Sokrates Starynkiewicz

Sokrates (Sokrat Iwanowicz) Starynkiewicz (ros. Сократ Иванович Старинкевич) (ur. 18 grudnia 1820 w Taganrogu, zm. 23 sierpnia 1902 w Warszawie) – generał rosyjski, pełniący obowiązki prezydenta Warszawy w latach 1875–1892.

Ojciec Sokratesa, Iwan, był filologiem klasycznym, dyrektorem gimnazjum w Taganrogu. Sokrates uczył się w Instytucie Szlacheckim w Moskwie, potem studiował w Wyższej Szkole Artylerii w Petersburgu, którą ukończył w stopniu podporucznika. Służył w armii od 1836. Po dojściu do stopnia oficerskiego odbywał służbę sztabową. W 1849 jako adiutant dowódcy korpusu brał udział w rosyjskiej interwencji na Węgrzech, która tłumiła powstanie. Od 1855 roku pełnił służbę w Głównym Sztabie I Armii w Warszawie, gdzie awansował do stopnia pułkownika. W 1861 roku na rozkaz namiestnika Królestwa Polskiego dowodził akcją pacyfikacyjną przeciwko zbuntowanym chłopom pięciu gmin na Lubelszczyźnie. 19 stycznia 1863 przeniesiono go do Odeskiego Okręgu Wojennego, gdzie kierował kancelarią generała-gubernatora Pawła Kotzebue oraz awansował do rangi generała - majora. Następnie został przeniesiony do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w którym min. nadzorował moskiewskimi więzieniami. W latach 1868–1871 pełnił funkcję gubernatora w Chersoniu. Po przejściu na emeryturę zarządzał majątkami księcia Demidow San-Donato w guberniach kijowskiej i podolskiej.

18 listopada 1875 na wniosek generała-gubernatora warszawskiego Pawła Kotzebue został mianowany dziewiętnastym prezydentem Warszawy (dokładniej: na stanowisku "pełniącego obowiązki prezydenta", prezydentem nie został nigdy). Jest uważany za jednego z najbardziej zasłużonych prezydentów miasta, cieszył się uznaniem już współczesnych (m.in. Bolesława Prusa i Aleksandra Świętochowskiego).

Zakończył urzędowanie 6 października 1892, ale pozostał w Warszawie, współpracował ze swoimi następcami, kierował Wydziałem Tanich Kuchni, działał w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności i Warszawskim Komitecie Statystycznym (wiceprzewodniczący).

Sfera jego życia prywatnego przez długi czas pozostawała „białą kartą”, do czasu nieoczekiwanego pojawienia się na wystawie w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy pt. „Sankt Petersburg i Warszawa na przełomie XIX i XX wieku” w 2000 r. prawnuczki zamieszkałej w Paryżu – Elizabeth Starynkevicz-Millet, która w jakiś czas później udostępniła kuratorowi tej wystawy – Andrzejowi Sołtanowi, kopię dziennika S. Starynkiewicza pisanego w latach 1887-1897, który został wydany w 2005 r. przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Z niego można się dowiedzieć, że miał żonę Tanię (nazywał ją „Taniczką”) oraz czterech synów i córkę (córki). Najstarszy – Aleksander, lekarz-chirurg w jednym z warszawskich szpitali zmarł w 1883 r. w wyniku zakażenia, którego nabawił się podczas operacji. Najmłodszy – Paweł, zmarł na grużlicę. Pozostali dwaj: Konstanty wybrał karierę wojskową, dosłużył się stopnia generała, będąc gubernatorem symbirskim zginął w 1906 r. w wyniku zamachu bombowego na niego. Dymitr był anarchistą, sprzyjał rewolucji październikowej, zmarł w 1919 r. w Rostowie. Najmłodsza z rodzeństwa – Maria, zmarła w 1941 r. podczas blokady Leningradu.

Zmarł w Warszawie, pochowany zgodnie ze swoim życzeniem na cmentarzu prawosławnym na Woli. W pogrzebie Starynkiewicza wzięło udział około 100 tys. mieszkańców Warszawy.

Działalność na terenie Warszawy

Za rządów nowego prezydenta miasta obszar Warszawy powiększył się nieznacznie, po zlikwidowaniu w 1875 okopów Lubomirskiego, w jego miejsce powstały ulice Towarowa, Okopowa i Polna. Włączono ostatecznie do miasta cmentarze Powązkowski i Żydowski. Inkorporacji uległ również obszar pomiędzy ulicami Wolską, Żytnią i Młynarską. Po kolejnych 14 latach przyłączono fragmenty Woli między ulicami Karolkową i Młynarską oraz mały obszar na Czerniakowie zbudowany w związku z powstałą stacją pomp. Od tego czasu rozmiar Warszawy nie zmienił się aż do wielkiej inkorporacji w roku 1916 i wynosił 32,7 km²

Liczba mieszkańców wzrosła z około 280 tysięcy w roku 1875, do prawie pół miliona w roku 1892. Oznaczało to, że na terenie miasta powiększonego w owym czasie o około 10%, zamieszkiwało o 70% ludzi więcej niż w roku 1875. Tak dynamicznie zwiększające się zaludnienie stawiało przed nowym prezydentem i władzami miasta szereg wyzwań, z którymi musieli się zmierzyć podczas swoich rządów.

Największym dziełem Starynkiewicza było zbudowanie ogólnomiejskiego systemu wodno-kanalizacyjnego ze stacją filtrów w najwyżej położonym miejscu miasta na Koszykach (1886), dokąd doprowadzono szlak rurowy transportujący wodę z oddalonej o kilka kilometrów Wisły ze zbudowanej w tym celu stacji pomp na Czerniakowie. Ta potężna inwestycja, która spowodowała na kilka lat poważne rozkopanie całego miasta, w znaczącym stopniu sprawiła, że z zapóźnionego cywilizacyjnie i źle zorganizowanego miasta tkwiącego swoimi korzeniami jeszcze w XVIII wieku Warszawa przeobraziła się w nowoczesny organizm miejski na miarę XX w.

Inwestycji tej towarzyszyło jednak również wiele innych istotnych dokonań Starynkiewicza takich jak:

• dwukrotny wzrost dochodów kasy miejskiej (bez obciążania podatkowego mieszkańców)
• zbudowanie sieci skanalizowanych, ogólnodostępnych szaletów miejskich
• uruchomienie pierwszej publicznej linii tramwaju konnego (1881), do 1889 było tych linii już 17 (jeździły latem co 5 minut, zimą – co 8)
• poszerzenie i wybrukowanie wielu ulic, tzw. kocie łby zastępowano granitową kostką, pod koniec jego prezydentury zastosowano także pierwsze nawierzchnie betonowe
• wytyczenie nowych szlaków komunikacyjnych
• modernizacja oświetlenia ulic (3 tys. latarni gazowych), zadrzewienie ulic i modernizacja ich chodników
• powołanie Towarzystwa Asenizacyjnego, zajmującego się wywozem z miasta nieczystości, a z brukowanych ulic także błota i śniegu (1883)
• powołanie Komitetu Plantacyjnego, dzięki któremu powstało w Warszawie wiele skwerów i pasów zieleni (1889)
• założenie Parku Ujazdowskiego
• założenie sieci telefonicznej (1884)
• otwarcie wielkiego cmentarza na Bródnie na terenach wykupionych w tym celu przez miasto
• uporządkowanie spraw targowisk (m.in. budowa Hal Mirowskich i hali na ul. Koszykowej)
• budowa nowej gazowni na Woli
• regulacja 11 km lewego brzegu Wisły od Mostu Kierbedzia w górę rzeki
• przebicie ulicy Miodowej do Krakowskiego Przedmieścia
• renowacja Kolumny Zygmunta i wielu starych kościołów katolickich (mimo, że sam Starynkiewicz był prawosławny)
• przeprowadzenie spisów ludności dla celów sanitarnych (1882, 1892)

Kontrowersje wokół osoby Starynkiewicza

Starynkiewicz był niewątpliwie jednym z najlepszych gospodarzy miasta, a prywatnie również człowiekiem nie tylko o nieposzlakowanym honorze, ale również głęboko zaangażowanym w pomoc innym ludziom.

Ze służby wojskowej odszedł w 1863 roku na własną prośbę. W tym czasie wielu rosyjskich oficerów odchodziło z armii na znak protestu wobec tłumienia przez carskie wojsko trwającego powstania styczniowego. Brak jest jednak dowodów na to, by jego rezygnacja miała z tym związek. Domysły, iż zbieżność w czasie nie była przypadkowa, snuto wśród warszawian jeszcze w czasach jego prezydentury.

Był urzędnikiem carskim, a Warszawę reformował na chwałę Imperium Rosyjskiego. Można go również uznać za nietypowego rusyfikatora, który w przeciwieństwie do innych carskich włodarzy Warszawy wybrał metodę marchewki zamiast kija. W swoich pamiętnikach wielokrotnie podkreślał, że jest rosyjskim patriotą, a na podstawie ich lektury można określić postawę Starynkiewicza nawet jako rosyjskiego wielkomocarstwowego nacjonalisty. Jego doktryną była pełna inkorporacja gospodarcza, polityczna i społeczna Polaków z Rosją, którą realizował polityką pokojowego zmiękczania społeczeństwa poprzez pozytywne inicjatywy gospodarcze i społeczne. Zarówno w prywatnych zapiskach, jak i w wypowiedziach publicznych, ostro polemizował z polskimi patriotami – także, gdy był już na emeryturze.

Starynkiewicz nie mówił po polsku, ale doskonale rozumiał. Jego mieszkanie przy ul. Rysiej 5 stało otworem dla wszystkich. Na jego prośbę Polacy rozmawiali przy nim w ojczystym języku, sam używał rosyjskiego (lub francuskiego w rozmowach z Polakami nieznającymi rosyjskiego). Prasa warszawska określała go jako „Nasz Szanowny Prezydent”, co cenzura zmieniała na „Jego Ekselencja jenerał-major S.I. Starynkiewicz”. Jego liczne artykuły, które pisywał do warszawskich czasopism, były tłumaczone na język polski przez jego przyjaciela, znanego dziennikarza Józefa Keniga (1821–1900).