Kazimierz Przerwa-Tetmajer

Kazimierz Przerwa-Tetmajer (ur. 12 lutego 1865 r. w Ludźmierzu, zm. 18 stycznia 1940 r. w Warszawie) – polski poeta, nowelista, powieściopisarz, przedstawiciel Młodej Polski, brat przyrodni malarza Włodzimierza Tetmajera.

Urodził się jako syn Adolfa Tetmajera i jego drugiej żony, Julii z Grabowskich. Uczęszczał do Gimnazjum św. Anny w Krakowie, gdzie przeniósł się w 1883 z rodziną. W latach 1884–1886 studiował na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zadebiutował w 1886 poematem prozą Illa. Jest jednak prawdopodobne, że jego faktycznym debiutem była nowela pt. Rekrut (tekst zaginął). W 1888 Tetmajer zdobył nagrodę literacką za wiersz ku czci Mickiewicza, a rok później za wiersz ku czci Kraszewskiego. W latach 1888–1893 podjął współpracę z pismami „Tygodnik Ilustrowany”, „Kurier Warszawski” i krakowskim „Czasem”. Wydał osiem serii Poezji, z których najbardziej wartościowe to druga (1894), trzecia (1898) i czwarta (1900). Nastrojowa poezja Tetmajera odpowiadała dekadentom i bohemie młodopolskiej.

Mieszkając w młodości w Ludźmierzu, poznał dobrze Podhale, Spisz, Liptów i Tatry. W latach 1881–1891 odbył wiele wycieczek w Tatry z bratem, Franciszkiem Henrykiem Nowickim, Karolem Potkańskim, Michałem Kirkorem, Klimkiem Bachledą, Tadeuszem (Boyem) Żeleńskim, Januszem Chmielowskim, Jerzym Żuławskim. W 1892 wziął udział w pierwszym wejściu na Staroleśny Szczyt oraz Baniastą Turnię. Ponadto dokonał wraz z Tadeuszem Boyem-Żeleńskim i przewodnikami pierwszego odnotowanego wejścia na Furkot około 1889-1893 r. Po 1896, z powodu problemów ze zdrowiem, nie zdobywał już szczytów Tatr, ale za to wędrował po dolinach tatrzańskich, a także po Podhalu. W 1902 taternicy nadali nazwę Przełęcz Tetmajera (Tetmajerscharte, Tetmajer-horhos, potem także Tetmajerovo sedlo) przełęczy między Gerlachem a Zadnim Gerlachem, a Towarzystwo Tatrzańskie nadało mu honorowe członkostwo.

Zafascynowany góralskim folklorem napisał cykl opowieści Na skalnym Podhalu, a ponadto epopeję tatrzańską Legenda Tatr, składającą się z dwóch części: Maryna z Hrubego i Janosik Nędza Litmanowski.

W 1896 przebywał w Heidelbergu, pełniąc funkcję osobistego sekretarza Adama Krasińskiego. Podróżował po Włoszech, Szwajcarii, Francji i Niemczech. Po I wojnie światowej mieszkał w Krakowie, Zakopanem, wreszcie osiadł na stałe w stolicy. W latach 1918–1919 interesował się sporem polsko-czechosłowackim o granicę w Tatrach i na Podtatrzu, brał udział w przygotowaniach do plebiscytu na Spiszu i Orawie; napisał na ten temat broszurę pt. O Spisz, Orawę i Podhale (1919). Pełnił funkcję prezesa Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy Polskich (1921), w 1928 r. przyznano mu nagrodę literacką miasta Warszawy, a w 1934 został członkiem honorowym Polskiej Akademii Literatury. W roku 1931 obchodzono uroczyście czterdziestopięciolecie, a w 1937 r. pięćdziesięciolecie jego twórczości.

Ze względu na pogarszający się stan zdrowia (utrata wzroku i nasilająca się choroba umysłowa, będąca efektem kiły) musiał wycofać się z życia społecznego i twórczości literackiej. Miał zapewniony byt dzięki ofiarności społecznej oraz emerytury, finansowanej od 1925 przez miasto Bydgoszcz. W styczniu 1940 został przetransportowany z Hotelu Europejskiego do Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie po kilku dniach zmarł. Przyczyną zgonu (jak wykazała sekcja) był nowotwór przysadki mózgowej oraz niedokrwistość i niewydolność krążenia. Pochowano go wtedy zgodnie z jego życzeniem w grobie syna na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Obecnie spoczywa na zakopiańskim Cmentarzu Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku.

Był przyrodnim, młodszym bratem Włodzimierza Tetmajera, a przez matkę, Julię z Grabowskich, kuzynem Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Mimo że kilkakrotnie był zaręczony (m.in. z Laurą Rakowską, z myślą o której napisał wiersz A kiedy będziesz moją żoną), nigdy się nie ożenił. Ze związku z nieznaną z nazwiska aktorką miał nieślubnego syna Kazimierza Stanisława, do którego przez kilka lat, do roku 1906, nie przyznawał się. Później zaczął starać się o rozwój talentów syna, ten jednak, popadłszy w alkoholizm i zaraziwszy się chorobą weneryczną, w wieku 33 lat popełnił samobójstwo. Tetmajer miał kilkuletni romans z góralką Marią Palider, która była pierwowzorem Maryny z Hrubego z Legendy Tatr.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer walnie przyczynił się do debiutu literackiego Władysława Orkana. Nie tylko załatwił druk "Nowel", ale napisał entuzjastyczną przedmowę i pochwałę młodszego od siebie o dziesięć lat autora.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer w kulturze

Wiersze Kazimierza Przerwy-Tetmajera były wielokrotnie opracowywane muzycznie, m.in. przez Mieczysława Karłowicza, Władysława Żeleńskiego i Karola Szymanowskiego.

W 1901 r. Teatr Miejski w Krakowie wystawił Zawiszę Czarnego Kazimierza Przerwy-Tetmajera w reżyserii Józefa Kotarbińskiego. Kolejna inscenizacja tego dramatu miała miejsce w 1912 r. w Teatrze Wielkim w Warszawie (w związku z hucznie obchodzonym jubileuszem 25-lecia twórczości Tetmajera). W 1922 r. zespół i instytucja teatralna Reduta wystawiła Judasza K. Przerwy-Tetmajera ze Stefanem Jaraczem w roli tytułowej. W 1928 r. Władysław Lenczewski nakręcił film Romans panny Opolskiej na podstawie powieści Kazimierza Przerwy-Tetmajera. W 1958 r. Jan Wilkowski przy współpracy scenografa Adama Kiliana przygotował na deskach Teatru Lalka w Warszawie słynne przedstawienie O Zwyrtale Muzykancie według opowiadania K. Przerwy-Tetmajera. W 1964 r. czechosłowacki reżyser Martin Ťapák nakręcił film telewizyjny Balada o Vojtovej Marine na podstawie opowiadania Tetmajera. W latach sześćdziesiątych XX w. Tadeusz Różewicz napisał wiersz Kazimierz Przerwa-Tetmajer. W 1973 r. został wyprodukowany przez Zespół Filmowy X na podstawie opowiadania Tetmajera film telewizyjny Myśliwy w reżyserii Krzysztofa Wierzbiańskiego. W 1981 r. w Teatrze Telewizji zrealizowano spektakl oparty na życiu i twórczości Tetmajera Kocham Cię za to, że Cię kochać muszę w reż. Andrzeja Maja. W 1983 Jacek Koprowicz nakręcił kontrowersyjny film biograficzny o Tetmajerze pt. Przeznaczenie. W 1984 r. Wanda Kwietniewska z zespołu Wanda i Banda nagrała piosenkę Ulica Tetmajera (muz. W. Kwietniewska, M. Raduli, J. Krzaklewski, sł. J. Cygan). W 1994 r. na ekrany kin weszła Legenda Tatr w reż. Wojciecha Solarza, oparta głównie na opowiadaniach z cyklu Na Skalnym Podhalu. W 2003 r. na deskach Teatru Scena STU w Krakowie została wystawiona Śleboda, czyli powaby życia według Kazimierza Przerwy-Tetmajera w adaptacji i reżyserii Waldemara Śmigasiewicza.

Ksiądz Józef Tischner w kazaniach spod Turbacza – w trakcie odprawianych Mszy Ludzi Gór – wielokrotnie nawiązywał do twórczości Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Twórczość

Szkice

• O żołnierzu polskim 1795–1915,
• Notatki literackie,
• Aforyzmy,
• Bajeczny świat Tatr,
• Na śmierć Henryka Sienkiewicza.

Opowiadania i nowele

• cykl opowieści Na Skalnym Podhalu
• Ksiądz Piotr (nowela nagrodzona w konkursie „Czasu”, Kraków, 1895),
• Rzeźbiarz Merten,
• Pan,
• Tryumf,
• U krawca Baczakiewicza w kuchni (z cyklu W czas wojny),
• Pan Kapciuszyński (z cyklu W czas wojny).

Powieści

• Anioł śmierci,
• Panna Mery,
• Otchłań,
• Zatracenie,
• Król Andrzej (również znane jako Księżniczka Metella),
• Gra fal,
• Legenda Tatr,
• Romans panny Opolskiej z panem Główniakiem,
• Koniec epopei (cykl).

Dramaty

• Sfinks,
• Zawisza Czarny,
• Mąż-poeta,
• Rewolucja,
• Judasz.

Wiersze (wybór)

• Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej (z Poezje. Seria druga),
• Melodia mgieł nocnych (z Poezje. Seria druga),
• Anioł Pański (z Poezje. Seria trzecia),
• Lubię, kiedy kobieta (z Poezje. Seria druga),
• Hej Krywaniu Krywaniu wysoki! (z tomu Na Skalnym Podhalu),
• Mów do mnie jeszcze (dwie wersje: jedna z cyklu Preludia – Poezje. Seria druga, druga z cyklu Gra słów – Poezje. Seria trzecia),
• W warszawskim salonie (z tomu Z wielkiego domu, Warszawa, 1908),
• Zdanie sobie sprawy (z tomu Z wielkiego domu),
• Prometeusz (z Poezje. Seria druga),
• Zacisza (z Poezje. Seria druga),
• Koniec wieku XIX,
• Fragment wiersza dla mego synka (z Poezje. Seria szósta),
• Patryota (pod pseudonimem Szylkret),
• Wyspa umarłych (ilustracja do „Die Todteninsel” Bocklina),
• Na sprowadzenie zwłok Słowackiego (ogłoszony w roku 1927 w „Wiadomościach literackich” jest ostatnim znanym badaczom literatury wierszem K. Tetmajera).

Inne utwory

• poematy: Illa (1886) i Alegoria (1887),
• Z wielkiego domu (wyd. Księgarnia St. Sadowskiego, Warszawa, 1908),
• Eleonora. Trójhymn duchów smętnych przez Fosforycznego Skalderona (współautor; Wydawnictwo Dekadentów Polskich nr 1, Kraków 1895),
• Jęk Ziemi. Pantologia Dekadentów Polskich zebrana przez dra Juliana Pogorzelskiego (współautor; Wydawnictwo Dekadentów Polskich nr 2, Kraków 1895),
• Melancholia (Warszawa, 1899),
• Wrażenia (Warszawa, 1902),
• tomiki poezji: Hasła (1901), Poezje współczesne (1906), Cienie (1916).