Olof Palme

Sven Olof Joachim Palme (ur. 30 stycznia 1927 w Sztokholmie, zm. 28 lutego 1986 tamże) – polityk szwedzki, przewodniczący Szwedzkiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej 1969-1986, premier Szwecji 1969-1976 oraz 1982-1986. W latach 1958-1986 zasiadał w Riksdagu. W latach 1963-1965 był ministrem bez teki, następnie do 1967 ministrem komunikacji i w latach 1967-1969 ministrem odpowiedzialnym za oświatę.

Rodzina

Olof Palme, urodzony w zamożnej i konserwatywnej rodzinie sztokholmskiej, z wykształcenia był prawnikiem. Syn Gunnara Palme (1886-1934), dyrektora firmy ubezpieczeniowej Thule oraz Elisabeth von Knieriem (1890-1972). 9 czerwca 1956 Olof Palme ożenił się z Lisbet Beck-Friis. Było to jednak formalnie jego drugie małżeństwo – w latach 1949-1952 był żonaty z Jeleną Rennerovą, uciekinierką z Czechosłowacji. Było to małżeństwo fikcyjne, mające na celu ułatwienie Jelenie Rennerovej wyjazdu z jej kraju po przewrocie praskim (1948).

Z małżeństwa z Lisbet Palme miał trzech synów: Joakima, Mårtena i Mattiasa Palme.

Olof Palme został zamordowany 28 lutego 1986 na ulicy Sveavägen w Sztokholmie.

Biografia

Do 10. roku życia był uczniem Beskowska skolan w sztokholmskiej dzielnicy Östermalm. W 1937 rozpoczął naukę w elitarnej szkole z internatem Sigtuna humanistiska läroverk. Po jej ukończeniu wyjechał na rok do USA, gdzie do 1948 studiował nauki polityczne na Kenyon College, w międzyczasie podróżując po kraju. Po powrocie do Szwecji studiował prawo na Uniwersytecie Sztokholmskim, gdzie w 1951 złożył egzamin prawniczy.

Jesienią 1944 Olof Palme odbył służbę wojskową w regimentach kawalerii w Umeå, a później w Skövde. W listopadzie 1948 mianowany został chorążym kawalerii. Latem 1955 uczestniczył w kursie dowódców kawalerii, po którego ukończeniu uzyskał stopień porucznika kawalerii (1956).

Kariera polityczna Olofa Palmego rozpoczęła się na początku lat pięćdziesiątych. W 1952 został on przewodniczącym Szwedzkiego Zjednoczonego Związku Studentów (Sveriges förenades studentkårer). Funkcję tę pełnił jednak tylko przez rok. W l. 1953-1954 pracował jako sekretarz w szwedzkim Sztabie Generalnym. W latach 1954-1963 był sekretarzem w kancelarii premiera Tage Erlandera. Szybko stał się jego najbliższym doradcą i zyskał opinię niezwykle dynamicznego polityka młodej generacji. Kolejne 2 lata spędził jako minister bez teki, w latach 1965-1967 był już ministrem transportu i komunikacji, a w latach 1967-1969 – ministrem oświaty. Na rządowych stanowiskach dał się poznać jako sprawny administrator, potrafiący umiejętnie reagować i nie unikający trudnych decyzji.

W okresie tym wykrystalizowały się ostatecznie jego poglądy polityczne. Według samego Olofa Palme trzy wydarzenia przesądziły o tym, że stał się on socjaldemokratą. Pierwszym z nich były wrażenia po debacie podatkowej, która odbyła się w 1947 w Sztokholmie pomiędzy socjaldemokratą Ernstem Wigforssem, politykiem prawicy Jarlem Hjalmarssonem i członkiem liberalnej Folkpartiet Elonem Anderssonem; drugim czynnikiem była jego podróż po USA w 1948, gdzie uderzyły go ogromne różnice klasowe, a trzecim jego podróż do Azji w 1953, gdzie mógł poznać skutki kolonializmu.

W 1958 Olof Palme wybrany został do Riksdagu z listy socjaldemokratów w okręgu Jönköping. Jego kariera nabrała tempa, kiedy w 1969 roku został przewodniczącym Szwedzkiej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej i 14 października 1969 objął funkcję premiera po Tage Erlanderze. Jako szef rządu szwedzkiego wsławił się krytyką USA i wojny w Wietnamie (m.in. przemowa bożonarodzeniowa odnosząca się do bombardowania Hanoi w 1972).

Po wyborach do Riksdagu w 1973, zakończonych „remisem” (socjaldemokraci i komunistyczna Vänsterpartiet – 175 mandatów; partia centrowa, moderaci i liberalna Folkpartiet – 175 mandatów), Olof Palme nadal pełnił funkcję premiera. W okresie 1973-1976 jego rządowi udało się przeprowadzić kilka znaczących reform, m.in. prawo regulujące stosunki między pracownikami a pracodawcami (MBL – Medbestämmandelagen) oraz prawo o powszechnym ubezpieczeniu macierzyńskim. Od 1 stycznia 1975 weszło w życie nowe prawo o formie rządu (1974 års regeringsform), jedno z praw podstawowych Szwecji. Uprawnienia monarchy szwedzkiego, m.in. jego udział przy tworzeniu nowego rządu, zostały w nim bardzo mocno ograniczone.

W wyborach 1976 większość uzyskały partie centro-prawicowe i socjaldemokraci po 40 latach nieprzerwanych rządów musieli oddać władzę. Olof Palme ustąpił oficjalnie ze stanowiska premiera 8 października 1976. W tym czasie życiem politycznym Szwecji, oprócz szeroko dyskutowanych kwestii dotyczących energetyki atomowej, wstrząsnęła tzw. afera Geijera. Lennart Geijer, którego oskarżono o korzystanie z usług prostytutek, był ministrem sprawiedliwości w rządzie Olofa Palmego w l. 1969-1976.

W wyborach 1979 socjaldemokratom nie udało się uzyskać większości. Jednakże pozycja Olofa Palmego w partii była niezagrożona. W 1980 Olof Palme został mediatorem z ramienia ONZ w wojnie iracko-irańskiej. 1 marca 1982 komisja Palmego opublikowała swój raport nt. mediacji w konflikcie Irak – Iran.

Po zwycięstwie socjaldemokratów w wyborach 1982 Olof Palme ponownie objął 8 października urząd premiera. Po decyzji Riksdagu z 1983 o zwiększeniu wpływu związków zawodowych na przedsiębiorstwa sektora prywatnego poprzez częściowe przejęcie przez pracowników kontroli nad nimi (sprawa pracowniczych funduszy inwestycyjnych; löntagarfonderna) Palme znalazł się w ostrym konflikcie z przedsiębiorcami prywatnymi. W latach 1985-1986 znalazł się także w konflikcie z wysokimi dowódcami wojskowymi, którzy zarzucali mu niezdecydowanie i słabą reakcję przeciw ZSRR (sprawa radzieckich okrętów podwodnych u wybrzeży szwedzkich) oraz deklarowali brak zaufania wobec niego. W 1985 do odejścia z rządu zmuszony został minister spraw zagranicznych Lennart Bodström.

Podczas kampanii wyborczej 1985 Olof Palme na skutek niejasnych przepisów oskarżony został o oszustwo podatkowe (tzw. afera harwardzka). W kwietniu 1984 Olof Palme wygłosił wykład na Wydziale Prawa Uniwersytetu Harwardzkiego, za który odmówił przyjęcia honorarium. Rzekomo miał on dać do zrozumienia władzom uczelni, że zamiast tego wolałby, aby jego syn Joakim otrzymał roczne stypendium na uniwersytecie. Tak też się stało jesienią 1984. Sprawą tą latem 1985, w środku kampanii wyborczej, zajęły się media i szwedzki urząd podatkowy nakazał Palmemu zapłacenie podatku za wynagrodzenie, które ten miał otrzymać za wykład. Olof Palme zaskarżył tą decyzje do sądu administracyjnego (länsrätten). Jego pisma w tej sprawie wpłynęły i zostały zarejestrowane 26 lutego 1986, dwa dni przed jego zabójstwem. 12 marca 1986 odkryto zaginięcie tych materiałów, wymazanych z bazy danych sądu już 28 lutego 1986, na kilka godzin przed śmiercią Palmego. Z tego też powodu próbowano łączyć oba te zdarzenia. Wszczęte śledztwo jednak nie potwierdziło tych hipotez.

Śmierć Olofa Palme

Olof Palme został śmiertelnie postrzelony 28 lutego 1986 w centrum Sztokholmu, na skrzyżowaniu ulic Sveavägen i Tunnelgatan, około godziny 23.21. Premier Szwecji bez eskorty agentów ochrony osobistej wracał w towarzystwie swojej żony Lisbet do domu po projekcji filmu Bracia Mozart w kinie „Grand” przy Sveavägen. Sprawca oddał dwa strzały z bardzo bliskiej odległości w plecy premiera. Lekko poszkodowana została też Lisbet Palme. Palme został przewieziony do nieodległego szpitala Sabbatsberg. O godzinie 00.06, już 1 marca 1986, oficjalnie potwierdzono zgon urzędującego premiera Szwecji. Zostało wszczęte największe w najnowszej historii tego kraju śledztwo. Okoliczności zamordowania Palme do dziś nie zostały wyjaśnione, pomimo ogromnego wysiłku policji i odpowiednich urzędów. Domniemany sprawca, Christer Pettersson, został skazany przez sąd okręgowy (tingsrätten), ale oczyszczony z zarzutów przez sąd wyższej instancji (hovrätten).

Głównym podejrzanym o dokonanie zbrodni był Viktor Gunnarson, powiązany ze środowiskami skrajnej prawicy, a w szczególności z Europejską Partią Robotników. Zamachu dokonano wkrótce po przemowie Olofa Palme „Szwedzki parlament przeciwko apartheidowi w Sztokholmie” na której obecni byli najważniejsi liderzy Afrykańskiego Kongresu Narodowego. W 1996 pułkownik RPA Eugene de Kock zeznał, że Palme został zamordowany dlatego że „zdecydowanie sprzeciwiał się apartheidowi, a Szwecja wniosła duży wkład w działalność ACN”.

Zamordowanie Olofa Palmego stało się dla Szwedów narodową traumą i szokiem, czymś w rodzaju budzika, że otaczający ten kraj świat zmienił się. Wydarzenie to na długo stało się przedmiotem społecznej debaty i dyskusji.

Olof Palme jako polityk

Olof Palme był kontrowersyjnym politykiem, którego osobowość zdominowała życie polityczne Szwecji. W pewnych kręgach społecznych był on wręcz nienawidzony, w innych uwielbiany. Po części wynikało to także z prowadzonej przez niego polityki zagranicznej. Był politykiem aktywnym na arenie międzynarodowej m.in. w ruchu państw niezaangażowanych, udzielał poparcia ruchom narodowym w krajach rozwijających się, potępiał udział USA w wojnie w Wietnamie. USA odwołały nawet swego ambasadora ze Szwecji po krytyce Palmego w tzw. przemowie bożonarodzeniowej 1972 odnoszącej się do bombardowań Hanoi, gdzie porównał to wydarzenie do zbrodni nazistowskich.

Miał pozytywny stosunek do Kuby rządzonej przez Fidela Castro, do Chile i prezydenta Salvadora Allende, potępiał interwencję ZSRR i państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji 1968 oraz reżim gen. Francisco Franco w Hiszpanii.

Zaangażowany był także w kwestie dotyczące polityki prowadzonej przez RPA. W 1983 Olof Plame utworzył tzw. Inicjatywę 6 narodów, grupę złożoną z przywódców 6 państw z 5 kontynentów, która działać miała na rzecz rozbrojenia atomowego. W skład Inicjatywy weszły oprócz Szwecji: Indie, Grecja, Meksyk, Argentyna i Tanzania. Grupa ta działała aktywnie do 1989.

Ideologię polityczną Palmego kształtowały następujące opcje: przywiązanie do demokratycznego socjalizmu w klasycznym rozumieniu – jako kierunku zakładającego wrażliwość społeczną, dążącego do równości i sprawiedliwości, odrzucenie komunizmu, wrogość wobec liberalizmu gospodarczego, radykalny antykolonializm, sympatia i znacząca pomoc dla krajów Trzeciego Świata. W polityce wewnętrznej kontynuował realizację tworzenia państwa opiekuńczego, mimo pewnych trudności związanych z finansowaniem wysokiego poziomu świadczeń socjalnych.

Olof Palme został pochowany na cmentarzu przy kościele Adolfa Fryderyka, w centrum Sztokholmu, bardzo blisko miejsca w którym zginął.