Rozpoczęła się I wojna czeczeńska

Po stronie rosyjskiej uczestniczyli członkowie antydudajewowskiej opozycji czeczeńskiej, walczący o pozostanie Republiki Czeczeńskiej w ramach Federacji Rosyjskiej. Po stronie separatystów walczyli islamiści oraz instruktorzy wojskowi z krajów muzułmańskich, zwłaszcza arabskich. Z czasem wojna o niepodległość Czeczenii zaczęła przybierać formę ponadetnicznej rebelii islamskiej przeciwko Federacji Rosyjskiej. I wojnie czeczeńskiej towarzyszyły liczne pomniejsze konflikty pomiędzy poszczególnymi klanami czeczeńskimi i sąsiednimi grupami etnicznymi, m.in. Inguszami, Osetyjczykami i rosyjskimi Kozakami.

Wojnę zakończył rozejm w Chasawjurcie, na mocy którego Republika Czeczeńska pozostawała formalnie częścią Federacji Rosyjskiej, w praktyce zaś funkcjonowała jako niezależne terytorium. Wojska rosyjskie wycofały się z Czeczenii a kwestia politycznego statusu republiki została odłożona na 5 lat.

Przyczyny i periodyzacja

I wojnę czeczeńską można podzielić na następujące etapy:

1) nasilenie się nastrojów nacjonalistycznych i religijnych w wyniku kryzysu ekonomicznego i rozpadu ZSRR; rewolucja czeczeńska, w trakcie której doszło do instytucjonalizacji czeczeńskiego ruchu niepodległościowego pod przywództwem generała Dżochara Dudajewa; czystki etniczne na ludności niemuzułmańskiej i narodowości innej niż czeczeńska (1991); pierwsza fala uchodźców z Czeczenii, w większości przedstawicieli mniejszości etnicznych i religijnych

2) konflikt czeczeńsko-inguski i rozpad Czeczeno-Inguskiej Republiki (1990-1992); interwencja oddziałów czeczeńskich w wojnie abchasko-gruzińskiej po stronie Abchazów (1992-1993)

3) ogłoszenie niepodległości Czeczenii sprzeczne z obowiązującym prawem federalnym (prawo federalne przewidywało możliwość uzyskania niepodległości pogranicznych republik tylko w wyniku referendum – w Czeczenii takiego referendum nie przeprowadzono); okres praktycznej niepodległości Czeczenii (formalnie nadal pozostawała częścią Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radziekciej i później suwerennej Federacji Rosyjskiej). Po proklamacji suwerennej Federacji Rosyjskiej separatyści odrzucili propozycję podpisania układu federacyjnego (31.03.1992) nadal jednostronnie uznając niepodległość Czeczenii.

4) formowanie się opozycji antydudajewowskiej i wybuch czeczeńskiej wojny domowej (1993-1994); pojawienie się wyraźnych wpływów arabskich w ruchu separatystycznym; pierwsza wyraźna fala uchodźców narodowości czeczeńskiej

5) wejście wojsk federalnych wspieranych przez opozycję czeczeńską i rozpoczęcie walk zbrojnych z separatystami (1994)

6) rosyjski szturm Groznego (zima 1994/1995)

6) odzyskanie kontroli nad północną częścią Czeczenii przez Rosjan (wiosna 1995); uruchomienie pierwszych aresztów polowych (tzw. obozy filtracyjne) w celu wykrycia i rozpoznania bojowników czeczeńskich

7) odzyskanie kontroli nad południową częścią Czeczenii przez Rosjan (lato 1995)

8) walki partyzanckie; nasilenie się czeczeńskich operacji zbrojnych o charakterze terrorystycznym, wymierzanych w ludność cywilną; islamizacja ruchu separatystycznego (1995)

9) odzyskanie kontroli nad Groznym przez separatystów, likwidacja Dżochara Dudajewa, rozejm w Chasawjurcie, wycofanie się wojsk rosyjskich z republiki (1995-1996), odłożenie kwestii statusu republiki na okres 5 lat; chaos prawny, polityczny i zbrojny w Czeczenii, którego eskalacja doprowadziła do wybuchu II wojny czeczeńskiej.

Przygotowanie

Planujący operację wojskową, minister obrony Federacji Rosyjskiej, gen. Pawieł Graczow zakładał działania militarne trwające cztery tygodnie, po których do akcji miały wejść siły MSW zabezpieczające Czeczenię.

Na granicy zbuntowanego państwa sformowano dowodzoną przez gen. Aleksieja Mitiuchina Połączoną Grupę Wojsk. Liczyła ona w sumie 23,8 tysiąca żołnierzy, 80 czołgów, 208 bojowych wozów piechoty, 182 działa i moździerze i 274 samoloty, w tym 72 SU-24 i 85 SU-25. Na siły te składały się elementy 76 Pskowskiej i 106 Tulskiej Dywizji Powietrznodesantowej, 19 i 131 Brygady Zmechanizowanej, 21 Brygady Kozackiej (powietrznodesantowej) i 27 Brygady Zmechanizowanej (też należącej do wojsk powietrznodesantowych). Dodatkowo dołączono również batalion (lub, według innych źródeł, całą 22 Brygadę) Specnazu. Wojska MSW składały się z 1 Samodzielnej Dywizji Specjalnego Przeznaczenia, 1 Wołgogradzkiej Dywizji MSW i pododdziałów OMON-u. Siły te zgrupowano w trzech bazach: w Mozdoku, Kizlarze i Władykaukazie. Zgodnie z planem miały one przekroczyć granicę w natarciu z trzech kierunków, uformować pierścień wokół Groznego, zdobyć miasto, a następnie zabezpieczyć resztę kraju i wycofać się, przekazując go pod kontrolę wojsk MSW[2].

Przebieg

11 grudnia 1994 do republiki Czeczeni wkroczyły wojska rosyjskie, chcące przywrócić porządek konstytucyjny i zapobiec postępującym, nielegalnym z punktu widzenia prawa federalnego, działaniom separatystycznym na jej terenie. Pomimo początkowych niepowodzeń – jak podjęta na rozkaz ówczesnego ministra obrony Rosji Pawła Graczowa próba zdobycia Groznego na Nowy Rok wyłącznie przez nieosłaniane jednostki pancerne – Rosjanie zajęli stolicę Czeczenii (luty 1995). Dowódcą wojsk rosyjskich, które zdobyły Grozny był gen. Lew Rochlin, który odmówił przyjęcia za zdobycie Groznego tytułu Bohatera Rosji, gdyż nie uznał za zaszczytne zwycięstwa odniesionego nad własnymi obywatelami.

Od tego momentu rozpoczęła się walka z oddziałami separatystów, którym udało się wycofać i przegrupować w górskich rejonach republiki. W walkach tych Rosjanie zaczęli ponosić istotne straty w ludziach. Problemem dla sił rosyjskich były zwłaszcza walki w miastach, do których dowódcy i żołnierze rosyjscy byli nieprzygotowani, jak też ataki terrorystyczne poza terytorium Czeczenii. W czerwcu 1995 r. Szamil Basajew przeprowadził atak terrorystyczny na szpital cywiliny w Budionnowsku, a w styczniu 1996 r. akcję o takim samym charakterze na szpital w Kizlarze przeprowadził inny dowódca separatystów – Salman Radujew. W grudniu 1995 roku separatyści odzyskali chwilowo kontrolę nad drugim co do wielkości mieście republiki Gudermesem, jednak po kilku dniach walk zostali zmuszeni do ustąpienia. 21 kwietnia 1996 r. po namierzeniu jego telefonu satelitarnego i przeprowadzeniu rosyjskiego ataku rakietowego zginął Dżochar Dudajew, a władzę po nim przejął Zelimchan Jandarbijew. Po zaskakującym dla wojsk rosyjskich letnim ataku bojowników w sierpniu 1996 r. separatystom udało się odbić Grozny.

Przejście konfliktu w stan przewlekły, spektakularne akcje separatystów, a także okres wyborów prezydenta Rosji (czerwiec-lipiec 1996 r.) zaktywizowały działania polityczne, w których wielką rolę odegrał generał Aleksandr Lebied (Lebiedź), krótkotrwały sekretarz Rady Bezpieczeństwa Rosji – w ich wyniku 31 sierpnia 1996 r. w Chasawjurcie podpisano rozejm kończący pierwszą wojnę czeczeńską. Na jego mocy m.in. problem statusu republiki został odłożony na 5 lat.

Straty wojenne

Według danych strony rosyjskiej, w wojnie zginęło 17391 żołnierzy i bojowników walczących po stronie separatystów oraz 5552 żołnierzy wojsk federalnych (poległych i zaginionych). Według separatystów w wojnie poległo ok. 3 tys. żołnierzy i bojowników czeczeńskich oraz ponad 14 tys. Rosjan. Nie są znane dokładne straty ludności cywilnej. Szacunki wahają się od 30 tys. do 100 tys. cywili zabitych na terytorium Czeczenii oraz 161 cywili zabitych poza terytorium Czeczenii. Generalicja rosyjska szacuje straty w ludności cywilnej na ok. 50-80 tys. osób. Problemy z oszacowaniem strat wojennych wynikają z charakteru konfliktu, do którego doszło w trakcie trwania czeczeńskiej wojny domowej. Wielu cywili było w obawie o własne bezpieczeństwo uzbrojonych, a bojownicy bez trudu mogli maskować się wśród cywili. Część żołnierzy i bojowników w trakcie działań wojennych zmieniała strony konfliktu, co dodatkowo utrudniało ustalenie strat walczących ze sobą stron. Nieznana jest również dokładna liczba uchodźców wojennych (ok. 500 tys. osób).