Oliver Cromwell

Oliver Cromwell (ur. 25 kwietnia 1599 w Huntingdon, zm. 3 września 1658 w pałacu Whitehall w Londynie) – polityk angielski, główna postać angielskiej wojny domowej, lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii 1653–1658. Cromwell uważany jest za dziesiątego spośród 100 najwybitniejszych Brytyjczyków wszech czasów.

Przodkowie

Był synem Roberta i Elżbiety ze Stewartów z hrabstwa Norfolk. Pochodził z rodziny szlacheckiej, która wybiła się i wzbogaciła w XVI wieku dzięki Thomasowi Cromwellowi, urzędnikowi na dworze kardynała Wolseya, a potem pierwszego ministra Henryka VIII. Można mówić o ogromnym awansie społecznym tejże rodziny, gdyż ojciec Thomasa, Walter, parał się jeszcze rzemiosłem. Ogromne bogactwo i majątek Thomas zbił na akcie supremacji Henryka VIII wydanym w roku 1534 i idącą za tym sekularyzacją, czyli konfiskatą mienia kościelnego. Niezwykle ważnym szczegółem w historii jego i Anglii jest adopcja swojego siostrzeńca, syna swojej siostry Katarzyny i kupca Morgana Williamsa, Ryszarda Williamsa, który w ten sposób przyjął nazwisko Cromwell. Został on pasowany na rycerza przez ostatniego męskiego króla z dynastii Tudorów i obdarzony maleńkim hrabstwem Huntingdon. Sam Thomas zrobił to niemal w ostatniej chwili, gdyż niedługo potem został oskarżony o zdradę stanu i ścięty z rozkazu Henryka VIII.

Młodość

Oliver Cromwell wykształcenie odebrał w huntingdońskim kolegium. 23 kwietnia 1616 wyjechał na uniwersytet w Cambridge, jednak musiał go opuścić po roku, gdyż właśnie wtedy zmarł jego ojciec, a Oliver zmuszony był do zaopiekowania się rodzinnym majątkiem i młodszym rodzeństwem. Warto odnotować przy tym, że do nauki nie przykładał się zbytnio, nie znał żadnego języka obcego, nawet z łaciną miał problemy. Wyróżniał się za to w jeździe konnej, walce na kije i piłce nożnej. Na jego poglądy i osobowość istotny wpływ wywarł Tomasz Beard – nauczyciel z kolegium huntingdońskiego, uczony autor pism i prac teologicznych, zagorzały purytanin.

Za czasów Olivera jego rodzina straciła już dawny prestiż i pozycję, którą miała w XVI wieku, utrzymując jedynie status średniej szlachty. Przyczynił się do tego stryj Olivera, wnuk Ryszarda, noszący to samo imię: Oliver Cromwell. Prowadził on pańskie życie i wystawnie przyjmował króla Jakuba I Stuarta. W 1627 wyjechał z Huntingdon.

O. Cromwell młodszy był niezwykle radykalnym purytaninem o głębokiej religijności. Pomiędzy 1627 a 1640 przeżył podobno iluminację, słyszał głos Boży i miał widzenia, poprzez które Bóg pomógł mu, jak twierdził, wybrać właściwą drogę.

W 1620 wyjechał do Londynu, gdzie zyskał doświadczenie prawnicze, a dzięki swej gorliwości protestanckiej i zdolnościom oratorskim - mocną pozycję wśród sąsiadów. 22 sierpnia 1620 r. poślubił Elizabeth Bouchier (1598-1665), córkę kupca Jamesa Bouchiera. Miał z nią ośmioro dzieci:

• Robert Cromwell (1621-1639)
• Oliver Cromwell (1622-1644)
• Bridget Cromwell (1624-1681), żona C. Fleetwooda i Henry'ego Iretona
• Richard Cromwell (4 października 1626-12 lipca 1712), lord protektor Anglii i Szkocji
• Henry Cromwell (20 stycznia 1628-23 marca 1674), Lord Namiestnik Irlandii
• Elizabeth Cromwell (1629-1658), żona J. Claypole'a
• Mary Cromwell (9 lutego 1636-14 marca 1712), żona Thomasa Belasyse'a, 1. hrabiego Fauconberg
• Frances Cromwell (1638-1720), żona R. Richa i sir Johna Russella, 4. baroneta, miała dzieci z drugiego małżeństwa

W 1628 został wybrany po raz pierwszy na reprezentanta hrabstwa Huntingdon do Izby Gmin. W wyniku rychłego rozwiązania parlamentu przez króla Karola I nie miał możliwości większego wykazania się. Wygłosił tylko jedną mowę, przeciwko biskupowi Richardowi Neile'owi.

Nie wyróżnił się również niczym specjalnym podczas jedenastoletniej tyranii, oprócz odrzucenia w 1631 tytułu rycerskiego. Poza tym biernie przypatrywał się sytuacji w kraju i poczynaniom monarchy, biorąc pod uwagę co najwyżej wyjazd do Ameryki. Jego rozrywką były przede wszystkim hodowla koni, polowania, lektura dzieł purytańskich i poznawanie tajników strategii i techniki wojennej Gustawa Adolfa, bohatera protestantów. Zwłaszcza to ostatnie miało mieć decydujące znaczenie w czekających Anglię, Szkocję i Irlandię ciężkich chwilach.

Wódz podczas wojny domowej

Po zwołaniu 13 kwietnia 1640 parlamentu, który przeszedł do historii pod nazwą Krótkiego, został kolejny raz wybrany jako poseł do Izby Gmin. Tym razem reprezentował okręg Cambridge. Ponowne zwołanie parlamentu 5 listopada 1640 (Długi Parlament) nie niosło za sobą zmian personalnych, przez co Oliver Cromwell zasiadł również w nim, reprezentując ten sam okręg wyborczy. Dał się tam poznać jako doskonały mówca. Wyrażał głośno to, co mówili wszyscy. Zjednało mu to sympatie i poparcie. Startował praktycznie jako szlachetka znikąd, zaś po kilku miesiącach był powszechnie szanowany i mający ugruntowaną, choć jeszcze nie silną pozycję. Nie można przy tym pominąć jego zażyłości z Johnem Hampdenem i znajomości z Johnem Pymem.

Po wypowiedzeniu wojny Parlamentowi przez Karola I 22 sierpnia 1642 pod Nottingham i mobilizacji sił tego pierwszego, Cromwell stanął pod jego sztandarami. Początkowo miał pod sobą zaledwie 60 kawalerzystów z własnego hrabstwa. Jako pierwszy otwarcie mówił o złym przygotowaniu wojsk przedstawicielstwa stanowego Anglii, głośno wytykał mu błędy, choć czynił to z troską i pokorą, a nie z wyniosłością i pychą. Już w sierpniu mówił o ludziach „oddanych sprawie", którzy „bali się Boga i mieli sumienie". Cromwell rozumiał, że rzemieślnicy, wieśniacy i kupcy, nigdy nie uczestniczący w żadnych potyczkach z wyjątkiem ulicznych burd, nie mogą stawić czoła świetnie wyszkolonym i walczącym o własną pozycję szlachcicom, świetnie dowodzonym m.in. przez księcia Ruperta. Parlament potrzebował karnych fanatyków, których mógłby przeciwstawić zdeterminowanym rojalistom, a Cromwell umiał ich przyciągnąć. Pierwszy i główny pobór odbył się z terenów tzw. Asocjacji Wschodniej (zjednoczenie 6 hrabstw dla wspólnej ochrony swoich interesów). Zapewnił wodzowi zarówno ludzi, jak i pieniądze.

W początku 1643 został pułkownikiem; w zasadzie jego pułk był podwójny gdyż liczył 2000 ludzi. Do kwietnia zwerbował 12 tys. ochotników. Jego oddziały były silnie zdemokratyzowane, zgodnie z duchem purytanizmu, o awansie decydowały zasługi i przydatność do służby danego kandydata, a nie pochodzenie, zrywał więc z feudalnymi tradycjami.

Podczas wojny w latach 1642-1645, mimo że naczelnym dowódcą jego sił był hrabia Manchester, a później sir Thomas Fairfax, Cromwell odniósł liczne zwycięstwa m.in. 13 maja 1644 pod Graham, 28 lipca 1644 pod Gainsborough, 11 października 1644 pod Winceby, 2 lipca 1644 pod Marston Moor (po tej bitwie książę Rupert nazwał kawalerię Cromwella zaszczytnym mianem „żelaznych boków”). To starcie było definitywnym początkiem końca Karola I. Ostatnia bitwa wojny domowej rozegrała się 14 czerwca 1645 roku pod Naseby i zakończyła się ostatecznym zwycięstwem Parlamentu.

Po wojnie

W tym czasie jednak sam parlament zajmował się głównie sporami religijnymi. Ścierały się w nim dwie frakcje: prezbiterian i independentów; podstawową różnicą między nimi był spór o niezależność Kościoła od władz świeckich, jego demokratyzację i zniesienie hierarchii kościelnej. Było to piętno, jakie odcisnęły na społeczeństwie tzw. wojny biskupie z lat 1639 i 1640. Oprócz tego parlamentarzyści zastanawiali się nad sposobem pozbycia się armii i jej głównych przywódców, przede wszystkim Cromwella, którzy spełnili już swe zadanie i stali się niewygodni. Zwycięstwo w tych sporach zdobył bardziej umiarkowany odłam purytanów - prezbiterianie - którzy zażądali złożenia przez oficerów ich wyznania wiary. Między innymi w wyniku tych poczynań parlamentu oraz próby jego ugody z pokonanym, a wciąż siejącym intrygi Karolem I, Oliver Cromwell 6 września 1647 zajął Londyn.

Cromwell uważał iż machina rewolucji za bardzo się rozpędziła, pociągnęła za sobą zmiany społeczne, gospodarcze, ustrojowe, religijne i nie można już było jej zatrzymać poprzez próbę przywrócenia starego porządku. Do tego jednak usilnie dążył Parlament, wciąż popierając Stuarta. Po zorientowaniu się w intrygach króla (którego Cromwell do końca 1648 wciąż poważał, szanował, a nawet chronił) oraz nie mogąc znieść uporu przedstawicielstwa stanowego, Cromwell 6 grudnia 1648 zmniejszył liczebność parlamentu z około 193 do posłusznych mu 50 osób, poprzez usunięcie reprezentacji prezbiterian. Od tego czasu parlament znany był pod nazwą Kadłubowego. Jego postępowanie stało się bardziej radykalne. Musiał także rozwiązać wszystkie problemy związane z biedą i ruiną kraju wynikającą z wojny domowej, problemy religijne i niezadowolenie armii. Dodatkowo w 1648 r. rojaliści wywołali powstanie w południowej Walii, szybko jednak stłumione. Udało im się jednak uzyskać poparcie Szkotów, którzy najechali na Anglię. Cromwell stawił im czoło i w dniach 17-19 sierpnia 1648 r. pokonał ich w swojej pierwszej samodzielnej bitwie pod Preston.

Cromwell zdecydował się również ostatecznie zakończyć swoje problemy z królem. Jednym z kroków do tego prowadzących, równoznacznym ze spaleniem za sobą mostów, było powołanie Najwyższego Trybunału Sądowego i postawienie przed nim króla, który miał być wspólnym wrogiem wszystkich i przyczyną wszelkich nieszczęść kraju. 30 stycznia 1649 Karol I Stuart, zachowując godność oraz majestat monarchy i człowieka, został publicznie ścięty. Domniemanym komentarzem Cromwella na to miały być słowa „smutna konieczność”. Oznaczało to także obalenie angielskiej monarchii i ogłoszenie w Anglii republiki (19 maja 1649).

Kolejnym zadaniem Cromwella było „przywrócenie porządku” w Irlandii. Ta w większości katolicka wyspa pozostawała wierna Domowi Stuartów. Cromwell przybył na wyspę w sierpniu 1649 r. i pozostawał tam przez 9 miesięcy. 15 sierpnia przypłynął do Dublina. Następnie zajął porty Drogheda i Wexford. W każdym z tych miast Armia Nowego Wzoru dokonała masakry mieszkańców (3500 w Drogheda i 2000 w Wexford). Wydarzenia te zapadły w pamięć Irlandczyków, a nazwisko Cromwella wciąż jest na wyspie wymawiane z nienawiścią. Po upadku Wexfordu (październik 1649 r.), Cromwell wysłał część swojej armii do Ulsteru, sam zaś przystąpił do oblężenia Waterford, Kilkenny i Clonmel na południowym wschodzie Irlandii. Przy oblężeniu pierwszego i ostatniego z tych miast doznał jednak porażki. Udało mu się jednak przeciągnąć na stronę Parlamentu protestanckich rojalistów. 26 maja 1650 r. opuścił Irlandię, gdyż doszły go wieści, że syn Karola I, Karol II Stuart, został ogłoszony królem w Szkocji i szykuje się do najazdu na Anglię.

Kampania w Szkocji była błyskawiczna. Latem 1650 r. Cromwell ruszył na północ i 3 września rozbił szkockie wojska pod Dunbar. W 1651 r. Karol II i jego szkoccy sojusznicy próbowali zaatakować Anglię pod nieobecność Cromwella. Oliver ruszył na południe, doścignął rojalistów i 3 września zadał im ostateczną klęskę pod Worcester. Karol II ukrywał się jeszcze przez pewien czas, po czym uciekł do Francji. W Szkocji jeszcze kilka razy wybuchały rojalistyczne powstania (największe w latach 1653-1655).

Między innymi dzięki Cromwellowi zostały uchwalone 9 października 1651 roku „akty nawigacyjne”, ustawy kluczowe dla budowy merkantylizmu w Anglii.

Lord protektor

Postępująca niewydolność Parlamentu Kadłubowego i zastój reform spowodowały zamach stanu 20 kwietnia 1653. Cromwell powołał wtedy tzw. Mały Parlament, który jednak szybko upadł, nie spełniając praktycznie żadnej funkcji. Spowodowało to przyjęcie przez Cromwella 16 grudnia 1653 tytułu lorda protektora i wydanie tego samego dnia konstytucji pod tytułem: „Instrument rządzenia", która dawała Cromwellowi pełnię władzy.

W czasie swego protektoratu Oliver Cromwell wprowadził wiele reform, m.in. rewizję parlamentu, cenzus majątkowy do zasiadania w nim, zlikwidował i uporządkował w dużej części tzw. „zgniłe miasteczka", zawarł pokój z Portugalią i Holandią (po wygranej I wojnie angielsko-holenderskiej, która wybuchła z powodu Aktów Nawigacyjnych) oraz sojusz ze Szwecją. Zaprowadził tolerancję wyznaniową (pozwolił wrócić do Anglii Żydom, których wygnał król Edward I w XIII w.), zapewnił ład wewnętrzny dzięki powołaniu policji. W 1656 zwołał ostatni parlament protektoratu, w którym sam nie mógł jednak odnaleźć właściwego sobie stronnictwa, a przedstawiciele stanów angielskich - zaprzestać sporów między sobą i w pełni zaufać lordowi protektorowi. Mimo to w 1657 parlament zaoferował Cromwellowi tytuł królewski w zamian za ograniczenie własnej władzy na rzecz parlamentu. Oznaczałoby to jednak zdegradowanie również roli oficerów, którzy w żaden sposób nie chcieli się na to zgodzić. Ostatecznie poprzestano na nieznacznym powiększeniu kompetencji urzędu protektoratu, zamieniając go w stanowisko dziedziczne. Miało to na celu w przyszłości złamanie zbyt silnej pozycji dyktatury armii. Na to nie starczyło mu już jednak czasu.

Cromwell wzywał króla Szwecji Karola X Gustawa by utrącił róg (Polskę) na głowie bestii (Kościoła katolickiego), nastąpił potop szwedzki.'

3 września 1658, w rocznice zwycięstw pod Dunbar i Worcester, Oliver Cromwell, lord protektor Anglii, Szkocji i Irlandii zmarł. Przedwcześnie postarzały, być może otruty, miał wyrzec słowa: „Dzieło moje skończone". Rzeczywiście, utrwalił wszystkie zdobycze wielkiej rewolucji burżuazyjnej, zmieniając na stałe oblicze Anglii, która właściwie jemu zawdzięczała swoją pozycję jednego z najważniejszych mocarstw świata w XVII wieku.

Po restauracji Stuartów w kwietniu 1660 ciało lorda protektora zostało 30 stycznia 1661 roku wywleczone z grobu, publicznie powieszone, pozbawione czci i zakopane w przypadkowym miejscu na terenie Londynu. Do dzisiaj ciało Olivera Cromwella spoczywa w nieznanym miejscu.

Ciekawostki

• O jednej z decydujących bitew (pod Marston Moor, 1644) Cromwell powiedział: miała cechy absolutnego zwycięstwa, zdobytego dzięki Bożemu błogosławieństwu dla pobożnych [...] Bóg uczynił ich jakoby polem do żniwa dla naszych szpad.
• Został umieszczony na 10 miejscu na liście plebiscytu na "100 Najwybitniejszych Brytyjczyków" przeprowadzonego przez BBC.
• W 1989 powstała piosenka o Oliverze Cromwellu opisująca najważniejsze wydarzenia z tamtejszej rewolucji. Autorami tekstu są członkowie grupy Monty Pythona, a muzyka to słynny polonez As-dur op. 53 Chopina.
• Jacek Kaczmarski napisał balladę Cromwell inspirowaną dziejami rewolucji.
• Fiński zespół doom metalowy Reverend Bizarre na swojej drugiej płycie II: Crush the Insects zamieścił utwór zatytułowany Cromwell i poświęcony jego postaci.
• W roku 1970 powstał film poświęcony życiu i działalności Olivera Cromwella pt. Cromwell.
• W 2003 powstał film Zabić króla, ukazujący moment dojścia do władzy Cromwella.