Władysław Orkan

Władysław Orkan, właśc. Franciszek Ksawery Smaciarz (ur. 27 listopada 1875 w Porębie Wielkiej, zm. 14 maja 1930 w Krakowie) – pisarz tworzący w okresie Młodej Polski, chociaż do nurtu modernistycznego ani on sam, ani współcześni go nie zaliczali.

Naprawdę nazywał się Franciszek Ksawery Smaciarz. W 1898 roku zmienił nazwisko na Smreczyński, od nazwiska rodowego matki Smreczak. Rodzice jego pochodzili z ubogich rodów, ojciec był drwalem w lesie, zimą szył kierpce.

Z trójki rodzeństwa (najmłodsza była siostra Maria) on i jego starszy brat Stanisław, późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, zdobywali wykształcenie.

Wbrew woli ojca, który młodszego syna przeznaczył do pracy na roli, obaj po ukończeniu szkoły elementarnej w Szczyrzycu, prowadzonej przy klasztorze cystersów, kontynuowali naukę w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie. Matka raz w miesiącu chodziła do synów ponad 70 km pieszo z Poręby do Krakowa, niosąc im w tobołku produkty żywnościowe. Jej poświęcenie, oddanie dzieciom w powieści Matka opisał jeden z czołowych przedstawicieli Młodej Polski Ignacy Maciejowski, pierwszy literacki opiekun Orkana, późniejszy jego przyjaciel.

W gimnazjum budził sensację swym góralskim pochodzeniem, ciesząc się jednocześnie dużą sympatią wśród kolegów.

Angażował się bardzo w działalność wielu kółek szkolnych, uczęszczał na zebrania tajnych organizacji niepodległościowych i przede wszystkim dużo czytał. Pierwsze utwory zaczął publikować w czwartej klasie. Ponieważ władze austriackie nie zezwalały uczniom na tego typu działalność, pisał pod pseudonimem Orkan, co oddawało jego buntownicze nastroje.

W tak intensywnie prowadzonym życiu brakowało miejsca na naukę i siódmą klasę ukończył z czterema ocenami niedostatecznymi, z pozostałych przedmiotów, łącznie z językiem polskim, mając zaledwie trójki. Zamierzał kontynuować naukę, ale mimo próśb matki i "Sewera" oraz możliwości uzyskania eksternistycznej matury, do egzaminu maturalnego nigdy nie przystąpił.

Po niepowodzeniach w uzyskaniu stałej posady urzędniczej w Krakowie powrócił do Poręby, aby z małymi przerwami na wyjazdy zagraniczne (do Włoch, Szwajcarii i na Ukrainę) czy do Zakopanego pozostać w Gorcach do końca życia.

W tym czasie nie żył już ojciec pisarza, którego przywaliło w lesie drzewo. Jego rysy oraz mocowanie się z odwiecznym żywiołem puszczy Orkan nadał Prokopowi, bohaterowi swojej powieści Drzewiej.

Za debiut Orkana przyjmuje się Nowele wydane w 1898, do których przedmowę, zgodnie z panującym wówczas zwyczajem, napisał uznany już w literaturze, 10 lat starszy od Orkana autor Na Skalnym Podhalu Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Kiedy za powieść W Roztokach w 1903 dostał niewielkie honorarium, rozpoczął budowę nowego domu. Stara chałupa Smreczyńskich, coraz bardziej pochylona i przegniła, nie nadawała się już do remontu. Latem 1905 zamieszkał w niewykończonej jeszcze Orkanówce. Kłopoty finansowe, jakie nękały go przez całe życie, były przyczyną, że dom nigdy nie został w pełni ukończony.

W tym czasie Orkan poznał pracującą na poczcie w Niedźwiedziu Marię Zwierzyńską. Przyjechała spod Lwowa dla ratowania zagrożonych gruźlicą płuc. Ślub wzięli w Zakopanem, świadkami byli Jan Kasprowicz i profesor literatury na Uniwersytecie Jagiellońskim Tadeusz Pini. Z tego związku była Zosia, jedyne dziecko Orkana.

Maria umarła, kiedy Zosia miała trzy lata. Orkan dowiedział się o tym w dwa tygodnie po pogrzebie, sam przebywał wówczas w szpitalu w Krakowie. Maria Zwierzyńska pochowana jest na cmentarzu w Niedźwiedziu.

Wychowaniem Zosi zajęła się siostra pisarza, Maria Moszowa, żona znanego kowala artystycznego z Zakopanego. Orkan bardzo kochał swoje jedyne dziecko, ale zajęty ciągłymi troskami materialnymi, kłopotami z wydawcami nie poświęcał jej zbyt wiele czasu.

Drugą żoną pisarza została Bronisława Folejewska. Jako jedyna spośród kobiet związanych z pisarzem nie lubiła domu pod Pustką i rzadko tu bywała. Po śmierci Orkana dom pozostał w rękach Folejewskich, ostatnim spadkobiercą był starszy syn Bronisławy, Witold, profesor Uniwersytetu w Poznaniu.

Władysław Orkan pisał dramaty, wiersze, powieści i nowele, utwory publicystyczne, w tym reportaż Drogą Czwartaków, w którym zawarł własne wspomnienia kapitana Legionów.

Tematyką jego utworów był głównie obraz biednej polskiej wsi. Ale był również wspaniałym humorystą (Herkules nowożytny i inne wesołe rzeczy), piewcą urody gorczańskiego pejzażu. Jego baśń z dawnych czasów Drzewiej, obok powieści W roztokach szczytowe osiągnięcie pisarza, porównywana jest do Puszczy Jodłowej Żeromskiego. Zaangażowany był bardzo w nurt regionalizmu podhalańskiego, był współzałożycielem i pierwszym prezesem Związku Podhalan.

W 1927 pisarz obchodził jubileusz 30-lecia pracy twórczej. Z tej okazji w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie odbyła się sesja naukowa. Uroczystości zorganizowane w Nowym Targu ściągnęły tłumy nie tylko Podhalan. Nie powiodły się jednak zabiegi przyjaciół o ustanowienie stałej pensji twórczej. W trzy lata później nagrodę literacką przyznało pisarzowi m. st. Warszawa, ale nie zdążył już jej odebrać.

Zmarł w Krakowie, dokąd pojechał odwiedzić umierającą córkę. Zosia umarła w dwa tygodnie później, nie dowiedziawszy się o śmierci ojca. Pochowana jest na cmentarzu w Niedźwiedziu (w Niedźwiedziu znajduje się również grób Witolda Folejewskiego, pasierba Orkana).

Władysław Orkan został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie. W rok później specjalnym pociągiem jego trumna została przewieziona do Zakopanego. Pociąg zatrzymywał się na każdej stacji, całe Podhale żegnało dumaca z Gorców. Na Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku jego grób znajduje się w sąsiedztwie Tetmajera, Chałubińskiego i Sabały.

W 1934 Polonia amerykańska ufundowała pomnik Władysława Orkana, który stanął na Rynku w Nowym Targu. W 2003 został on przeniesiony do Niedźwiedzia, rodzinnej miejscowości pisarza, gdzie został usytuowany w centrum wsi. Natomiast w Nowym Targu postawiono bliźniacze pomniki.

Twórczość Władysława Orkana

Poezje

• Nad grobem Matki. Dumania. Kraków 1896
• Z tej smutnej ziemi. Lwów 1903
• Z martwej roztoki. Kraków 1912
• Pieśni czasu. Piotrków 1915

Dramaty

• Skapany świat. Dramat w czterech aktach z epilogiem. Lwów 1903
• Ofiara. Fragment w trzech aktach z r.1846. Kraków 1905
• Wina i kara. Tragedia. Kraków 1905
• Franek Rakoczy. Epilog w trzech aktach. Lwów 1908

Nowele

• Nowele (z przedmową K. Tetmajera). Warszawa 1898
• Nad urwiskiem. Szkice i obrazki. Lwów 1900
• Herkules nowożytny i inne wesołe rzeczy. Kraków 1905
• Miłość pasterska. Nowele. Lwów 1908
• Wesele Prometeusza. Warszawa 1921

Powieści

• Komornicy Lwów 1900
• W roztokach (tom I i II) Lwów 1903
• Pomór Kraków 1910
• Drzewiej Kraków 1912
• Kostka Napierski Warszawa 1925

Publicystyka

• Drogą Czwartaków. Od Ostrowca na Litwę. Kraków 1916
• Listy ze wsi (tom I i II). Warszawa 1925-1927
• Warta. Studia, listy, szkice. Lwów 1926
• Wskazania. Warszawa 1930

Utwory nieukończone

• Czantoria (i inne pisma społeczne). Warszawa 1936

Władysław Orkan a literatura ukraińska

Władysław Orkan zajmuje centralne miejsce w dziejach polsko-ukraińskich stosunków literackich końca XIX – początku XX w. W osobistej bibliotece pisarza w Porębie Wielkiej znajdują się liczne książki ukraińskie.

Orkan nie tylko życzliwie odnosił się do literatury ukraińskiej, ale też przekładał poszczególne utwory na język polski. Osobiście znał Wasyla Stefanyka, Iwana Franka, Bohdana Łepkiego. M. Jackowa i Sydora Twerdochliba. W archiwum W. Orkana, które znajduje się w oddziale rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie są liczne zapisy ukraińskich pieśni ludowych, recenzji przedstawień ukraińskiego teatru ludowego w Krakowie, artykuły napisane w obronie kultury ukraińskiej. W powieści „Kostka Napierski” znajdujemy echa ‘problemu ukraińskiego’. Jego sztuka „Skapany świat” była wcześniej wystawiona na scenie teatru ukraińskiego we Lwowie (1900) niż w polskim (1904).

Władysław Orkan był jednym z największych popularyzatorów literatury ukraińskiej w Polsce. Razem ze znanymi przedstawicielami inteligencji ukraińskiej w Polsce – Bohdan Łepki, Władysław Jarosz i Sydir Twerdochlib – urzeczywistnił dwa najgłówniejsze wydania polskie związane z Ukrainą: zbiór opowiadań ukraińskich „Młoda Ukraina” (1908) i antologię poezji ukraińskiej „Antologia współczesnych poetów ukraińskich” (1910). Wydania te zaznajomiły czytelnika polskiego z najwybitniejszymi pisarzami ukraińskimi. Do obu wydań W. Orkan napisał przedmowy.

Znaczenie stosunków Orkana i W. Stefanyka i wkład tego pierwszego do percepcji literatury ukraińskiej w Polsce przedstawił w swej pracy Hryhorij Werwes „Władysław Orkan i literatura ukraińska”, która wyszła drukiem w Kijowie w 1962.

Jego imieniem nazwano wiele ulic, m.in w Radomiu i Kielcach.