pedagoga Adolfa Diesterwega. W Brukseli spotkał się z P-J Proudhonem i z Joachimem Lelewelem.

Pełen entuzjazmu wrócił do Jasnej Polany wkrótce po zniesieniu pańszczyzny w Rosji i zajął się działalnością pedagogiczną. Założył 13 szkół dla dzieci chłopskich w Jasnej Polanie i okolicach, wydawał periodyk pedagogiczny „Jasna Polana”, napisał i wydał podręczniki, opowiadania i bajki dla dzieci, był jednym z nauczycieli w założonych przez siebie szkołach.

W roku 1862 ożenił się z Zofią Bers (córką lekarza), poświęcił się rodzinie, obowiązkom i gospodarstwu wiejskiemu oraz swej twórczości. Lata siedemdziesiąte XIX wieku były ważnym okresem w procesie kształtowania się jego poglądów. Naukę Chrystusa pojmował racjonalistycznie, jako system etyczny, odrzucał wszelką przemoc (w tym państwo i Kościół, lecz głosił hasło „niesprzeciwiania się złu przemocą”). Nawoływał do powrotu do natury (tylko praca chłopska jest bogobojna, ziemia i rola należą do wszystkich) i przejawiania czynnej miłości bliźniego. Uważał, że wiele zdobyczy cywilizacji jest złem, ponieważ, jako dostępne tylko dla niektórych, pogłębiają przepaść pomiędzy bogatymi a biednymi. Występował również przeciw „czystej sztuce” uprawianej z potrzeby estetycznej. Popadł w zatarg z rządem (zakaz rozpowszechniania jego pism) i z Cerkwią (został ekskomunikowany i wydalony z niej w 1901). W tym czasie nominowany był do Literackiej Nagrody Nobla (mówiono o nim jako o najważniejszym kandydacie), której ostatecznie nie otrzymał.

Pod koniec życia popadł w konflikt z rodziną z powodów majątkowych (chciał rozdzielić swój majątek pomiędzy chłopów). Opór rodziny i rozterki pisarza uniemożliwiały realizację zamierzeń. Od 1909 roku w osobistych dziennikach Tołstoja coraz częściej pojawiały się zapisy o zamiarze opuszczenia domu. Jesienią 1910 opuścił potajemnie Jasną Polanę, by przeżyć resztę życia zgodnie ze swymi poglądami. W pociągu zachorował na zapalenie płuc i musiał przerwać podróż. Zmarł 20 listopada na małej stacji kolejowej Astapowo.

Przekonania polityczne i religijne

W latach siedemdziesiątych powstała religijno-społeczno-etyczna koncepcja autorstwa Tołstoja, oparta na dwóch głównych tezach: ciągłym doskonaleniu moralnym jednostki i nieprzeciwstawianiu się złu przemocą. W konsekwencji Tołstoj odrzucił oficjalną, prawosławną religię oraz zanegował prawomocność władzy państwowej, co zbliżyło go do chrześcijańskiego anarchizmu, chociaż do końca życia Tołstoj odżegnywał się od idei Proudhona i jego następców. Z czasem jego idee, zwane tołstoizmem, zyskały wielu zwolenników zarówno w Rosji, jak i na Zachodzie (tołstoiści). W 1901 Świątobliwy Synod Rządzący Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego odłączył prozaika od Cerkwi.

Tołstoj uznawany jest za twórcę wolnościowego chrześcijaństwa anarchistycznego.

Tołstoj sam nauczył się w krótkim czasie języka esperanto. Za jeden z jego artykułów do La Esperantisto, w którym nauczenie się esperanta nazwał „obowiązkiem każdego chrześcijanina”, zabroniono propagowania pism esperanckich na ziemiach podlegających Rosji.

Był wegetarianinem.

Twórczość

Wielkością hrabiego Tołstoja jako pisarza i człowieka jest nieugięte dążenie do prawdy bezwzględnie stosowanej w życiu, oraz niezwykła siła twórcza, łącząca obiektywną obserwację rzeczywistości z postawą własnego poglądu na świat.

„We wczesnej twórczości i koncepcjach określających funkcje literatury (...) oparł się na tradycji oświeceniowo – sentymentalnej oraz prozie psychologicznej Lermontowa i Hercena oraz scjentyzmie lat czterdziestych. Przeszedł (...) ponad romantyzmem i klasyczną idealistyczną filozofią niemiecką (...)”

(za: Literatura rosyjska w zarysie)

Tołstoj naprzemiennie angażował się bardziej bądź w beletrystykę, bądź w działalność publicystyczną. Ostatni etap twórczości Tołstoj rozpoczął moralistyczną rozprawą „Spowiedź”. Potępił w niej oficjalną religię prawosławną, swoją postawę życiową oraz ogłosił konieczność powstania nowej religii. Zaatakował wówczas władzę państwową, sądy i aparat biurokratyczny.

W Polsce jego książki tłumaczyli m.in.: Jadwiga Dmochowska, Paweł Hertz, Czesław Jastrzębiec-Kozłowski, Maria Leśniewska, Tadeusz Łopalewski, Wacław Rogowicz, Eleonora Słobodnikowa, Kazimierz Truchanowski, Kazimiera Iłłakowiczówna.

Dzieła

Pierwszy okres twórczości

• trylogia autobiograficzna:
  • Dzieciństwo 1852
  • Lata chłopięce 1854
  • Młodość 1857
• cykl kaukaski:
  • Wybieg 1853
  • Wyrąb lasu 1855
• nowelistyka 1857-1859:
  • Lucerna
  • Trzy śmierci
  • Albert
  • Szczęście rodzinne
• pozostałe dzieła okresu:
  • Poranek ziemianina 1856
  • Dwaj huzarzy 1856
  • Kozacy 1862
• z doświadczeń wojennych:
  • Opowiadania sewastopolskie 1855-1856

„Szczęśliwe piętnastolecie”

• Wojna i pokój 1863-1869 (4 tomy, obraz życia rosyjskiego w dobie napoleońskiej)
• Anna Karenina 1873-1877 (obraz społeczeństwa ros. w latach 70. XIX w., ze znakomitymi charakterystykami)

Ostatni okres twórczości

• Spowiedź, publicystyka (1879-1880, wyznanie nowej wiary)
• Co mamy robić? (1885)
• Śmierć Iwana Ilicza, nowela (1886)
• Ciemna potęga (tragedia chłopska 1886)
• Sonata Kreutzerowska (1889, paradoksalne ujęcie zagadnienia małżeństwa i życia płciowego)
• Owoce oświaty, komedia satyryczna (1889)
• A światło świeci w ciemności, dramat (dzieło niedokończone), (1890)
• Królestwo Boga jest wewnątrz Ciebie, rozprawa (1894)
• Pan i parobek (1895)
• Co to jest sztuka? (1897)
• Zmartwychwstanie (1899, wielka powieść krytyczno-społeczna)
• Żywy trup, dramat (1900)
• Po balu, opowiadanie (1903)
• Hadżi-Murat, nowela (1904)
• Za co?, opowiadanie poświęcone tragicznym losom polskiego powstańca listopadowego Wincentego Migurskiego (1906)
• Shakespeare, studium krytyczne (1907)
• Krytyka teologii dogmatycznej, rozprawa
• Na czym polega moja wiara?, rozprawa (w Europie wydana pod tytułem Moja wiara lub Moja religia, wersja skrócona) (1884)
• Ojciec Sergiusz, wydanie pośmiertne

Wydania zbiorowe

Pierwsze wyd. zbiór. 1889, wyd. zupełne rozpoczęto w 1928. Jedyne zbiorowe wyd. „Dzieł” w przekładzie polskim (ze słowem wstępnym Wacława Lednickiego, pod redakcją Juliana Tuwima) ukazało się nakładem Wydawnictwa Gutenberga w 14 t., 1928-1930. Studia pol. o T.: Leo Belmont (1904), Walery Gostomski (1904), Władysław Jabłonowski (1908), Marian Zdziechowski (1912 i 1915), Wacław Lednicki (1928); przekład polskiej książki Mereżkowskiego (1904).