Stanisław Kutrzeba

Stanisław Marian Kutrzeba, pseud. Władysław Wyruga (ur. 15 listopada 1876 w Krakowie, zm. 7 stycznia 1946 w Krakowie) – polski historyk prawa, profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, prezes Polskiej Akademii Umiejętności, działacz polityczny, poseł do Krajowej Rady Narodowej.

Był synem Jana (introligatora) i Walerii z Pawlików. Uczęszczał do Gimnazjum Św. Anny w Krakowie (1886–1894), następnie podjął studia prawnicze i historyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim (1894–1898), uwieńczone doktoratem praw (1898). Uzupełniał studia w Paryżu (College de France i Ecole des Hautes Etudes, 1900–1901). Przez kilka lat prowadził prace badawcze w archiwach paryskich oraz Archiwum Watykanu; w 1902 na podstawie pracy Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich habilitował się i został docentem w Katedrze Prawa Polskiego i Jego Historii UJ. Pracował jednocześnie jako adiunkt w Archiwum Krajowym Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie (do 1908). W 1908 otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego i objął Katedrę Prawa Polskiego; kierował nią do końca życia, od 1912 z tytułem profesora zwyczajnego.

Był delegatem i doradcą w sprawie zagadnień prawnych na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku.

Dwukrotnie pełnił funkcję dziekana Wydziału Prawa (1913/1914, 1920/1921), był prorektorem (1933/1934) i rektorem (1932/1933) UJ.

Po aresztowaniu przez nazistów w ramach tzw. Sonderaktion Krakau był więziony od listopada 1939 do lutego 1940 w Krakowie, Wrocławiu i obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. W późniejszym okresie okupacji działał w Komitecie Trzech, pomagającym pracownikom UJ i ich rodzinom, szczególnie materialnie; brał także udział w tajnym nauczaniu uniwersyteckim.

Był aktywnym uczestnikiem życia środowiska naukowego; należał do dwóch prestiżowych towarzystw naukowych (PAU i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego). Członkiem rzeczywistym TNW został w 1913, członkiem zwyczajnym w 1929. Na członka-korespondenta PAU (jeszcze pod nazwą Akademia Umiejętności w Krakowie) powołano go w 1914, na członka czynnego w 1918. Pełnił w PAU szereg funkcji – sekretarza Wydziału II (1919–1926), dyrektora Wydziału II (1926–1927), sekretarza generalnego (1927–1939), wreszcie prezesa PAU (od 1939). W pracach Komisji Historycznej akademii brał udział już od 1901 (w latach 1910–1917 sekretarz, w okresie 1918–1920 dyrektor Wydawnictw), w pracach Komisji Prawniczej od 1906 (w latach 1920–1938 dyrektor Zbiorów i Wydawnictw komisji, w okresie 1938–1946 przewodniczący). Należał ponadto m.in. do Towarzystwa Miłośników Historii i Zabytków Krakowa (w okresie 1916–1919 wiceprezes, od 1937 członek honorowy), Towarzystwa Naukowego we Lwowie (od 1922), Polskiego Towarzystwa Historycznego (od 1932 przewodniczący Oddziału Krakowskiego), Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (od 1935) oraz towarzystw zagranicznych (Węgierskiej Akademii Nauk, Francuska Académie des Sciences Morales et Politiques). W 1935 przewodniczył Zjazdowi Historyków Polskich w Wilnie, a w 1938 stał na czele delegacji polskiej na Międzynarodowym Kongresie Historycznym w Zurychu.

Jako sekretarz generalny PAU znacznie przyczynił się do jej rozwoju. Doprowadził do umocnienia podstaw materialnych, zreformował dział administracyjny, powołał do życia Wydział IV (Lekarski) oraz Komitet Porozumiewawczy między PAU, TNW, Towarzystwem Naukowym we Lwowie i Akademią Nauk Technicznych. Zapoczątkował dwa wielotomowe wydawnictwa PAU – Polski Słownik Biograficzny i Historię Śląska do roku 1400.

Jako uczestnik życia publicznego był ekspertem Polskiego Biura Prac Kongresowych w Paryżu w trakcie prac nad traktatem wersalskim, a po II wojnie światowej uczestniczył w moskiewskich rozmowach na temat powołania Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Od 1945 był posłem do Krajowej Rady Narodowej. Został odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą (1930) Orderu Odrodzenia Polski oraz Krzyżem Oficerskim francuskiej Legii Honorowej.

Praca

W pracy naukowej zajmował się historią średniowiecznego prawa polskiego, historią ustroju Polski od XIV do XVIII wieku, historią Krakowa. Rozwój polskich instytucji ustrojowych przedstawił w obszernej pracy Historia ustroju Polski w zarysie. I Korona. II Litwa. III Po rozbiorach – część I. IV Po rozbiorach – część II (1905–1917). Zajmował się prawną naturą związków Polski z Litwą. Inna znacząca praca Kutrzeby, Historia źródeł dawnego prawa polskiego (1925–1926, 2 tomy), prezentowała charakterystyki źródeł do ziemskiego prawa koronnego, mazowieckiego, śląskiego, pruskiego i litewskiego oraz do prawa dotyczącego stanów i wyznań; PAU przyznała autorowi nagrodę im. Barczewskiego (1926), a Adam Vetulani nazwał publikację "najważniejszym o charakterze pomocniczym dziełem dla nauk historycznych, jakie powstało w okresie międzywojennym".

Zajmował się ponadto m.in. kwestią średniowiecznej skarbowości Krakowa. Wspólnie z Janem Nepomucenem Fijałkiem prowadził badania nad kopiarzem rzymskim Erazma Ciołka. Opracował katalog zbiorów Archiwum Krajowego Aktów Grodzkich i Ziemskich (1909) oraz katalog rękopisów Muzeum Czartoryskich w Krakowie (1909–1913, 4 zeszyty).

Przygotował do wydania m.in.:

• akta do stosunków handlowych Polski z Węgrami z lat 1354–1505 (1909)
• prawa, przywileje, statuty i lauda księstw oświęcimskiego i zatorskiego (1912)
• Materiały do dziejów pospolitego ruszenia z lat 1497 i 1509, zebrane w części przez śp. Adolfa Pawińskiego (1902)
• Wykaz urzędów i służby dworu królewskiego w Polsce z czasów Henryka Walezego (1902)
• Zbiór aktów do historyi ustroju sądów prawa polskiego i kancelaryj sądowych województwa krakowskiego z wieku XVI–XVIII (1909)
• Ordo coronadi regnis Poloniae (1910)
• Wizytacje dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kapituły gnieźnieńskiej z XVI wieku (1920)
• Akta sejmikowe województwa krakowskiego 1572–1620 (1932)
• Akta unii Polski z Litwą 1396–1791 (1932, z Władysławem Semkowiczem)
• Polskie ustawy i artykuły wojskowe: od XV do XVIII wieku (1937) (cyfrowa wersja znajduje się w zasobach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej)
• Polskie ustawy wiejskie XV–XVIII wieku (1938, z Alfonsem Mańkowskim)

Z własnych prac Stanisława Kutrzeby można wymienić:

• Historia ustroju Polski w zarysie. IV tomy (cyfrowa wersja znajduje się w zasobach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej)
• Konstytucya Trzeciego Maja 1791 roku
• Przyczynek do dyplomatyki polskiej w XIII wieku (1895)
• Finanse Krakowa w wiekach średnich (1899)
• Historya rodziny Wierzynków (1899)
• Podwody miast polskich do roku 1564 (1900)
• Stosunki prawne Żydów w Polsce w XV stuleciu (1901)
• Studya do historii sądownictwa w Polsce (1901–1903)
• Handel Krakowa w wiekach średnich na tle stosunków handlowych Polski (1902)
• Taryfy celne i polityka celna w Polsce od XIII do XV wieku (1902)
• Urzędy koronne i nadworne w Polsce, ich początki i rozwój do roku 1504 (1903)
• Dawny zarząd Wawelu (1906)
• Skład sejmu polskiego, 1493–1793 (1906)
• Mężobójstwo w prawie polskiem XIV i XV wieku (1907)
• Franciszek Piekosiński jako historyk prawa polskiego (1908)
• Przyczynki do teoryi runicznej (1909)
• Kilka słów o metrykach kościelnych w Polsce (1910)
• Unia Polski z Litwą. Problem i metoda badania (1911)
• Sprawa polska w Królestwie Polskim 1815-1915 (1916)
• Sprawa żydowska w Polsce (1918)
• Dawne polskie prawo sądowe (1921, 2 tomy)
• Polska Odrodzona (1921)
• Sejm Walny dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (1922)
• Polskie prawo polityczne według traktatów (1923, 2 części)
• Historia Śląska (1933, redaktor)
• Metoda historyczna w prawie politycznym (1938)
• Polska Akademia Umiejętności 1872–1938 (1939)
• Wstęp do nauki o państwie i prawie (1946)

Łącznie ogłosił ponad 400 prac. Do grona jego uczniów zaliczali się m.in. Jan Konstanty Dąbrowski, Roman Grodecki, Oskar Lange, Bogusław Leśnodorski, Adam Vetulani. Uniwersytet Wileński (1929) i Uniwersytet Jagielloński (1938) nadały mu doktoraty honoris causa.