Mordechaj Anielewicz

Mordechaj Anielewicz, ps. Marian, Malachi, Aniołek (ur. 1919 w Wyszkowie, zm. 8 maja 1943 w Warszawie) – dowódca Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB), przywódca powstania w getcie warszawskim.

Pochodził z żydowskiej rodziny mieszkającej na warszawskim Powiślu. Jego ojciec Abram prowadził tam sklep, z dochodów z którego utrzymywał rodzinę.

Ukończył prywatne Męskie Gimnazjum „Laor” na Nalewkach, gdzie w 1938 zdał maturę. Od 1934 należał do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair. Od 1937 był dowódcą oddziału (gdudu) hufca „Bechazit” i członkiem komendy warszawskiej HC, a w 1939 wszedł do Komendy Naczelnej. W życiu prywatnym wielokrotnie, aby zarobić na życie, musiał zajmować się handlem. Wyróżniał się ambicją, sprytem i przedsiębiorczością. Był również uzdolnionym dziennikarzem.

W czasie kampanii wrześniowej wraz z kolegami z organizacji Ha-Szomer Ha-Cair usiłował przedostać się do Rumunii, jednak został na krótko aresztowany przez władze radzieckie. Powrócił do Warszawy po kapitulacji miasta, a pod koniec 1939 wyjechał na kilka tygodni do Wilna. Po powrocie do Warszawy kontynuował swoją działalność w Komendzie Naczelnej Ha-Szomer Ha-Cair. Włączył się także do redagowania pisma Neged Hazerem (pol. "Pod prąd"). Przyjaźnił się z Emanuelem Ringelblumem. Był bardzo lubiany przez kolegów; wzbudzał zaufanie swoją skromnością, opanowaniem i wnikliwością.

Wiosną 1942 zaczął współorganizować żydowski Blok Antyfaszystowski – organizację działającą w gettach Generalnego Gubernatorstwa i Śląska. W 1942 odwiedził getta w Będzinie i Sosnowcu. Wrócił do Warszawy jesienią 1942, już po zakończeniu wielkiej akcji deportacyjnej do Treblinki.

Od października 1942 komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej. Był m.in. współorganizatorem zamachu dokonanego 29 października 1942 na zastępcę komendanta Żydowskiej Służby Porządkowej Jakuba Lejkina (chociaż osobiście nie wziął w nim udziału).

W dniach 18–21 stycznia 1943 kierował pierwszą zbrojną samoobroną w getcie warszawskim, która doprowadziła do przerwania drugiej niemieckiej akcji deportacyjnej do Treblinki (tzw. akcji styczniowej); m.in. oddział dowodzony przez Anielewicza wmieszał się w kolumnę Żydów prowadzonych na Umschlagplatz i na dany przez niego sygnał, na rogu ulic Zamenhofa i Niskiej, zaatakował niemieckich konwojentów. Większość żydowskich bojowców zginęła, jednak kilkudziesięciu Żydom prowadzonym na Umschlagplatz udało się zbiec. Walki w styczniu wzmocniły pozycję i autorytet Anielewicza jako dowódcy ŻOB.

19 kwietnia 1943 Mordechaj Anielewicz stanął na czele powstania w getcie warszawskim. Zginął 8 maja 1943 wraz z członkami dowództwa ŻOB w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18. Wraz z nim popełniło samobójstwo ok. 120 powstańców, w tym jego dziewczyna Mira Fuchrer.

Jego dziennik, prowadzony do marca 1943, zaginął.

Odznaczenia i upamiętnienie

Rozkazem L.400/BP z dnia 25 lipca 1944 Komendy Głównej AK Mordechaj Anielewicz został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Walecznych, a 18 kwietnia 1945 dowództwo Ludowego Wojska Polskiego przyznało mu Krzyż Grunwaldu III klasy.

Jeszcze w trakcie wojny jego imieniem nazwano oddział partyzancki Gwardii Ludowej utworzony z uczestników powstania w getcie warszawskim.

W 1955 dawnej ulicy Gęsiej w Warszawie nadano nazwę ul. Mordechaja Anielewicza.

Mordechaj Anielewicz został upamiętniony jednym z kamiennych bloków warszawskiego Traktu Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów znajdującym się przy ulicy Dubois, a także na płaskorzeźbie Walka na Pomniku Bohaterów Getta w Warszawie. Jego nazwisko widnieje na kamieniu pamiątkowym oraz na obelisku znajdującym się u podnóża upamiętnienia przy dawnej ulicy Miłej 18, nazywanego Kopcem Anielewicza.

W Wyszkowie, przy moście na Bugu, w miejscu gdzie stał dom, w którym urodził się Anielewicz, znajduje się poświęcony mu pomnik z napisami w językach polskim, hebrajskim i angielskim.

Imię Anielewicza nosi kibuc Yad Mordechai w Izraelu, powstały w 1943 (w brytyjskiej Palestynie), oraz założone w 1990 przy Uniwersytecie Warszawskim (od 2001 działające jako zakład w Instytucie Historycznym UW) Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza.