Maria Pawlikowska-Jasnorzewska

Maria Janina, z domu Kossak, primo voto Bzowska, secundo Pawlikowska, tertio Jasnorzewska (ur. 24 listopada 1891 w Krakowie, zm. 9 lipca 1945 w Manchesterze) – polska poetka i dramatopisarka dwudziestolecia międzywojennego. Laureatka Złotego Wawrzynu Akademickiego Polskiej Akademii Literatury. Luźno związana ze Skamandrem.

Maria Janina Kossak, córka malarza Wojciecha Kossaka, syna Juliusza urodziła się 24 listopada 1891 w Krakowie. Jej starszy brat, Jerzy Kossak, był malarzem, a młodsza siostra, znana pod pseudonimem Magdalena Samozwaniec, pisała utwory satyryczne.

Oboje rodzice autorki wywodzili się ze szlachty, ich dworek, Kossakówka, był miejscem częstych spotkań osób ze środowiska artystycznego. Gośćmi w domu Kossaków bywali m.in. Henryk Sienkiewicz, Ignacy Jan Paderewski, Wincenty Lutosławski. Maria Pawlikowska Jasnorzewska nie uczęszczała do szkoły, edukację pobierała w domu, gdzie nauczyła się kilku języków obcych oraz zdobyła wykształcenie humanistyczne. Przez krótki czas była wolną słuchaczką krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Trzykrotnie wychodziła za mąż. Pierwszy mąż, Władysław Bzowski, poślubiony przez nią w 1915 roku, był oficerem armii austriackiej. Małżeństwo się rozpadło, a po unieważnieniu go wyszła w 1919 r. za Jana Gwalberta Henryka Pawlikowskiego, syna Jana Gwalberta Pawlikowskiego. Zamieszkali w Zakopanem, w domu Pawlikowskiego, miłośnika Tatr. Małżeństwo to nie przetrwało długo, choć zostało unieważnione dopiero w roku 1929.

Poetka sporo podróżowała, czego ślady można odnaleźć w jej twórczości. Przebywała między innymi we Włoszech, w Północnej Afryce i we Francji, gdzie w 1927 r. w Paryżu przeżyła wielką miłość z lotnikiem i poetą Sarmento de Beires [potrzebne źródło]. W 1931 roku wyszła za mąż za Stefana Jasnorzewskiego, oficera lotnictwa.

We wrześniu 1939 roku, po wystawieniu sztuki Baba-Dziwo, będącej ostrym atakiem na hitlerowski totalitaryzm, wyjechała do Francji (szlakiem przez Zaleszczyki), a później do Anglii. Wraz z mężem osiadła w Blackpool, w ośrodku lotnictwa RAF. Poetka zachorowała na raka, nowotwór dawał bardzo szybko przerzuty, najbardziej zaatakowany był kręgosłup. Maria Pawlikowska-Jasnorzewska była dwukrotnie operowana. Zmarła w szpitalu w Manchesterze 9 lipca 1945 roku. Stefan Jasnorzewski po skończonej wojnie całkowicie porzucił lotnictwo i zerwał kontakty z przyjaciółmi i rodziną na około pięć lat.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska przyjaźniła się z wieloma artystami, zwłaszcza ze środowiska Skamandra, z Witkacym oraz z formistami (Leonem Chwistkiem i Andrzejem Pronaszką). We wspomnieniach wielu ówczesnych osobistości artystycznych opisywana była jako uprzejma, czarująca osoba, pieszczotliwie nazywana Lilką.

Twórczość Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej

W roku 1924 zadebiutowała jako pisarka sztuką Szofer Archibald. Komedia w trzech aktach. Do 1939 roku napisała piętnaście sztuk, które z powodu perspektywy, z jakiej ujmowała tematy takie jak aborcja, związki pozamałżeńskie i kazirodztwo, uważane były za skandalizujące. Krytycy wysoko ją cenili, znane są porównania poetki do Moliera, Marivaux, Wilde'a, Shawa i Witkacego.

Oddziaływanie twórczości Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej

Wiersze Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej były często wykonywane jako piosenki, śpiewane m.in. przez Ewę Demarczyk do muzyki Zygmunta Koniecznego, Czesława Niemena (do muzyki własnej) czy Krystynę Jandę do muzyki Jerzego Satanowskiego. Jeden z wierszy Jasnorzewskiej pojawia się w gombrowiczowskiej Pornografii wyreżyserowanej przez Jana Jakuba Kolskiego.

Na jej cześć nazwano jedną z planetoid. Wspomnienia o poetce, zatytułowane Zalotnica niebieska, wydała jej siostra, Magdalena Samozwaniec.

Publikacje

Liryka

• Niebieskie migdały, Kraków 1922
• Różowa magia. Poezje, Kraków 1924 – z ilustracjami autorki
• Pocałunki, Warszawa 1926
• dancing. karnet balowy, Warszawa 1927
• Wachlarz. Zbiór poezyj dawnych i nowych, Warszawa 1927
• Cisza leśna, Warszawa 1928
• Paryż, Warszawa 1929
• Profil białej damy, Warszawa 1930
• Surowy jedwab, Warszawa 1932
• Śpiąca załoga, Warszawa 1933
• Balet powojów, Warszawa 1935
• Krystalizacje, Warszawa 1937
• Szkicownik poetycki, Warszawa 1939
• Róża i lasy płonące, Londyn 1940
• Gołąb ofiarny. Zbiór wierszy, Glasgow 1941
• Ostatnie utwory, zebrał i opracował Tymon Terlecki, Londyn 1956 – wydany pośmiertnie zbiór ostatnich utworów poetki
• Etiudy wiosenne, Warszawa 1976 – niepublikowane juwenilia
• Pocałunki, Warszawa – Rzeszów 2008
• Moja siostra poetka, Warszawa 2010 – wybór poezji, także niepublikowanej, dokonany przez Magdalenę Samozwaniec wraz z płytą CD na której Samozwaniec deklamuje 8 wierszy siostry-poetki.
• Wojnę szatan spłodził. Zapiski 1939-1945, Warszawa 2012 - dziennik wojenny poetki opracowany przez Rafała Podrazę.

Dramaty

• Szofer Archibald. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Mały 1924, druk: "Świat" 1924 (nr. 45-52)
• Kochanek Sybilli Thompson. fantazja przyszłości w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1926
• Egipska pszenica. sztuka w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1932
• Powrót mamy. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1935
• Mrówki (myrmeis). sztuka w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1936
• Rezerwat. Farsa w 3 aktach, wystawienie: TV 1968, druk: "Dialog" 1979/3
• Zalotnicy niebiescy. Sztuka w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Mały 1933, wyd. Kraków 1936
• Dowód osobisty. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1936
• Nagroda literacka. Komedia w 4 aktach, wystawienie: Warszawa, Teatr Nowy 1937
• Baba-Dziwo. Tragikomedia w 3 aktach, wystawienie: Kraków, Teatr im. J. Słowackiego 1938, druk: "Dialog" 1966/10
• Dewaluacja Klary. Komedia w 3 aktach, wystawienie: Poznań, Teatr Polski 1939
• Popielaty welon. Fantazja sceniczna w 9 obrazach, wystawienie: Warszawa, Teatr Narodowy 1939
• Biedna młodość, (słuchowisko radiowe) radio 1936
• Pani zabija pana, (słuchowisko radiowe) radio 1936
• Złowrogi portret, (słuchowisko radiowe) radio 1937

Pawlikowska-Jasnorzewska w piosenkach

• 1970: Ewa Demarczyk ... (Piwnica pod Baranami) – tekst utworu "Pocałunki"
• 1996: Ich Troje Intro – tekst utworu "Prawo"
• 1997: Grzegorz Turnau Tutaj jestem – tekst utworu "Kto chce bym go kochała"
• 2000: Kayah - Topielice
• 2005: Cisza jak ta – Pocałunki