Osip Mandelsztam

Osip Emiljewicz Mandelsztam (ros. Осип Эмильевич Мандельштам; ur. 3 stycznia/15 stycznia 1891 w Warszawie, Imperium Rosyjskie, zm. 27 grudnia 1938 w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka pod Władywostokiem, Rosyjska Federacyjna SRR) – rosyjski poeta i prozaik pochodzenia żydowskiego. Jeden z głównych przedstawicieli akmeizmu. Ofiara wielkiego terroru w ZSRR.

Osip Mandelsztam urodził się w Warszawie, jako syn dobrze prosperującego handlarza wyrobami skórzanymi i nauczycielki muzyki. W dzieciństwie pobierał nauki w swym domu, pod kierunkiem guwernantek oraz nauczycieli. W latach 1907–1908 odbył podróż do Paryża (studiował na Sorbonie), później do Niemiec, gdzie w latach 1909–1910 studiował klasyczną literaturę francuską na uniwersytecie w Heidelbergu. Od 1911 do 1917 roku studiował natomiast filozofię na uniwersytecie w Sankt Petersburgu, której jednak nie ukończył.

Twórczość

Jako poeta debiutował w 1910 roku, w piśmie „Apollon”. Sławę zyskał trzy lata później zbiorem wierszy Kamień, a wydany w 1922 tom Tristia umocnił jego pozycję w środowisku poetów. Inspiracją wierszy z tego okresu była przede wszystkim kultura starożytna oraz mistyczny świat dawnej kultury rosyjskiej. Napisany przez niego w 1913 i wydany w 1919 roku manifest Świt akmeizmu określał ramy tej poezji.

W twórczości Mandelsztama pojawiały się również wątki judaistyczne, choć on sam nie był praktykującym żydem, a niekiedy do religii tej odnosił się nawet z niechęcią. Tom Wiersze (1928) był ostatnim wydanym za życia poety z tego nurtu.

Z początkiem lat 30. Mandelsztam zwrócił się ku prozie. W 1933 ukończył ostatnią książkę Podróż do Armenii, będącą poetyckim opisem autentycznej wyprawy na Kaukaz. Tytułowa podróż to proza poetycka, będąca owocem podróży, jaką Mandelsztam odbył wraz z żoną we wczesnych latach 30. Nie było to krajoznawstwo, lecz podróż – zgodnie z historiozofią poety – do źródeł czasu. Mandelsztam wierzył, że kultury Kaukazu i Czarmomorza są jak księgi, z których uczyli się pierwsi ludzie.

Pisane przez niego później wiersze nie mogły już zostać wydane ze względu na wszechobecny stalinowski terror. Dużą część utworów napisanych pod koniec życia poety przechowała i uchroniła przed zapomnieniem jego żona. Początek światowej sławy Osipa rozpoczął się dopiero w latach siedemdziesiątych XX w., za sprawą wdowy, Nadieżdy Mandelsztam, opisującej w swojej książce Nadzieja w beznadziei los swego zmarłego męża. Ocalone wiersze złożyły się na Woroneskie zeszyty.

Obecnie Osipa Mandelsztama, obok Borysa Pasternaka i Anny Achmatowej, stawia się na piedestale największych poetów rosyjskich XX wieku.

Represje

W latach 1934–1937 Mandelsztam przebywał na zesłaniu, na osobisty rozkaz Józefa Stalina, początkowo w Czerdyniu, a później w Woroneżu.

Zmarł w łagrze tranzytowym Wtoraja Rieczka (Вторая Речка) pod Władywostokiem w drodze na Kołymę. Jako oficjalną przyczynę śmierci podano zawał serca. Ciało złożono we wspólnej mogile.

Wybrana twórczość

• Kamień (Камень), 1913
• Tristia, 1922
• Druga księga (Вторая книга), 1923
• Wiersze (Стихотворения), 1928
• Nowe wiersze 1930–34 (Новые стихотворения 1930–34) – wydane po śmierci poety w samizdacie
• Zeszyty woroneskie 1935–37 (Воронежские тетради 1935–37) – wydane po śmierci poety w samizdacie

Polskie tłumaczenia

• Słowo i kultura: szkice literackie, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1972
• 44 wiersze i kilka fragmentów, przełożył Jarosław Marek Rymkiewicz, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2009.
• Podróż do Armenii, przełożył Ryszard Przybylski, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2004.
• Zgiełk czasu, przełożył Ryszard Przybylski, Czytelnik, Warszawa 1994.

Rehabilitacja

Mandelsztam został pośmiertnie rehabilitowany. Częściowo w 1956 i ostatecznie 28 października 1987 r.

To ostatnie wydarzenie było natchnieniem dla Jacka Kaczmarskiego do napisania piosenki „Zmartwychwstanie Mandelsztama”.

18 maja 2012 nadano ulicy na terenie Uniwersytetu Warszawskiego przy Krakowskim Przedmieściu imię Osipa Mandelstama.

***

***