Marian Januszajtis-Żegota

Marian Józef Januszajtis-Żegota (ur. 3 kwietnia 1889 w Mirowie k. Częstochowy, zm. 24 marca 1973 w Royal Tunbridge Wells) – inżynier rolnik, polski dowódca wojskowy, komendant "Armii Polskiej" i Polskich Drużyn Strzeleckich (1912–1914), ostatni dowódca I Brygady Legionów Polskich (1916 –1917), generał dywizji Wojska Polskiego.

Młodość

Od 1908 roku studiował na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej, a w latach 1909–1912 na Wydziale Rolno-Lasowym Akademii Rolniczej w Dublanach (tam uzyskał dyplom agronoma). Był członkiem i organizatorem polskich organizacji paramilitarnych w zaborze austriackim – m.in. tajnej organizacji narodowej "Zet", brał udział w tworzeniu "Zarzewia", a w latach 1912–1914 był komendantem tajnej organizacji wojskowej "Armia Polska" i jej jawnej formy Polskich Drużyn Strzeleckich we Lwowie. Od 1912 członek Wojskowej Komisji Porozumiewawczej i Skarbu Wojskowego przy Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych.

I wojna światowa

Tuż przed wybuchem I wojny światowej podporządkował Drużyny Strzeleckie Józefowi Piłsudskiemu i znalazł się w Legionach Polskich. Od sierpnia 1914 roku dowodził batalionem, a potem 2. Pułkiem Piechoty w II Brygadzie Legionów Polskich w Karpatach, na Bukowinie, w Galicji i na Wołyniu. Dzięki talentowi dowódczemu i odwadze szybko awansował: wrzesień 1914 – kapitan, w listopadzie 1914 – major, marzec 1915 – podpułkownik, w listopadzie 1915 – pułkownik.

Był najmłodszym pułkownikiem legionowym – został nim w wieku 26 lat. W lipcu 1916, po odejściu Józefa Piłsudskiego, objął dowództwo I Brygady, które zakończył w kwietniu 1917. W latach 1917–1918 był szefem sztabu Inspektoratu Wyszkolenia Polskiej Siły Zbrojnej oraz wicedyrektorem Komisji Wojskowej. Chcąc ratować od rozpadu choćby część wojska, opowiedział się za złożeniem przysięgi na wierność Niemcom i Austro-Węgrom. Faktycznie kierując Komisją Wojskową stworzył zawiązki przyszłego Sztabu Generalnego Wojska Polskiego i Ministerstwa Spraw Wojskowych.

W czasach legionowych Januszajtis blisko się przyjaźnił z Michałem Żymierskim i mecenasem sztuki prof. Jerzym Mycielskim. Żona regenta Zdzisława Lubomirskiego Maria z Branickich bardzo pozytywnie opisała wrażenie, które odniosła przy pierwszym spotkaniu z Januszajtisem z okazji uroczystego obiadu wydanego na cześć legionistów w Warszawie 8 maja 1917 roku, (na którym obecni byli m.in. Żymierski, Sikorski, Berbecki i Nieniewski).

Dwudziestolecie międzywojenne

Od 1 listopada 1918 w Wojsku Polskim. Dowódca Okręgu Generalnego "Białystok" w Łapach i dowódca Grupy "Łapy". Ułatwił tam ewakuację wojsk niemieckich do Prus Wschodnich. Organizator zamachu stanu na rząd Jędrzeja Moraczewskiego przeprowadzonego w nocy z 4 na 5 stycznia 1919, firmowanego przez ks. Eustachego Sapiehę. Mimo początkowego powodzenia zamach po 8 godzinach wygasł, a płk Januszajtis został zawieszony w czynnościach. Po zamachu przeniesiony do rezerwy. 1 lutego 1920 powołany do czynnej służby i mianowany dowódcą Obozu Warownego "Chełmno". Od 19 marca 1920 do sierpnia 1924 dowódca 12. Dywizji Piechoty w Tarnopolu. Dywizją dowodził podczas wojny polsko-bolszewickiej, wyróżniając się w bitwach pod Mikulińcami, Przemyślanami i Lwowem.

22 maja 1920 zatwierdzony został w stopniu pułkownika z dniem 1 kwietnia tego roku. 28 lutego 1921 Naczelny Wódz mianował go generałem podporucznikiem z dniem 1 kwietnia 1920[4]. 3 maja 1922 zweryfikowany został w stopniu generała brygady ze starszeństwem z 1 czerwca 1919.

Po wojnie nadal dowodził 12 Dywizją, aż do sierpnia 1924, kiedy to na prośbę gen. Władysława Sikorskiego, objął stanowisko generała-wojewody nowogródzkiego dla zaprowadzenia porządku na tym terenie, nękanym komunistycznymi bandami przenikającymi przez granicę ze wschodu. 1 grudnia 1924 awansowany do stopnia generała dywizji ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924. Z dniem 27 sierpnia 1924 przeniesiony w stan nieczynny na okres 12 miesięcy bez prawa do poborów[5]. Przeniesienie w stan nieczynny miało związek z mianowaniem na stanowisko wojewody nowogródzkiego. Funkcję wojewody sprawował do 24 sierpnia 1926. Do listopada 1929 pozostawał w dyspozycji Ministerstwa Spraw Wojskowych. Z dniem 30 listopada 1929 przeniesiony w stan spoczynku[6].

Będąc w stanie spoczynku gospodarował na działce wojskowej w osadzie Szyły pod Krzemieńcem, jako inżynier rolnik. Stworzył tam wzorową placówkę doświadczalną, uprawiając wiele roślin w Polsce nieznanych i krzyżując różne rasy bydła.

W latach trzydziestych XX w. członek Związku Osadników Wojskowych oraz Stronnictwa Narodowego, działający na Wołyniu i w Komitecie Głównym w Warszawie. W latach 1936–1939 był członkiem Komitetu Głównego Zarządu Okręgowego Stronnictwa Narodowego we Lwowie.

II wojna światowa

Ponownie zmobilizowany we wrześniu 1939. Zgłosił się jako ochotnik – przydziału nie otrzymał – uczestnik obrony Lwowa, organizator Korpusu Ochotniczego i oddziałów "benzyniarzy" do walki z czołgami niemieckimi. Po zajęciu Lwowa przez Sowietów organizator podziemnego ruchu oporu związanego ze Stronnictwem Narodowym. Od 22 września 1939 stał na czele Polskiej Organizacji Walki o Wolność, zaś od 13 października był komendantem organizacji wojskowej Stronnictwa Narodowego. Aresztowany przez NKWD 27 października 1939 roku, był więziony we Lwowie i na Łubiance w Moskwie, gdzie rozmawiał m.in. z Ławrientijem Berią i Wsiewołodem Mierkułowem na temat przyszłej polsko-sowieckiej współpracy wojskowej w wypadku wojny niemiecko-sowieckiej.

Ławrientij Beria zorganizował wykład generała dla 150 wyższych oficerów sowieckich. Zwolniony z więzienia na mocy układu Sikorski-Majski (31 lipca 1941 roku). Za zezwoleniem władz sowieckich zwiedził wiele fabryk, sowchozów i kołchozów, aby zorientować się o istotnym położeniu ZSRR. Rozmawiał z Ilją Erenburgiem, Aleksiejem Tołstojem, wdową po Maksimie Gorkim i innymi osobistościami.

Na wezwanie Władysława Sikorskiego odleciał do Londynu, gdzie od września tego roku został przywrócony do służby (do 1942 pozostawał w dyspozycji Naczelnego Wodza). W Londynie przekazał swoje spostrzeżenia na temat potencjału wojennego ZSRR. Krytycznie oceniał układ polsko-sowiecki, ze względu na brak w nim potwierdzenia polskiej granicy wschodniej. To doprowadziło do konfliktu z gen. Sikorskim. Zamiast odegrania czołowej roli otrzymał podrzędne stanowiska. W latach 1943–1944 był szefem Inspektoratu ds. Zarządu Wojskowego oraz do 1945 szefem Biura Ziem Zachodnich i Północnych w Sztabie Głównym w Londynie oraz Przewodniczącym Wojskowego Trybunału Orzekającego do 1947.

Okres powojenny

Po wojnie pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Założył dużą farmę pieczarkarską koło Crawley, którą prowadził do 1956. W latach 1947–1955 był członkiem III i IV Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej. Był doradcą prezydenta na uchodźstwie, jednym z założycieli Koła Generałów i Pułkowników, przewodniczącym Instytutu Spraw Zamorskich i Rady Związków Rolników Polskich oraz innych organizacji. W latach 1956–1959 mieszkał w Outwood (hrabstwo Surrey), a w latach 1959–1968 w Londynie. Ostatnie pięć lat spędził w domu syna w Royal Tunbridge Wells w hrabstwie Kent. Pisał pamiętniki, badał najnowsze dzieje Polski, hodował kwiaty i uprawiał warzywa. Zmarł 24 marca 1973 w Tunbridge Wells, pochowany na cmentarzu w Crawley obok żony. W listopadzie 1981 jego prochy sprowadzono do Polski – spoczęły na Cmentarzu Nowym w kwaterze legionowej w Zakopanem.

Miał dwóch synów, mieszkających w Anglii: Jerzego – właściciela firmy inżynierskiej i Marka – fotografa artystycznego.