August Kowalczyk

August Marian Kowalczyk (ur. 15 sierpnia 1921 w Tarnawej Górze, zm. 29 lipca 2012 w Oświęcimiu) – polski aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, reżyser.

Był synem Stanisława Kowalczyka – inspektora oświaty, a później wieloletniego dyrektora Biblioteki Akademii Medycznej w Lublinie – i Czesławy Stangret. Ukończył I Liceum Ogólnokształcące im. Króla Władysława Jagiełły w Dębicy. Po zdanej maturze planował uczyć się w seminarium, lecz wybuch wojny przerwał te plany. Kowalczyk postanowił wstąpić do armii polskiej we Francji, ale został aresztowany w czasie przekraczania terytorium Słowacji i 4 grudnia 1940 r. przetransportowany do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz. Miał numer 6804, pracował przy wyładunku materiałów budowlanych, przy budowie zakładów Buna-Werke, przy rozbiórce zbombardowanej synagogi w Oświęcimiu oraz domów po wysiedlonych Polakach w Monowicach. 28 maja 1942 został przeniesiony za kontakty z ludnością cywilną Oświęcimia do dożywotniej kompanii karnej. Wraz z innymi więźniami 10 czerwca 1942 podjął próbę ucieczki po zakończeniu prac przy budowie rowu melioracyjnego. Uciekł do lasu, następnie ukrywał się w zbożu, gdzie został odnaleziony przez okoliczne kobiety, które zapewniły mu kobiece przebranie i wskazały miejsce bezpiecznego schronienia. Ukrywał się przez 7 tygodni w kryjówce na poddaszu jednego z domów w miejscowości Bojszowy. Później z fałszywymi dokumentami wyjechał na Górny Śląsk, po czym dotarł do Krakowa. Do końca wojny walczył w szeregach AK w miechowskiem.

Po przejściu na emeryturę w 1981 rozpoczął działalność w Towarzystwie Opieki nad Oświęcimiem. Zaczął również wówczas jeździć po Polsce i świecie ze swoim monodramem „6804”, by opowiadać o piekle obozowego życia. Przez przeszło 30 lat tej działalności odwiedził tysiące szkół na terenie całego kraju przekazując młodzieży świadectwo o tamtym czasie. Ostatnie 6804 wystąpienie, które symbolicznie zrównało się z jego obozowym numerem, odbyło się na terenie Auschwitz 10 czerwca 2012, w 70. rocznicę jego ucieczki z obozu.

9 listopada 1945 zadebiutował jako aktor w teatrze. Występował w teatrach: krakowskim Rapsodycznym (1945–1952) i warszawskim Ludowym (1952–1954). W latach 1954–1962 i 1964–1981 występował na scenie Teatru Polskiego w Warszawie, a w latach 1962–1964 w Teatrze im. Adama Mickiewicza w Częstochowie.

W latach 1962–1966 był dyrektorem Teatru im. Adama Mickiewicza w Częstochowie, a w latach 1968–1981 dyrektorem naczelnym i artystycznym Teatru Polskiego w Warszawie. To za czasów jego dyrekcji Józef Szajna wystawił swoją wizję Fausta Johanna Wolfganga Goethego.

Wieloletni wiceprezes Zarządu Głównego Towarzystwa Opieki nad Oświęcimiem, przewodniczący Krajowej Rady Polskiej Unii Ofiar Nazizmu, przewodniczący Rady Fundacji Pomnika-Hospicjum Miastu Oświęcim oraz członek Rady Fundacji „Polsko-Niemieckie Pojednanie”.

W 1995 wydana została książka jego autorstwa Refren kolczastego drutu: Trylogia prawdziwa, będąca wspomnieniami z pobytu w Auschwitz-Birkenau, jego ucieczki oraz z okresu ukrywania się.

Uczestniczył w przygotowaniach obchodów 55. i 60. rocznicy wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau oraz 55. rocznicy buntu Karnej Kompanii KL Auschwitz.

Życie prywatne

Aktor był czterokrotnie żonaty. Z pierwszą żoną Marią Zbrożek (zmarła w roku 2000) rozwiódł się po 7 latach. Z tego małżeństwa syn Marek (urodzony w 1950 r.). Kolejne małżeństwa również zakończyły się rozwodami. Związek z Gabrielą Stawińską, córką PZPR-owskiego ministra Eugeniusza Stawińskiego przetrwał 17 lat (syn Marcin urodzony w 1957 r.), z aktorką Krystyną Królówną 10 lat. Czwartą żonę – Eugenię Gromysz – pozostawił wdową.

Śmierć i pogrzeb

Zmarł 29 lipca 2012 w hospicjum w Oświęcimiu w otoczeniu najbliższych. Placówka ta powstała dzięki staraniom Augusta Kowalczyka jako podziękowanie byłych więźniów Auschwitz dla niosących im pomoc podczas okupacji oświęcimian. Oficjalne otwarcie hospicjum (pełna nazwa – Pomnik-Hospicjum Miastu Oświęcim) miało miejsce na początku czerwca 2012. Życzeniem aktora, który od dłuższego czasu zmagał się z chorobą nowotworową, było spędzić w nim ostatnie dni swojego życia.

Pogrzeb Augusta Kowalczyka odbył się 9 sierpnia w Warszawie. Został pochowany na Powązkach Wojskowych. Mszy świętej przewodniczył przyjaciel zmarłego, salezjanin ks. Antoni Balcerzak. W uroczystościach prócz najbliższej rodziny uczestniczyli przedstawiciele środowiska aktorskiego, przyjaciele i współpracownicy; którzy pomagali mu w tworzeniu oświęcimskiego hospicjum oraz wielbiciele jego talentu i ci którym przez lata przekazywał świadectwo o obozie Auschwitz-Birkenau; a także byli więźniowie obozu. W imieniu Związku Artystów Scen Polskich przemawiał aktor Ignacy Gogolewski.

Filmografia

Filmy:

• Piątka z ulicy Barskiej (1953) jako Zenon
• Pokolenie (1954) jako ksiądz
• Rok pierwszy (1960) jako Krosno, oficer UB
• Kwiecień (1961) jako major Lipiec, prokurator dywizji
• Milczące ślady (1961) jako „Piorun”, dowódca oddziału
• Drugi brzeg (1962) jako sędzia śledczy
• Barwy walki (1964) jako rotmistrz, dowódca oddziału NSZ
• Rękopis znaleziony w Saragossie (1964) jako aresztujący van Wordena w imieniu św. Inkwizycji
• Epilog norymberski (1970) jako Alfred Jodl
• Chłopi (1973) jako wójt
• Janosik (1974) jako austriacki generał
• Gniazdo (1974) jako dostojnik na dworze czeskim
• Wergili (1976) jako dyrektor Muzeum Auschwitz-Birkenau
• Sekret Enigmy (1979) jako płk. Rivet ze Sztabu Generalnego armii francuskiej
• Alchemik (1988) jako Seton
• Rób swoje, ryzyko jest twoje (2002) jako lekarz więzienny

Seriale telewizyjne:

• Stawka większa niż życie (1967–68) jako sturmbannführer Johann Dehne (odc. 9. Genialny plan pułkownika Krafta i odc. 16. Akcja „Liść dębu”)
• Chłopi (1971–72) jako wójt
• Janosik (1973) jako austriacki generał (odc. 7. Beczka okowity, odc. 8. Dobra cena i odc. 13. Zdrada)
• Wielka miłość Balzaka (1973) jako jasnowidz (odc. 4. Komedia ludzka)
• Polskie drogi (1977) jako gestapowiec Schroeder (odc. 9. Do broni i odc. 11. W obronie własnej)
• Znak orła (1977) jako przeor Wilhelm (odc. 1. Edukacja. 1308 i odc. 2. Słowo Zakonu)
• Układ krążenia (1977–78) jako Marek Lipczyc, dyrektor kombinatu, mąż Anny (odc. 1. Wysoka góra i odc. 2. Obwiniony)
• Tajemnica Enigmy (1980) jako płk. Rivet ze Sztabu Generalnego armii francuskiej (odc. 2. Zaproszenie do Warszawy, odc. 5. Żółte kartki i odc. 7. W sidłach Abwehry)
• Alchemik Sendivius (1988) jako Seton
• Kanclerz (1989) jako stary szlachcic, zwolennik Maksymiliana (odc. 3., 4., i 5.)

Odznaczenia i nagrody

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2002)[4]
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1969)
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955)
• Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974)
• Krzyż Oświęcimski
• Brązowy Medal „Za Zasługi dla Obronności Kraju” (1974)
• Odznaka 1000-lecia Państwa Polskiego (1966)
• Odznaka Zasłużony Działacz Kultury (1984)
• II nagroda na II Ogólnopolskim Konkursie Recytatorów w Krakowie (1955)
• Nagroda na Śląskiej Wiośnie Teatralnej za rolę Karola Oszarskiego w spektaklu Kanada Jana Kurczaba w Teatrze im. Adama Mickiewicza w Częstochowie (1963)
• Nagroda na II Telewizyjnym Festiwalu Teatrów Dramatycznych za reżyserię i rolę Gezy w spektaklu Garść piasku Jerzego Przeździeckiego w Teatrze im. Adama Mickiewicza w Częstochowie (1965)
• Nagroda ministra obrony narodowej (1965)
• Dyplom Ministerstwa Kultury ZSRR (1979)
• Tytuł Honorowego Obywatela Oświęcimia (2002)