Powołano Cze-Ka

Powołanie WCzK i nadzór polityczny

Prapoczątkiem WCzK był powołany 12 lub 17, lub 25 października 1917 roku przez KC SDPRR(b) Komitet Wojskowo-Rewolucyjny (KW-R) przy Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, którym kierowali Paweł Lazimir (lewicowy eserowiec) i jego zastępca Nikołaj Podwojski (bolszewik).

21 października 1917 roku przy KW-R powołano pięcioosobową grupę (komitet 5) do walki z kontrrewolucją, która opracowała koncepcje utworzenia specjalnego organu o tym charakterze. W połowie grudnia 1917 roku Komitet 5 pod wpływem bolszewików uległ samorozwiązaniu, lecz koncepcja utworzenia organu bezpieczeństwa państwowego została przestudiowana i przyjęta.

7 grudnia?/20 grudnia 1917 utworzono pierwszą strukturę organizacyjno – administracyjną, stanowiącą podłoże późniejszej, właściwej WCzK, była to Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna przy Radzie Komisarzy Ludowych do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem.

W sierpniu 1918 podporządkowanie Komisji zostało zmienione, podobnie nazwa-zmieniona na Wszechrosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją, Spekulacją i Przestępstwami Nadużycia Władzy.

Kierownictwo WCzK i główna siedziba

Na czele kolegium komisji stanął Polak, z pochodzenia szlachcic, bardzo doświadczony w pracy konspiracyjnej – Feliks Dzierżyński, szybko zyskał sobie (nie bez powodu) przydomek Żelazny Feliks i poparcie Lenina, który doceniał takich ludzi. Potrzebni mu byli do sterroryzowania społeczeństwa, przywrócenia totalnej kontroli nad nową powstałą Robotniczo-Chłopską Armią Czerwoną i zaprowadzenia porządku w Rosji Bolszewickiej rozdartej przez I wojnę światową oraz bardzo krwawą wojnę domową za pomocą bezwzględnego terroru. Pokazywał bezwzględność co do pokonanych wrogów rozstrzeliwaniem zakładników, masowymi egzekucjami. Dzierżyński sprawował stanowisko przewodniczącego WCzK z małymi przerwami do 6 lutego 1922 roku.

Po reorganizacji WCzK i włączeniu jej do struktur istniejącego już od końca października 1917 roku Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Radzieckiej (NKWD RFSRR) jako Państwowy Zarząd Polityczny przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewnętrznych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (GPU NKWD RFSRR, GPU). Feliks Dzierżyński był wówczas Komisarzem Spraw Wewnętrznych i Przewodniczącym GPU. W listopadzie 1923 roku, Państwowy Zarząd Polityczny (GPU) wyodrębniono ze struktur NKWD RFSRR i na jego bazie powołano Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny (OGPU) bardzo poszerzając wpływy ów organu i podporządkowano pod Radę Komisarzy Ludowych już ZSRR.

Dzierżyński kierował tą instytucją aż do śmierci w 1926 roku. Oprócz centralnego organu WCzK, istniały terenowe komisje nadzwyczajne CzK

Kierowniczym organem Czeki było Kolegium Komisji zatwierdzone pod koniec lipca 1920 roku. W skład ów Komisji i wcześniej ścisłego kierownictwa Czeki wchodzili: Feliks Dzierżyński, Łotysze Jēkabs Peterss i Mārtiņš Lācis, Polak Stanisław Messing, Rosjanie Iwan Ksienofontow (1919-21 zastępca Dzierżyńskiego), Michaił Kiedrow, Fiodor Fomin oraz Żyd polskiego pochodzenia Józef Unszlicht, który w kwietniu 1921 roku objął stanowisko jednego z zastępców Feliksa Dzierżyńskiego, Warłaam Awaniesow, Wasilij Mancew, Filipp Miedwied, Nikołaj Zimin, Wiaczesław Mienżynski i Gienrich Jagoda.

Główna siedziba pierwszych bolszewickich organów bezpieczeństwa państwowego WCzK (centrala) w Piotrogrodzie od 1924 roku Leningrad (d. Sankt-Petersburg – Petersburg), przy ulicy Gorochowaja 2. 12 marca 1918 roku siedziba została przeniesiona do Moskwy do budynku byłego towarzystwa asekuracyjnego „Jakor” przy ulicy Wielka Łubianka 11, a następnie do pomieszczeń byłej firmy ubezpieczeniowej „Rossija” pod nr 2. Nazwa Łubianka stała się synonimem radzieckich następnie rosyjskich organów bezpieczeństwa. Dziś ma tam siedzibę Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej.

Pierwsze zadania

Rada Komisarzy Ludowych ściśle określiła zadania WCzK, początkowo składające się z trzech punktów:

1. Ścigać i likwidować wszystkie akcje kontrrewolucyjne i sabotażowe na obszarze całej Rosji, bez względu na to kto je organizował.
2. Oddawać pod sąd Trybunału Rewolucyjnego wszystkich sabotażystów i kontrrewolucjonistów.
3. Przeprowadzać wstępne doniesienia, jeśli byłyby one konieczne do zachowania bezpieczeństwa.

W rzeczywistości kompetencje i zadania WCzK były nieograniczone, spełniała nie tylko funkcję policji politycznej, ale także sądu i kata. Czeka przeprowadzała wysiedlenia i konfiskaty mienia, ścigała przestępstwa pospolite, walczyła ze spekulacją, pełniła funkcję cenzora prasy i wydawnictw, zajmowała się bezpośrednią ochroną rządu i partii.

24 lutego 1918 roku ustanowiono tzw. trójki, które pełniły funkcję trybunałów kontrrewolucyjnych, cztery miesiące później przywrócono karę śmierci, czego domagał się Lenin (kara śmierci została zniesiona w Rosji po rewolucji lutowej). Pierwszych egzekucji dokonano w Piotrogrodzie (Sankt Petersburg) w tamtejszej Twierdzy Pietropawłowskiej. W latach funkcjonowania WCzK prawdopodobnie podobnych egzekucji wykonano aż 500 tysięcy. Rozpoczęło się organizowanie pierwszych łagrów, które podzielono na obozy pracy i koncentracyjne.

Sytuacja władz i wojsk bolszewickich oraz koncepcja powstania organów bezpieczeństwa państwowego

W latach powstania Czeki sytuacja bolszewików w trwającej wojnie domowej w Rosji była bardzo zła, można powiedzieć dramatyczna. Przeciwko powstałej początkowo słabej i nie licznej Armii Czerwonej, jej przeciwnicy "Biali" sformowali szereg armii oraz skłóconych z sobą ośrodków politycznych. Najpoważniejsze siły "białych" m.in. siły generała Jewgienija Millera, admirała Aleksandra Kołczaka, generała Nikołaja Judenicza, oraz siły dowodzone kolejno przez generałów Ławra Korniłowa, Antona Denikina i Piotra Wrangla.

Same utworzenie bolszewickiego aparatu bezpieczeństwa nie wystarczało. Lenin i Feliks Dzierżyński wiedzieli, że musi być to nie tylko aparat bezpieczeństwa, lecz przede wszystkim aparat terroru, działający bez jakichkolwiek skrupułów i na niespotykaną do tej pory skalę.

Aby sterroryzować społeczeństwo, które nie chciało się pogodzić z nową władzą zastosowano bardzo brutalne środki wobec niepokornego społeczeństwa i w szeregach Armii Czerwonej, zaś aby zapobiec masowym dezercjom, wprowadzono terror i żelazną dyscyplinę powodując strach, poprzez straszliwe tortury i masowe egzekucje. Aby tego dokonywać, Czeka musiała posiadać odpowiednich ludzi, a przede wszystkim scentralizowany system organizacyjny, opierający się na wyspecjalizowanych komórkach terroru i nowej administracji politycznej, który dopilnowałby i wykonałby owe zadania oraz wziąłby pod nadzór terenowe jednostki nowo powstałego aparatu.

Struktury organizacyjne WCzK w latach 1917–1921 i liczba personelu oraz wojsk

Początkowa organizacja strukturalna na szczeblu centralnym Czeki była bardzo często zmieniana, zwłaszcza w pierwszym roku istnienia Czeki. Pierwsza organizacja centrali obejmuje czas od powstania CzeKi, czyli od października 1917 roku do połowy 1921 roku – czasy tzw. Czerwonego terroru, totalnej destabilizacji kraju i wojny domowej – oraz w latach 1921-22, kiedy uznano, że Czeka potrzebuje przeformowania na szczeblu centralnym i terenowym.

Pierwsza organizacja centrali CzeKi z bardzo częstymi zmianami przedstawiała się następująco:

Organami kierowniczymi i sądowymi Komisji były

• Przewodniczący te stanowisko sprawowali:

1. Feliks Dzierżyński (20 grudnia 1917 – 6 lipca 1918)
2. Mārtiņš Lācis lub Martin Łacis (p.o.) (6 lipca 1918)
3. Jakow Peters (p.o.) (7 lipca – 22 sierpnia 1918)
4. Feliks Dzierżyński (22 sierpnia 1918 – 6 lutego 1922; od 30 marca 1919 roku pełnił także funkcję ludowego komisarza spraw wewnętrznych (NKWD RFSRR))

• zastępcy przewodniczącego: m.in:

1. Wiaczesław Aleksandrowicz (21 stycznia – 8 lipca 1918)
2. Jakow Peters (22 sierpnia 1918 – marzec 1919)
3. Iwan Ksienofontow (27 marca 1919 – 1921)
4. Józef Unszlicht (5 kwietnia 1921 – 6 lutego 1922)

• Sekretarz – Wieniamin (Benjamin) Gerson 1921, późniejszy sekretarz Dzierżyńskiego przy GPU NKWD RFSRR

• Kolegium Komisji – w zatwierdzonym 29 lipca 1920 roku składzie Kolegium znajdowali się: Feliks Dzierżyński, Michaił Kiedrow, Jakow Peters, Warłaam Awaniesow, Iwan Ksienofontow, Wasilij Mancew, Filipp Miedwied, Martin Łacis (lub Lacis), Nikołaj Zimin, Wasilij Korniew, Wiaczesław Mienżynski oraz Gienrich Jagoda i Abram Bieleńki.

• Prezydium Komisji – przy Prezydium działał Wydział Operacyjny (Opieratiwnoje Otdielenije), który w październiku 1920 roku przekształcono w Wydział Specjalny (Spiecyalnoje Otdielenije), zajmował się on ochroną działaczy partyjnych oraz ochroną obiektów partyjnych i rządowych. Naczelnikiem od 1921 do 1924 roku był Abram Bieleńkij. W sierpniu 1920 roku przy Prezydium powstała także Jednostka (komórka) Śledcza (Slestwiennaja czast'), która zajmowała się postępowaniem śledczym i karnym wobec funkcjonariuszy Czeki. Pierwszym naczelnikiem był Władimir Feldman (sierpień 1920 – 6 lutego 1922), późniejszy naczelnik Szkoły GPU.

• Sztab Wojskowy

• Specjalny Trybunał Rewolucyjny – utworzony 24 października 1919 roku, funkcjonował do 16 lipca 1920 roku

• Kancelaria Ogólna