Zofia Kossak-Szczucka

Zofia Kossak-Szczucka, później Zofia Kossak-Szatkowska, de domo Kossak, primo voto Szczucka, secundo voto Szatkowska (ur. 10 sierpnia 1889 w Kośminie, zm. 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej) – polska powieściopisarka, uczestniczka organizacji Żegota.

Była córką Tadeusza Kossaka (brata bliźniaka Wojciecha) i Anny Kisielnickiej-Kossakowej, siostrą stryjeczną satyryczki Magdaleny Samozwaniec i poetki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej oraz wnuczką Juliusza Kossaka.

W większości publikacji jako data jej narodzin figuruje rok 1890; po dotarciu do nieznanych wcześniej dokumentów okazało się, że przyszła na świat rok wcześniej. Dzieciństwo i młodość spędziła na Lubelszczyźnie i na Wołyniu.

Na początku uczyła się w domu, potem w 1906 pracowała jako nauczycielka w Warszawie. Zgodnie z tradycją rodzinną w latach 1912-13 studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie, a potem rysunek w École des Beaux-Arts w Genewie. W 1915 roku wyszła za mąż za Stefana Szczuckiego i zamieszkała z mężem w Nowosielicy na Wołyniu. Tam, w 1916 na świat przyszedł ich pierwszy syn Juliusz. Rok później, w 1917 drugi, Tadeusz. Tam też w 1917 przeżyła z rodziną okres krwawych wystąpień chłopskich oraz najazd bolszewicki. Spisane wspomnienia z tego okresu, wydane w 1922 roku pod tytułem "Pożoga", były jej właściwym debiutem literackim.

W 1923 r., po śmierci męża we Lwowie, autorka przeniosła się z synami do rodziców. Zamieszkała we wsi Górki Wielkie, na Śląsku Cieszyńskim. 14 kwietnia 1925 ponownie wyszła za mąż, za oficera WP Zygmunta Szatkowskiego. W 1926 na świat przyszedł jej trzeci syn, Witold Szatkowski, a umarł pierworodny, Juliusz Szczucki. W 1928 urodziła córkę, Annę Szatkowską.

W roku 1932 została odznaczona nagrodą literacką województwa śląskiego. W 1935 umarł jej ojciec, Tadeusz Kossak. W 1936 otrzymała Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury, najważniejszej instytucji polskiej kultury okresu międzywojnia, a w 1937 została odznaczona Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

II wojna światowa

W 1939 Zofia Kossak-Szczucka opuściła Górki Wielkie i przeniosła się do Warszawy. W stolicy zaangażowała się w działalność konspiracyjną i charytatywną. W 1941 roku wraz z przyjaciółmi oraz księdzem Edmundem Krauze z parafii Św. Krzyża, utworzyła Front Odrodzenia Polski i stanęła na jego czele. Współpracowała też z polityczno-wojskową katolicką organizacją podziemną Unia.

Pisarka współredagowała również pierwsze pismo podziemne "Polska Żyje". W sierpniu 1942 roku opublikowała swój protest. We wrześniu 1942 wraz z Wandą Krahelską powołała Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom, przekształcony wkrótce w Radę Pomocy Żydom "Żegota". Za tę działalność, po wojnie odznaczona została medalem "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata". W roku 1943 w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau zginął jej drugi syn, Tadeusz Szczucki. Ona sama 27 września 1943 roku została aresztowana przez gestapo i 5 października 1943 wywieziona do KL Auschwitz-Birkenau. W 1944 została przewieziona do Warszawy, na Pawiak i skazana na śmierć. Dzięki staraniom władz podziemia została uwolniona w końcu lipca. Wzięła czynny udział w powstaniu warszawskim.

Okres powojenny

Po upadku Powstania, do 1945 r. przebywała w Częstochowie. Tam opisała swoje wspomnienia z obozu w książce Z otchłani. W 1945 wyjechała z misją Polskiego Czerwonego Krzyża do Londynu i pozostała na przymusowej emigracji. Przez 12 lat wspólnie z mężem gospodarowała na farmie Troswell w Kornwalii, kontynuując pracę pisarską. Zostaje przyjęta na prywatnej audiencji u królowej brytyjskiej, na Afternoon Party w Windsorze.

Na Zachodzie jej twórczość cieszyła się rosnącą popularnością, książki trafiały na listy bestsellerów, a powieść „Bez oręża” znalazła się na czele Book of the Month w Stanach Zjednoczonych. W Polsce, w 1951 roku wszystkie jej utwory objęte były cenzurą i podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek.

Po powrocie do kraju w 1957 osiadła ponownie w Górkach Wielkich, w „Domku Ogrodnika”, gdyż stary dwór spłonął w 1945 r. Jako publicystka współpracowała przede wszystkim z prasą katolicką. Dzięki umiejętności barwnego obrazowania, dużym walorom poznawczym i potoczystej narracji większość jej powieści historycznych zyskała również popularność wśród dzieci. W 1964 była jedną z sygnatariuszek listu 34, w którym przyłączyła się do protestu pisarzy w obronie swobody wypowiedzi.

Uhonorowana przynależnością do Rycerskiego i Szpitalnego Zakonu św. Łazarza z Jerozolimy, poprzez otrzymanie Wielkiego Krzyża Zasługi.

Zmarła 9 kwietnia 1968 w Bielsku-Białej, pochowana na cmentarzu parafialnym w Górkach Wielkich obok ojca Tadeusza Kossaka i syna Juliusza Szczuckiego.

Twórczość

Faktycznym debiutem pisarki była Pożoga z 1922. Powieść tę przetłumaczono na angielski w 1927 i wydano pt. The Blaze. Angielski tytuł był sugestią Josepha Conrada. Następnie Pożoga ukazała się w językach: francuskim, japońskim oraz węgierskim. Na inne języki przetłumaczono również: Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata, Legnickie pole, Krzyżowców, Króla trędowatego, Bez oręża i Złota wolność. Das Antlitz der Mutter było wydane tylko w przekładzie na język niemiecki.

• Beatum scelus (1924, również jako Błogosławiona wina w 1953)
• Beatyfikacja Skargi (1937, esej)
• Bez oręża (1937, powieść historyczna)
• Błogosławiony Jan Sarkander ze Skoczowa (1922)
• Bursztyny (1936, nowele, w tym Wesele w Jaworowie)
• Chrześcijańskie posłannictwo Polski (1938)
• Dzień dzisiejszy (1931, powiastka ziemiańska)
• Dziedzictwo I (1956)
• Dziedzictwo II (1964)
• Dziedzictwo III (1967, razem z Zygmuntem Szatkowskim)
• Gość oczekiwany (1948, dramat)
• Gród nad jeziorem (1938)
• Kielich krwi – obrazek sceniczny w dwóch aktach (1952)
• Kłopoty Kacperka góreckiego skrzata (1924)
• Król trędowaty (1937)
• Krzyżowcy (1936, 4 tomy)
• Ku swoim (1932)
• Laska Jakubowa (1938)
• Legnickie pole (1930)
• Na drodze (1926)
• Na Śląsku (1939)
• Nieznany kraj (1932, opowiadania)
• Ognisty wóz (1963)
• Pątniczym szlakiem. Wrażenia z pielgrzymki (1933)

• Pod lipą (1962)
• Pożoga. Wspomnienia z Wołynia 1917-1919 (1922, powieść biograficzna)
• Prometeusz i garncarz (1963)
• Przymierze (1952)
• Purpurowy szlak (1966)
• Puszkarz Orbano (1936)
• Rewindykacja polskości na Kresach (1939)
• Rok polski: obyczaj i wiara (1955)
• S.O.S. ... ! (1934)
• Skarb Śląski (1937)
• Suknia Dejaniry (1948)
• Szaleńcy Boży (1929)
• Szukajcie przyjaciół (1933)
• Topsy i Lupus (1931)
• Trembowla (1939)
• Troja północy (1960, z Zygmuntem Szatkowskim)
• W Polsce Podziemnej: wybrane pisma dotyczące lat 1939-1944 (1940-1944)
• Warna (1939)
• Wielcy i mali (1927)
• Z dziejów Śląska (1933)
• Z miłości (1925)
• Z otchłani: wspomnienia z lagru (1946)
• Złota wolność (1928, 2 tomy)

Upamiętnienie

W 1968 r. w Górkach Wielkich zostało utworzone muzeum jej imienia, a w roku 1984 Towarzystwo im. Zofii Kossak.

Powstały filmy dokumentalne poświęcone Zofii Kossak-Szczuckiej: W góreckim domku ogrodnika (2002), W cieniu zapomnienia (2006, scenariusz i reżyseria: Lucyna Smolińska, Mieczysław Sroka).