Tadeusz Mazowiecki

Tadeusz Mazowiecki– polski polityk i publicysta.

Ostatni premier PRL i pierwszy premier III Rzeczypospolitej (w latach 1989–1990); współtwórca i przewodniczący Unii Demokratycznej i Unii Wolności; poseł na Sejm PRL III, IV i V kadencji, poseł na Sejm RP I, II i III kadencji (w latach 1991–2001); od 2010 doradca Prezydenta RP ds. polityki krajowej i międzynarodowej. Kawaler Orderu Orła Białego.

Życiorys

Młodość

Ukończył w 1946 Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku, następnie rozpoczął (ostatecznie nieukończone) studia prawnicze na Uniwersytecie Warszawskim, w trakcie których był członkiem „Caritas Academica”, a w latach 1947–1948 przewodniczył Akademickiej Spółdzielni Wydawniczej.

Działalność w PRL

PAX

W latach 1949–1955 działał w Stowarzyszeniu „PAX”. Pod koniec lat 40 uczestniczył w wewnętrznych dyskusjach programowych „PAX-u” i zgłaszał wątpliwości wobec jednoznacznego opowiedzenia się za ustrojem socjalistycznym. Początkowo (do 1951) był w grupie tygodnika „Dziś i Jutro”, następnie (1950–1952) pełnił funkcję zastępcy redaktora naczelnego „Słowa Powszechnego”. W 1952 należał do grupy młodych działaczy (m.in. z Januszem Zabłockim), którzy sprowokowali dyskusję wewnętrzną, która dała zaczyn tzw. frondzie. W toku tej dyskusji wskazywał, że występuje w życiu publicznym jako katolik w imię chrześcijańskiej odpowiedzialności w polityce. Został wówczas odsunięty od działalności w Warszawie i skierowany do Wrocławia. Został tam współzałożycielem „Wrocławskiego Tygodnika Katolików”, którego w latach 1953–1955 był redaktorem naczelnym. W 1953 w „WTK” opublikował artykuł krytykujący działalność biskupa Czesława Kaczmarka, skazanego w tym samym roku w procesie pokazowym. Wiosną 1955 Tadeusz Mazowiecki wystąpił jako jeden z liderów wewnętrznej opozycji w PAX, w ramach tzw. frondy. Podnosił zarzuty niedemokratycznej formuły kierowania stowarzyszeniem przez Bolesława Piaseckiego, kwestionował nadmierny lojalizm państwowy i politykę wobec duchowieństwa. Został wówczas odwołany z funkcji redaktora naczelnego „WTK” i przeniesiony do pracy w Instytucie Wydawniczym „PAX”, a 9 września 1955 zawieszony w prawach członka „PAX-u”. W ramach frondy należał do założycieli tzw. Klubu Okrągłego Stołu, a następnie Klubu im. Emanuela Mouniera, które były miejscem poszukiwań formuły połączenia wartości stricte katolickich i lewicowych. Na przełomie 1955 i 1956 ostatecznie odszedł ze stowarzyszenia.

KIK i „Więź”

Po odejściu z „PAX-u” nawiązał razem z „frondystami” kontakty ze środowiskiem „Tygodnika Powszechnego”, Klubem Krzywego Koła i redakcją „Po prostu”. Należał do autorów opublikowanego przez „frondystów” artykułu Wielkie sprzeniewierzenie („Po prostu” nr z 11 listopada 1956), w którym próbowano wytłumaczyć przeszłe zaangażowanie koniecznością „bronienia własnych racji światopoglądowych (...) z pozycji zaangażowania o słuszną sprawę społeczną”. W październiku 1956 Tadeusz Mazowiecki należał do organizatorów nowego niezależnego od władz stowarzyszenia katolików świeckich i został jednym z jego sekretarzy, a 24 października znalazł się wśród sygnatariuszy deklaracji założycielskiej Ogólnopolskiego Klubu Postępowej Inteligencji Katolickiej. Był kandydatem na zastępcę redaktora naczelnego dwutygodnika „Droga”, który miał być organem OKPIK, jednak pismo to ostatecznie nie uzyskało zgody na wydawanie.

Po likwidacji OKPIK został w 1957 jednym z założycieli warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej i do 1963 był członkiem jego zarządu. Należał do założycieli miesięcznika „Więź”, pełnił funkcję redaktora naczelnego tego czasopisma od pierwszego numeru wydanego w lutym 1958. W związku z wyborem na posła we Wrocławiu w drugiej połowie lat 60. był członkiem zarządu tamtejszego Klubu Inteligencji Katolickiej, a w latach 1968–1969 ponownie członkiem zarządu KIK-u warszawskiego. W swojej działalności redakcyjnej w „Więzi” prezentował poglądy o lewicowym zabarwieniu, inspirowane personalizmem Emmanuela Mouniera, poszukiwał dialogu z niekatolickimi intelektualistami niezależnymi od władz. W 1963 uczestniczył w przygotowaniu tekstu „Opinii” w której pozytywnie oceniono możliwość nawiązania stosunków dyplomatycznych PRL ze Stolicą Apostolską. W 1964 Wydział Administracyjny KC PZPR negatywnie oceniał jego działalność redakcyjną, sugerując, że „Więź” „spełnia funkcję dywersji ideologicznej wobec ośrodków partyjnych” i sugerował jego odwołanie z funkcji redaktora naczelnego pisma. W 1968 został ostro skrytykowany przez Stefana Wyszyńskiego za blok artykułów Dyskusja o księżach w Polsce („Więź” nr 7–8 z 1968), co skończyło się czasowym zakazem publikowania w miesięczniku pod nazwiskiem lub pseudonimem dla księży.

Sejm PRL

W latach 1961–1972 Tadeusz Mazowiecki sprawował mandat posła na Sejm PRL III, IV i V kadencji z ramienia katolickiej grupy Znak jako przedstawiciel okręgu wrocławskiego – nr 8 (1961–1969) i chełmskiego – nr 41 (1969–1972). W 1961, w 1965 i 1969 wybierany był do Sejmu PRL z listy Frontu Jedności Narodu. W wyborach w 1961 uzyskał 262 537 głosów (97,42%), w wyborach w 1965 uzyskał 289 676 głosów (96,60%), w wyborach w 1969 uzyskał 196 010 głosów (98,92%).

W 1961 zajął w swoim okręgu drugie miejsce pod względem liczby głosów (wyprzedzając, m.in. Adama Rapackiego) z wynikiem 97,42%, w Sejmie zasiadał w Komisji Oświaty i Nauki oraz Komisji Pracy i Spraw Socjalnych. M.in. z ramienia Znaku skrytykował na forum Sejmu zapisy ustawy o rozwoju systemu nauki i oświaty, w których wprowadzano koncepcję kształcenia w oparciu o zasady materializmu i domagał się ustawowych gwarancji dla pozaszkolnego nauczania religii. Głosował też przeciwko ustawie o zgromadzeniach. W wyborach w 1965 zajął czwarte miejsce w swoim okręgu z wynikiem 96,60%, w Sejmie zasiadał w Komisji Oświaty i Nauki oraz Komisji Pracy i Spraw Socjalnych. W 1966 był autorem interpelacji w związku z kryzysem w stosunkach Państwo-Kościół, który ujawnił się przy okazji obchodów Milenium chrztu Polski. Proponował w niej podjęcie dialogu w celu rozwiązania spraw spornych. Wraz z kołem Znak przygotował ostatecznie niezgłoszoną interpelację w związku z antyizraelskim reakcjami rządowymi na wojnę sześciodniową oraz interpelował w sprawie wydarzeń marcowych w 1968. Przekazał także marszałkowi Sejmu petycję studentów wrocławskich przeciwko zdjęciu Dziadów według Adama Mickiewicza. W 1969 zajął w swoim okręgu trzecie miejsce (98,92% głosów), w Sejmie zasiadał w Komisji Oświaty i Nauki oraz Komisji Kultury i Sztuki. Po wydarzeniach grudnia 1970 nalegał na powołanie komisji sejmowej w celu zbadania ich przebiegu. W styczniu 1972 władze PRL nie zgodziły się na jego ponowne kandydowanie do Sejmu.

Lata 1972–1980

Od 1975 (aż do 1981) Tadeusz Mazowiecki był wiceprezesem warszawskiego KIK-u. Na początku 1976 podpisał list środowiska Znaku przeciwko zmianom w Konstytucji PRL W tym samym roku udzielił także wywiadu dziennikowi „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, w którym wezwał polskie władze do demokratyzacji. W maju 1977 był mężem zaufania głodujących w stołecznym Kościele św. Marcina, którzy protestowali przeciwko aresztowaniom członków Komitetu Obrony Robotników i dalszemu przetrzymywaniu w więzieniach robotników skazanych w procesach radomskich i ursuskich. W listopadzie 1977 był jednym z organizatorów sesji Chrześcijanie wobec praw człowieka, która odbyła się w warszawskim KIK-u. Współpracował z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym, dla którego opracował tekst Kościół i katolicy w Polsce Ludowej. Należał do sygnatariuszy podpisanej 22 stycznia 1978 deklaracji założycielskiej Towarzystwa Kursów Naukowych, a w latach 1978–1980 był członkiem jego komisji programowej. 14 listopada 1978 uczestniczył w pierwszym otwartym spotkaniu Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”. W styczniu 1979 podpisał list w obronie aresztowanego Kazimierza Świtonia.

Lata 1980–1989

20 sierpnia 1980 należał do sygnatariuszy „Apelu” 64 intelektualistów wspierającego strajkujących w Stoczni Gdańskiej. 22 sierpnia 1980 razem z Bronisławem Geremkiem udał się do Stoczni Gdańskiej z tekstem apelu. Na zaproszenie Lecha Wałęsy 24 sierpnia 1980 stanął na czele Komisji Ekspertów przy Prezydium Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego i wspierał negocjacje MKS z władzami PRL. Po zakończeniu strajku był głównym doradcą Lecha Wałęsy i Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ „Solidarność” (formalnie od stycznia 1981 był członkiem Rady Programowo-Konsultacyjnej przy KKP. W styczniu 1981 KKP powołała go na stanowisko redaktora naczelnego „Tygodnika Solidarność”, powierzając mu zorganizowanie pisma. Pierwszy numer tygodnika ukazał się 3 kwietnia 1981. Na stanowisku redaktora naczelnego „Więzi” zastąpił go wówczas Wojciech Wieczorek.

Po wprowadzeniu stanu wojennego Tadeusz Mazowiecki został 13 grudnia 1981 zatrzymany w sopockim Grand Hotelu, po czym internowano go w Strzebielinku. Media zagraniczne podawały początkowo informację o jego śmierci. W nocy z 22 na 23 grudnia został przewieziony do obozu w Jaworzu, a po jego likwidacji, od maja 1982 przebywał w ośrodku internowania w Darłówku. Został zwolniony jako jeden z ostatnich internowanych w dniu 23 grudnia 1982. Swoje uwięzienie opisał we wspomnieniach Internowanie opublikowanych w 1983.

Po zwolnieniu z internowania należał przez całe lata 80. do najbliższych doradców Lecha Wałęsy. Nie wrócił do pracy redakcyjnej w „Więzi”, ale był członkiem jej kolegium. W listopadzie 1983 stanął na czele rady programowej warszawskiego KIK-u, a od 1984 do 1987 był ponownie członkiem jego zarządu. Rada programowa pod jego kierunkiem opublikowała w czerwcu 1984 dokument zatytułowany Stan świadomości społecznej. Próba diagnozy – kierunki oddziaływania, w którym wskazywano na rolę „Solidarności” w przywróceniu podmiotowości społeczeństwa oraz odebranie tej podmiotowości i zablokowanie perspektyw przez ogłoszenie stanu wojennego. Raport spotkał się z ostrą krytyką władz PRL, połączoną z szykanami administracyjnymi, a rada programowa przestała istnieć z końcem 1985. W 1985 Tadeusz Mazowiecki uczestniczył jako członek komitetu redakcyjnego w przygotowaniu kilkusetstronicowego dokumentu Raport: Polska 5 lat po sierpniu, a także razem z Bronisławem Geremkiem opracował w nim rozdział o sytuacji politycznej. W 1986 był jednym z współtwórców pisma „21”, które redagowali Kazimierz Dziewanowski, Jan Dworak i Janusz Jankowiak.

Od stycznia do grudnia 1987 przebywał czasowo za granicą. Wygłosił szereg odczytów w Belgii, Francji, Niemczech, Włoszech i Austrii, odbył też wiele rozmów z politykami i działaczami związkowymi Europy Zachodniej, wspierając w ten sposób dążenie do legalizacji „Solidarności”. Był sygnatariuszem oświadczenia działaczy opozycji z 31 maja 1987 zebranych na zaproszenie Lecha Wałęsy, w którym to dokumencie sformułowane cele opozycji w Polsce (sam nie uczestniczył jednak w spotkaniu z uwagi na pobyt zagranicą). W styczniu 1988 został członkiem oficjalnego zespołu doradców Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ „Solidarność”. 4 maja 1988 próbował (wyposażony w pełnomocnictwo Episkopatu Polski) negocjować pomiędzy strajkującymi w Stoczni Gdańskiej a władzami PRL, a po niepowodzeniu tej misji pozostał ze strajkującymi w stoczni do końca strajku, tj. do 10 maja 1988. Doradzał także strajkującym w Stoczni Gdańskiej w sierpniu 1988. Od 1988 do 4 września 1989 był ponownie wiceprezesem warszawskiego KIK-u. 18 grudnia 1988 został członkiem powołanego tego dnia Komitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”. W KO kierował komisją pluralizmu związkowego. Uczestniczył w przygotowujących spotkanie Okrągłego Stołu rozmowach w Magdalence (poczynając od pierwszego spotkania we wrześniu 1988). Jako zwolennik przejęcia władzy z rąk PZPR na drodze rokowań aktywnie brał udział w rozmowach plenarnych Okrągłego Stołu oraz dodatkowych spotkaniach w Magdalence, a także kierował z ramienia opozycji roboczym zespołem ds. pluralizmu związkowego. Był jednym z głównych twórców porozumienia, na mocy którego 4 czerwca 1989 odbyły się częściowo wolne wybory. Na zebraniu Komitetu Obywatelskiego w dniu 8 kwietnia 1989 poparł koncepcję rozszerzenia grona kandydatów opozycji w wyborach o przedstawicieli wszystkich ugrupowań, które akceptują porozumienie Okrągłego Stołu. Na znak protestu przeciwko odrzuceniu tego pomysłu odmówił kandydowania do parlamentu (ale przez dłuższy czas utrzymywano dla niego wolne miejsce na liście we Włocławku). Ponownie został natomiast redaktorem naczelnym „Tygodnika Solidarność”, którego pierwszy numer po wznowieniu ukazał się 2 czerwca 1989. 14 lipca 1989 skrytykował w artykule Spiesz się powoli, opublikowanym na łamach „TS”, pomysł Adama Michnika ogłoszony w artykule Wasz prezydent, nasz premier, wskazując, że opozycja solidarnościowa nie dysponuje programem gospodarczym umożliwiającym udział we władzy.

Rząd Tadeusza Mazowieckiego

17 sierpnia 1989 doszło do zawiązania formalnej koalicji pomiędzy Lechem Wałęsą, a przewodniczącymi Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego. Lider „Solidarności” przedstawił wówczas trzy kandydatury na premiera – Tadeusza Mazowieckiego, Bronisława Geremka i Jacka Kuronia, z których koalicjanci wybrali tę pierwszą. Tadeusz Mazowiecki przyjął złożoną mu przez Lecha Wałęsę propozycję. 19 sierpnia został desygnowany na stanowisko prezesa Rady Ministrów przez prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego. 24 sierpnia Sejm PRL X kadencji (tzw. Sejm kontraktowy) powołał go na ten urząd – za głosowało 378 posłów, 4 było przeciwko, a 41 wstrzymało się od głosu. 12 września wygłosił exposé, w trakcie którego zasłabł. Tego samego dnia Sejm PRL powołał jego rząd, w skład którego poza premierem weszło 11 przedstawicieli OKP, po 4 ministrów z PZPR i ZSL oraz 3 z SD. Trzej ministrowie z PZPR (w tym kierujący resortami spraw wewnętrznych i obrony narodowej) zostali odwołani ze składu Rady Ministrów 6 lipca 1990.

Rząd Tadeusza Mazowieckiego zdołał w krótkim czasie przeprowadzić szereg podstawowych reform. Gruntownie zmieniono ustrój polityczny, wprowadzono szeroki zakres swobód obywatelskich, system wielopartyjny, zmieniono godło i nazwę państwa (z PRL na RP). 29 grudnia 1989 przeprowadzono istotną zmianę konstytucji, na mocy której m.in. usunięto preambułę, napisano od nowa treść rozdziałów o ustroju politycznym i gospodarczym, wzmocniono pozycję związków zawodowych i wprowadzono jednolite pojęcie własności. Dzięki tym zmianom możliwe stało się przeprowadzenie transformacji gospodarczej. Pakiet reform rządu, od nazwiska głównego twórcy określany planem Balcerowicza, umożliwił zastopowanie hiperinflacji, restrukturyzację gospodarki, wprowadzenie mechanizmów rynkowych i prywatyzacji.

„Gruba kreska”

W swoim sejmowym exposé Tadeusz Mazowiecki mówił o „grubej linii”, która w oryginale miała oznaczać brak odpowiedzialności nowego rządu za szkody poczynione w gospodarce przez władze komunistyczne. Krytycy Tadeusza Mazowieckiego cytat ten (przechrzczony na „grubą kreskę”) zaczęli wykorzystywać do określenia domniemanej pobłażliwości ówczesnego rządu dla byłych działaczy politycznych PRL i podległych im służb bezpieczeństwa. W rządzie Tadeusza Mazowieckiego resorty siłowe (Spraw Wewnętrznych i Obrony) początkowo były kontrolowane przez działaczy PZPR, a pozostająca pod nadzorem ministra Czesława Kiszczaka SB kontynuowała inwigilację tej części opozycji, która była przeciwna porozumieniom Okrągłego Stołu, oraz niszczyła własne archiwa. Dopiero kilka miesięcy po objęciu przez Tadeusza Mazowieckiego urzędu premiera Służba Bezpieczeństwa została rozwiązana, a Czesław Kiszczak ustąpił ze stanowiska.

Wybory prezydenckie

Do upadku jego rządu przyczynił się narastający od wiosny 1990 konflikt z Lechem Wałęsą (tzw. wojna na górze), który doprowadził też m.in. do rozpadu OKP, reprezentującego solidarnościowych parlamentarzystów. Konflikt ten doprowadził do rywalizacji obu polityków w wyborach prezydenckich z jesieni 1990. Tadeusz Mazowiecki, który w czasach „Solidarności” był doradcą Lecha Wałęsy i komitetu strajkowego w Stoczni Gdańskiej, wystartował przeciw przewodniczącemu związku. Przegrał, nie wchodząc do drugiej tury (uzyskał 18,08% poparcia, tj. 2 973 364 głosy), będąc pokonanym przez Lecha Wałęsę i Stanisława Tymińskiego.

12 stycznia 1991 nowym premierem został Jan Krzysztof Bielecki.

Dalsza działalność w III RP Lata 1991–2001

Niespełna miesiąc przed zakończeniem urzędowania na stanowisku premiera, 2 grudnia 1990, Tadeusza Mazowiecki stanął został przewodniczącym nowo powołanej partii pod nazwą Unia Demokratyczna. Ugrupowanie to współtworzyły wspierające go partie ROAD i Forum Prawicy Demokratycznej, a także środowiska jego komitetów wyborczych. UD jako partia wywodząca się z tradycji demokratycznej opozycji unikała utożsamiania się z prawicą bądź lewicą. W pierwszych w pełni demokratycznych wyborach do Sejmu w 1991 Unia Demokratyczna uzyskała najwyższe poparcie w skali kraju wśród wszystkich komitetów wyborczych. Tadeusz Mazowiecki zdobył 63 962 głosy w województwie poznańskim, uzyskując tym samym mandat posła na Sejm I kadencji. Pracował m.in. w Komisji Obrony Narodowej oraz w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego. Kierowana przez niego UD początkowo pozostawała w opozycji, od 1992 współtworzyła jednak rząd Hanny Suchockiej.

W tym samym roku Tadeusz Mazowiecki został specjalnym wysłannikiem ONZ w Bośni i Hercegowinie, zrezygnował z tej funkcji w 1995 na skutek bezczynności wielkich mocarstw wobec zbrodni wojennych dokonywanych w czasie wojny w Bośni, głównie zamordowania w Srebrenicy przez wojska Republiki Serbskiej w Bośni kilku tysięcy muzułmańskich mężczyzn i chłopców. Ogłosił raport w sprawie łamania praw człowieka przez wszystkie strony konfliktu.

W międzyczasie w wyborach w 1993 Tadeusz Mazowiecki uzyskał poselską reelekcję w tym samym okręgu, otrzymując 10 429 głosów. Startował wówczas z drugiego miejsca okręgowej listy partyjnej za premier Hanną Suchocką, którą poparło ponad 100 tys. osób. Po tych wyborach władzę przejęły ugrupowania postkomunistyczne. Unia Demokratyczna 23 kwietnia 1994 zjednoczyła się z Kongresem Liberalno-Demokratycznym, tworząc nowe ugrupowanie pod nazwą Unia Wolności, w której Tadeusz Mazowiecki również objął stanowisko przewodniczącego. Rok później na tej funkcji został jednak zastąpiony przez Leszka Balcerowicza. Następnie został honorowym przewodniczącym tej partii. W trakcie II kadencji Sejmu ponownie zasiadał w Komisji Obrony Narodowej, pracował też w parlamentarnej komisji zajmującej się projektem konstytucji. W 1997 przedstawił w Zgromadzeniu Narodowym uznaną ostatecznie za kompromisową preambułę do Konstytucji RP (napisaną wcześniej przez twórców „Tygodnika Powszechnego”).

W wyborach w 1997 po raz trzeci z rzędu uzyskał mandat poselski. Tym razem otwierał listę wyborczą Unii Wolności w województwie krakowskim, zdobywając 43 654 głosy. Był członkiem Komisji Spraw Zagranicznych i przez całą III kadencję przewodniczącym sejmowej Komisji Integracji Europejskiej. W 2001 bez powodzenia ubiegał się o reelekcję, UW nie osiągnęła wówczas progu wyborczego.

Od 2002

W listopadzie 2002 odszedł z partii, przeciwstawiając się porzuceniu przez UW międzynarodówki chadeckiej oraz wejściu w koalicję wyborczą z SLD i następnie samorządową z Samoobroną w województwie warmińsko-mazurskim. W 2005 został jednym ze współzałożycieli Partii Demokratycznej – demokraci.pl, mającej w założeniu stanowić poszerzenie dawnej Unii Wolności o m.in. polityków lewicowych. Był liderem listy parlamentarnej tej partii w wyborach parlamentarnych w tym samym roku w okręgu warszawskim i uzyskał 30 143 głosy. Wchodził w skład rady politycznej PD (do 2006 był jej przewodniczącym). Później wycofał się z działalności partyjnej.

12 października 2010 objął stanowisko etatowego doradcy prezydenta Bronisława Komorowskiego ds. polityki krajowej i międzynarodowej.

Odznaczenia i wyróżnienia

Odznaczony m.in. Orderem Orła Białego (1995), Złotym Orderem Herbu Bośni (1996), Orderem Wielkiego Oficera Legii Honorowej (1998), Krzyżem Średnim z Gwiazdą Orderu Zasługi Republiki Węgierskiej (1998), Orderem Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy (2000). Był członkiem Kapituły Orderu Orła Białego do 2007, kiedy to odmówił ponownego złożenia oświadczenia lustracyjnego.

W 2009 został odznaczony przez ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego Złotym Medalem Zasłużony Kulturze Gloria Artis.

Wyróżniony Nagrodą im. Andrzeja Struga (1980), Niemiecką Nagrodą Narodową (2001), nagrodą Srebrenica 1995 (2005), nagrodą „Giganta” 1995 poznańskiego oddziału „Gazety Wyborczej”, nagrodą Jana Nowaka-Jeziorańskiego (2004), Honorową Nagrodą Stowarzyszenia Szarych Szeregów im. Stanisława Broniewskiego (Orszy) i Nagrodą Kisiela (2012). W 2009 redakcja „Gazety Wyborczej” wyróżniła go jako „Człowieka Roku” oraz dodatkowo uhonorowała tytułem „Człowieka dwudziestolecia Gazety Wyborczej”; laudację na cześć laureata wygłosiła profesor Barbara Skarga.

Był również laureatem nagrody Viadrina 2009 przyznawanej przez Europejski Uniwersytet Viadrina za szczególny wkład w polsko-niemieckie pojednanie. W 2009 został Honorowym Obywatelem Miasta Poznania, natomiast w 2010 został honorowym obywatelem Słubic oraz Gdańska.

Był doktorem honoris causa Uniwersytetów w Leuven, Genui, Giessen, Poitiers, Exeter, Uniwersytetu Warszawskiego, Akademii Ekonomicznej w Katowicach, a także Uniwersytetu w Tuzli.

Życie prywatne

Syn Bronisława (zm. 1938), lekarza, i Jadwigi z domu Szemplińskiej. Był żonaty z Krystyną. Miał trzech synów, m.in. Wojciecha.

Twórczość

Książki

• Rozdroża i wartości (Biblioteka Więzi, Tom 26, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 1970)
• Antysemityzm (wespół z Jerzym Turowiczem i Tadeuszem Żychiewiczem; II obieg wydawniczy; Niezależna Oficyna Wydawnicza 1981)
• Internowanie (Aneks, Londyn 1983, ISBN 0-906601-05-3; II obieg wydawniczy: Krąg 1982; Krakowskie Towarzystwo Wydawnicze 1984; Biblioteka Wolnego Głosu Ursusa 1989; Rzymskokatolickie Wydawnictwo im. Ignacego Loyoli 1989)
• Powrót do najprostszych pytań (II obieg wydawniczy; Oficyna Literacka 1986)
• Druga twarz Europy (Biblioteka Więzi 1990, ISBN 83-85124-00-4 [2 wydania]; wydanie francuskie: Un autre visage de l’Europe; przekład Eric Morin-Aguilar; wstęp Jean-Marie Domenach; Les Éditions Noir sur Blanc 1989, ISBN 2-88250-009-2)
• Partei nehmen für die Hoffnung: über Moral in der Politik (przekł. Angelika Weber i Georg Ziegler; przedmowa Manfred Seidler; Herder, Freiburg 1990, ISBN 3-451-21825-9)
• Raporty Tadeusza Mazowieckiego z byłej Jugosławii (red. Renata S. Hliwa i Roman Wieruszewski; przekł. z j. angielskiego Adam Szostkiewicz, Agnieszka Pacholska, Cecylia Gorzoń, przekł. z francuskiego Renata Hliwa; Poznańskie Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk – Fundacja Promocja Praw Człowieka – Badania i Nauczanie oraz Agencja Scholar 1993, ISBN 83-85838-06-6)
• Kredowe koła i dwa inne eseje (Biblioteka Więzi 1997)
• Politik und Moral im neuen Europa (zawiera także tekst Jana Patočki, Passagen Verlag, Wiedeń 1999, ISBN 3-85165-308-4)
• Rok 1989 i lata następne. Teksty wybrane i nowe (Prószyński i S-ka, Warszawa 2012, ISBN 978-83-7839-399-3)

Inne publikacje

• Jerzy Zawieyski, Dobrze, że byli (autor wyboru; wespół ze Stanisławem Trębaczkiewiczem; Biblioteka Więzi – Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 1974)
• Anna Morawska, Spotkania (autor wyboru; wespół z Ewą Morawską; Biblioteka Więzi – Społeczny Instytut Wydawniczy Znak 1975)
• Ludzie Lasek (opracowanie i wstęp; Biblioteka Więzi – Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, 1987, ISBN 83-7006-004-8; Biblioteka Więzi 2000, ISBN 83-88032-30-5)
• Jan Strzelecki, Ślady tożsamości (autor posłowia; tekst przygotowała do wyd. Jadwiga Strzelecka; Czytelnik 1989, ISBN 83-07-02090-5)
• Thomas Maess, Polen (autor wstępu; Mundo-Verlag, Leer 1993, ISBN 3-87322-057-1)
• Urs Altermatt, Sarajewo przestrzega: etnonacjonalizm w Europie (autor wstępu; przekł. z j. niemieckiego Grzegorz Sowiński; Znak – Ośrodek Myśli Politycznej 1998, ISBN 83-7006-691-7)