Adam Skałkowski

Adam Mieczysław Skałkowski (ur. 30 września 1877 we Lwowie, zm. 17 kwietnia 1951 w Poznaniu), historyk polski, profesor Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Poznańskiego.

Dzieciństwo i młodość

Syn Tadeusza Skałkowskiego – prawnika i posła na Sejm Krajowy Galicji oraz Jadwigi z Kosińskich. Wnuk poety Marcelego Skałkowskiego. Adam był najstarszym spośród czterech synów państwa Skałkowskich, miał też cztery siostry. Naukę rozpoczął w prywatnej szkole Leopolda Wajgla. Po jej ukończeniu w 1888 roku, poszedł w 1889 roku do IV Gimnazjum im. Franciszka Józefa we Lwowie. Tam zdał maturę w roku 1896.

Studia

Na Wydziale Prawa na Uniwersytecie Lwowskim rozpoczął tu studia historyczne na seminarium Oswalda Balzera i Ludwika Finkla. Skałkowski od samego początku był zaangażowany w życie studenckie. Ta działalność społeczna i zdolności organizacyjne przyczyniły się do stanowiska bibliotekarza, a w 1898 roku prezesa Czytelni Akademickiej. W tymże roku został też przyjęty do Związku Młodzieży Polskiej tzw. „Zetu”. Za zachętą kolegi z organizacji zapisał się w 1898 roku na seminarium profesora Szymona Askenazego. W 1900 roku z polecenia S. Askenazego wyjechał na semestr do Getyngi. Tam studiował u słynnego profesora M. Lehmanna, który był promotorem pracy doktorskiej S. Askenazego. Świadczy to jak bardzo sobie cenił sobie profesor Askenazy Skałkowskiego, skoro wysłał go do jednego ze swoich mistrzów. Mimo krótkiego pobytu w Niemczech, Skałkowski po powrocie przez pewien czas utrzymywał kontakt listowny z prof. M. Lehmanem.

Początki kariery naukowej – Uniwersytet Lwowski

Następnie Skałkowski rozpoczął pracę do doktoratu o generale Janie Henryku Dąbrowskim. W związku z tymi badaniami przebywał w latach 1902 -1903 w Paryżu. Uczył się tam w polskiej szkole w Batignolles, otrzymywał też stypendium kasy im. Mianowskiego. Po powrocie do Lwowa był tylko formalnie w latach 1903-1910 zastępcą nauczyciela w swoim macierzystym gimnazjum. W tym czasie zaangażował się mocno w dalszą działalność polityczną. Był jednym z inicjatorów wydawania organu „Zetu” pisma „Teki”, którego redakcja pierwotnie mieściła się w domu Skałkowskiego. Wobec dużej aktywności politycznej został członkiem Ligi Narodowej w 1904 roku. W roku 1908 był jednym z redaktorów dwutygodnika „Rzeczpospolita”. W 1906 roku Skałkowski doktoryzował się na podstawie pracy "Jan Henryk Dąbrowski (1755-1818). Cz1: Na schyłku dni Rzeczypospolitej 1755-1795" (Warszawa 1904). Właściwym promotorem pracy był S. Askenazy, przebywający wtedy na kwerendach archiwalnych w Petersburgu. W zastępstwie promotorem został prof. R.M. Werner.

Był członkiem Ligi Narodowej w 1905 roku[1].W roku 1906 Skałkowski pracował w bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego. W latach 1907-1911 przebywał w Paryżu, głównie dzięki przyznanemu mu stypendium W. Osławskiego. Był już wówczas znany jako specjalista od dziejów Polski porozbiorowej. Świadczą o tym kontakty H. Sienkiewicza ze Skałkowskim podczas pisania przez niego powieści „Legiony” oraz S. Żeromskiego w czasie pracy nad sztuką o Józefie Sułkowskim. W roku 1913 habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim na podstawie pracy "O kokardę Legionów" (Lwów 1912). Recenzentem habilitacji byli T. Wojciechowski i B. Dębiński. W roku 1913 Skałkowski został zastępcą Askenazego na katedrze historii nowożytnej Uniwersytetu Lwowskiego. Skałkowski prowadził wykłady do 1919 roku w zastępstwie S. Askenazego przebywającego w Petersburgu na kwerendach.

W listopadzie 1918 roku brał udział w obronie Lwowa przeciwko Ukraińcom, ale w późniejszych wspomnieniach marginalizował swój udział, a także całą obronę jako awanturę powiększoną propagandowo do rangi wielkiego wydarzenia. Za obronę w mieście szkoły kadetów otrzymał „Odznakę I Odcinka Obrony Lwowa”. 1 września 1919 roku został zwolniony z wojska.

Życie prywatne

W 1911 roku ożenił się Antoniną Marią z Przesmyckich – malarką, z którą poznali się w Paryżu. Miał z nią trójkę dzieci – córkę Elżbietę (1913-1984), syna Tadeusza (1915-1993) i syna Tomasza (1917-1918). Maria Antonina umarła w roku 1917 po urodzeniu trzeciego dziecka. W 1920 roku ożenił się po raz drugi – ze Stanisławą z Karpińskich (1885-1977) – nauczycielką.

Uniwersytet Poznański

Jeszcze przed zwolnieniem z wojska, 4 lipca 1919, otrzymał propozycję objęcia stanowiska na nowo utworzonym Uniwersytecie Poznańskim. Skałkowski zgodził się i przeniósł się do Poznania. Tam został kolejno 19 listopada 1920 profesorem nadzwyczajnym, a 1 października 1921 profesorem zwyczajnym. Skałkowski w Poznaniu był kierownikiem katedry historii nowożytnej. Zerwał wtedy całkowicie z działalnością polityczną.

Był aktywny w wielu towarzystwach naukowych. Od 1913 był członkiem Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, do 1930 członkiem Komisji Historii Wojskowości PAU, działał w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, przewodniczył tam Komisji Historycznej. Był również członkiem od 1939 Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Oprócz tego był członkiem redakcji „Kwartalnika Historycznego” i od samego początku był w składzie Komitetu Redakcyjnego i Radzie Polskiego słownika biograficznego. Ten okres przyniósł wiele cennych publikacji. Seminarium prof. A. Skałkowskiego cieszyło się ogromną popularnością na Uniwersytecie Poznańskim. W 1937 uczęszczało na nie 101 studentów.

W roku 1937 wraz z profesorami Florianem Znanieckim i Henrykiem Ułaszynem opublikował oświadczenie potępiające „ghetto ławkowe” i „wszelkie dążenia do ograniczenia praw ze względów wyznaniowych, narodowościowych, czy rasowych” na uniwersytetach. Podpisał również, jak wielu innych uczonych, protest przeciwko ekscesom antysemickim („Dziennik Literacki” nr 24 XII 1937).

W 1939 po wybuchu wojny wyjechał z Poznania do Warszawy. Następnie w czerwcu 1940 przybył na zaproszenie Wielopolskich do Chrobrza w Kieleckiem, gdzie współpracował ze swoim cenionym uczniem Gerardem Labudą, opiekował się córką i wnuczką. Pozostał tam do końca wojny, prowadząc tam na zlecenie rodziny badania w archiwum rodzinnym Wielopolskich. Równocześnie Skałkowski brał udział w tajnym nauczaniu w Częstochowie na Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Spisał w tym czasie wspomnienia.

Po wojnie z powrotem podjął pracę na Uniwersytecie w Poznaniu. Znowu dał się poznać jako świetny organizator pomagając ludziom poszkodowanym przez wojnę i odbudowując zbiory archiwalne i biblioteczne. W latach 1945-1947 był dziekanem Wydziału Historyczno-Filozoficznego. Nadal był aktywny jako naukowiec, dużo publikując, współpracując z Polskim słownikiem biograficznym. Działał w towarzystwach historycznych, był członkiem czynnym PAU i członkiem zarządu Polskiego Towarzystwa Historycznego.

Był przeciwnikiem komunizmu i odciągania studentów od zajęć na roboty „wykopkowe”. Publicznie, jako człowiek dużej odwagi, odcinał się od marksizmu. Bronił prof. Ludwika Jaxa–Bykowskiego, oskarżonego o przynależność do Stronnictwa Narodowego. Występował w obronie swego ucznia S. Wasylewskiego oskarżonego o kolaborację z Niemcami. Te posunięcia były przyczyną usunięcia go ze stanowiska dziekana. Na ostatnim seminarium 10 grudnia 1948 odbyło się jego pożegnanie. W styczniu 1949 komunistyczne władze przeniosły go na emeryturę; była ona tak niska, że musiał podjąć pracę w bibliotece uniwersyteckiej.

Zmarł 7 kwietnia 1951 w Poznaniu, pochowano go na cmentarzu Górczyńskim.

Uczniowie

Oprócz wspomnianego Gerarda Labudy należy wymienić osoby, które pisały pod jego kierunkiem prace doktorskie: A. Wojtkowski, W. Knapowska, Juliusz Willaume, Janusz Staszewski (historyk), Zdzisław Grot, E. Machalski, Włodzimierz Dworzaczek, H. Łuczak-Kozerska, Witold Jakóbczyk, R. Morcinek, T. Mencel, J. Baumgart, A. Artymiuk, T. Krotoska, A. Boettnerówna.

Habilitacje pod jego kierunkiem pisali: A. Wojtkowski, J. Willaume, W. Knapowska, Z. Grot, W. Jakóbczyk i F. Paprocki.

Uczniowie profesora: J. Willaume, T. Mencel, Stefan Kieniewicz, J. Baumgart, W. Dworzaczek, Z. Grot, W. Jakóbczyk i F. Paprocki zostali profesorami.

Dorobek naukowy

Adam Skałkowski pozostawił po sobie dorobek naukowy, obejmujący ponad 260 publikacji naukowych. Zakres jego zainteresowań obejmował historię Polski od czasów Stanisława Augusta do połowy XIX wieku. Jego prace można podzielić na kilka grup tematycznych. Do lat dwudziestych główne zainteresowania Skałkowskiego skupiały się na epoce napoleońskiej. Oprócz wspomnianych już prac doktorskiej i habilitacyjnej należy tu wymienić: "Bitwa pod Raszynem" (Lwów 1909), "Rok 1812" (Lwów 1912), "Książę Józef" (Bytom 1913), "Oficerowie polscy stu dni" (Lwów 1915), "Polacy na San Domingo 1802-1809" (1921). Wydał źródła do epoki napoleońskiej: "Les Polonais en Egypte 1798-1801" (Paris 1910), "Korespondencja ks. Józefa Poniatowskiego z Francją", t.1-4 (Poznań 192`-1929). Ważną pracę Skałkowskiego stanowi studium Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych 1803-1877, tom 1-3 (Gdynia 1948-1978). Poza tym pisał liczne recenzje i artykuły.

Od 1930 był członkiem Polskiej Akademii Umiejętności.

Kościuszko w świetle nowszych badań

W 1924 roku Skałkowski ogłosił krótką pracę Kościuszko w świetle nowszych badań jako drugi tom redagowanej przez siebie serii: Życiorysy zasłużonych Polaków XIX i XX wieku. Praca wywołał duży skandal. Autora posądzono o brak patriotyzmu. Dostawał pogróżki. Jego książeczka miała być niedostępna w szkołach dla młodzieży. Recenzja tej pracy okazała się bezkrytyczna. Jej autorem był Henryk Barycz. Pisał: "Co trwałego stworzył poza legenda stworzył Kościuszko. Wprowadził coś w ustroju społecznym ? Czy wygrał jakakolwiek decydującą bitwę ? Czy zorganizował armię ludową jak obiecał, która byłaby w stanie przeciwstawić się przeciwnikowi ? czy jego odwaga nie była zwykłą lekkomyślnością i ryzykanctwem niedopuszczalnym u człowieka odpowiedzialnego za losy całego narodu". Dyskusja nad Kościuszką miał swój epilog na IV Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925 roku. Jest to typowo praca polemiczna - ma zaledwie 48 stron. Składa się z 14 krótkich rozdziałów. Widać od razu nastawienie autora do Kościuszki. Rozdział I: Typ (s.3-5): "Kościuszko nie wydaje się być typem polskim". Autor powołuje się tu w przypisie 2 na badania antropologiczne określające typ Kościuszki: "...podobny do Czuchowców odgałęzienia Karetów na Syberii albo pomieszanie ras: turańskie głównie fińskie, tatarsko-mongolskie ze Słowianami". Ma to pokazać czytelnikowi, że Tadeusz Kościuszko – bohater narodowy nie wyglądał nawet jak Polak. W rozdziale II: Ród (s.5-7) Skałkowski pisze o "Kotiuszkach" mało znanej litewskiej szlachcie niczym się nie wyróżniającej, u której były tylko pogrzeby, chrzciny i wesela. Ma to świadczyć o nieznacznym pochodzeniu rodu późniejszego bohatera narodowego. W III rozdziale: Dzieciństwo i Młodość (s.7-9) i IV: U Kadetów (s.9-14) Skałkowski pisze o edukacji Kościuszki. Miał się on niczym nie wyróżniać, natomiast w szkole kadetów nie wyedukował się dobrze. Pierwsi kadeci byli "pijakami, niesfornymi pojedynkowiczami". Nie były to więc dobre przykłady dla młodego Kościuszki. Obala się tutaj mit o geniuszu Kościuszki absolwenta pierwszego roku Szkoły Kadetów. W rozdziale V: We Francji (s.14-17) Skałkowski odrzuca "fantazje" Korzona o pobycie Kościuszki we Francji. Według Skałkowskiego Kościuszko nic nie robił we Francji oprócz rysunków erotycznych, które nie są udostępnione w Muzeum w Rapperswilu. Ośmiesza więc tu Kościuszkę. W rozdziale VI: Miłość (s.17-21) i VII: Legenda Amerykańska (s.21-27) autor pisze jakie były przyczyny wyjazdu Kościuszki do Ameryki. Były to trudności życiowe i nieudana miłość i chęć przygód ("wykolejeniec ?"). Amerykanie nie zrazili się Polakiem bowiem ten naród nie miał żadnych interesów w tej części świata. Polak tam długo nie awansował Skałkowski uważa wyniki jego pracy w Ameryce za znikome. W rozdziale VIII: Przeobrażenie na obczyźnie (s.27-31) Skałkowski pisze że Kościuszko zdradził ideały demokracji bowiem podpisywał się jako count (hrabia). W rozdziałach IX: Sielanka Polska (s.31-35) i X: Dubienka (s.36-38) Skałkowski pisze jak Kościuszko sam tworzył swoją legendę, jakoby miał zafałszować liczebność wojsk polskich pod Dubienką na 4 tysiące zamiast 8 tysięcy. Rozdział XI: Na Emigracji (s.39-40) jest opisany jako ucieczka bohatera z kraju. XII: Rok 1794 (s.40-44) Skałkowski kwituje słowami, które Kościuszko miał wykrzyknąć pod Maciejowicami: "Finis Poloniae". Pracę kończą rozdziały XIII: W niewoli i na tułaczce (s.44-47) i XIV: Legenda (s.47-48). Skałkowski rozprawia się w tej pracy z legendą Kościuszki jako bohatera narodowego. Głównym źródłem z którego skorzystał są Pamiętniki Trębickiego, które przedstawiają Kościuszkę w niekorzystnym świetle. Obala tu jego legendę, przeciwstawia się wielu argumentom i interpretacji wydarzeń przedstawionych w pracy Tadeusz Kościuszko Tadeusza Korzona (Kraków 1904). Po śmierci Korzona (1918) krytyka Kościuszki poszła bardzo daleko. Wacław Tokarz obraźliwie skrytykował Skałkowskiego i całą szkołę Askenazego wierszykiem: W pełnym świetle jego dochodzeń Jasną gwiazdą lśni despotyzm Wychodzi czysto na wierch Targowicy patriotyzm.... Gdyż Kościuszko to był wariat Co buntował proletariat. Praca Skałkowskiego uderzyła mocno w endeków. Jak pisze Jerzy Maternicki: Historyczna ideologia endecji chciała zawłaszczyć dla siebie Kościuszkę i uczynić zeń apostoła polityki pesymistycznej. Skałkowski konsekwentnie zwalczał bowiem prace rocznicowe o zabarwieniu historiograficznym typu F. Konecznego. Zwalczał idealizację bohaterów narodowych i ich gloryfikację. Jego pracę cechuje duża bezkompromisowość i konsekwencja oraz profesjonalizm. Niezależnie od "prawdy dziejowej" o Kościuszce A. Skałkowskiemu należy się duży szacunek za krytycyzm i polemiczność jego pracy. Wacław Sobieski skrytykował Skałkowskiego za tworzenie nowych legend na miejsce starych. Krytycznie wobec pracy wypowiedział się Adam Próchnik. Poparli tezy Skałkowskiego - Marceli Handelsman i Michał Bobrzyński.

Wybrane prace

• Jan Henryk Dąbrowski – 1904 r.
• O cześć imienia polskiego – 1908 r.
• Bitwa pod Raszynem – 1909 r.
• O kokardę legionów – 1912 r.
• Rok 1812 – 1912 r.
• Książę Józef – 1913 r.
• Oficerowie polscy stu dni – 1915 r.
• Kościuszko w świetle nowych badań – 1924 r.
• Z dziejów insurekcji – 1926 r.
• Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych 1803-1877 – 1948 r.