Roman Dmowski

Roman Stanisław Dmowski (ur. 9 sierpnia 1864 w Kamionku, zm. 2 stycznia 1939 w Drozdowie) – polski polityk, publicysta polityczny, Minister Spraw Zagranicznych, poseł na Sejm Ustawodawczy RP oraz II i III Dumy. Współzałożyciel Narodowej Demokracji (endecji, ruchu narodowego), główny ideolog polskiego nacjonalizmu. Polski działacz niepodległościowy, postulujący w pierwszym etapie zjednoczenie wszystkich ziem polskich i uzyskanie autonomii w ramach Imperium Rosyjskiego, a później odzyskanie niepodległości w oparciu o sojusz z Rosją i ententą, zaś w opozycji do państw centralnych (w szczególności Niemiec). Związany z ruchem neoslawistycznym. Delegat Polski na konferencję paryską w 1919 i sygnatariusz traktatu pokojowego w Wersalu. Zagorzały przeciwnik polityczny Józefa Piłsudskiego i jego planów rozszerzenia granic II RP zbyt daleko na wschód od linii Curzona poprzez stworzenie państwa federacyjnego – wizji wielowyznaniowej i wielonarodowościowej Polski, twórca inkorporacyjnej koncepcji państwa narodowego, zakładającej polonizację ludności niepolskiej za tą linią.

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 9 sierpnia we wsi Kamionek pod Warszawą (obecnie Praga Południe), w ubogiej rodzinie drobnoszlacheckiej, która pieczętowała się herbem Pobóg.

Jego ojciec Walenty (1814–1884) był robotnikiem brukarskim na Pradze, następnie właścicielem niewielkiej firmy brukarskiej oraz dzierżawcą jezior Skaryszewskiego i Gocławskiego. Razem z ojcem pracowała jego matka, Józefa z Lenarskich. Roman miał dwóch braci Juliana i Wacława oraz dwie siostry Marię i Jadwigę, oprócz tego dwoje jego rodzeństwa zmarło w okresie niemowlęctwa, a ich imiona pozostają nieznane. W pierwszych latach życia często chorował. W 1875 rozpoczął naukę w warszawskim gimnazjum, w wieku 17 lat (1881) założył tajne kółko uczniowskie pod nazwą „Strażnica”, którego głównym zadaniem był opór przed rusyfikacją, wyrażony w tajnych wykładach z języka polskiego, historii, geografii i literatury polskiej. We wrześniu 1886 Dmowski wstąpił na wydział fizyczno-matematyczny Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego (na sekcję nauk przyrodniczych). Po czterech latach nauki ukończył studia, a po złożeniu rozprawy pt. Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych otrzymał tytuł doktora nauk przyrodniczych.

Narodowa Demokracja

Pomnik Romana Dmowskiego w Warszawie

W 1888 został członkiem warszawskiego koła organizacji młodzieży patriotycznej „Zet”, a potem „starszym” Koła Braterskiego „Zet-u”. W grudniu 1889 został przyjęty do Ligi Polskiej, skupiającej działaczy zarówno na ziemiach polskich, jak i na emigracji. W 1890 nawiązał ścisły związek z Głosem, gdzie szczególnie zbliżył się do Jana Ludwika Popławskiego. Od listopada 1891 do sierpnia 1892 studiował w Paryżu. W kwietniu 1893 dokonał wraz z kilkoma innymi działaczami przewrotu w Lidze Polskiej i stworzył Ligę Narodową, stając na jej czele. W sierpniu tegoż roku, za współorganizowanie manifestacji narodowej w setną rocznicę Konstytucji 3 Maja, Dmowski po 4 miesiącach aresztu w Cytadeli został zesłany poza obszar Kongresówki, do Mitawy. W lutym 1895 uciekł stamtąd i osiadł we Lwowie, gdzie objął redakcję dwutygodnika Przegląd Wszechpolski oraz współtworzył Stronnictwo Narodowo-Demokratyczne. W 1896 na Zjeździe Rady Głównej Ligi Narodowej w Budapeszcie wszedł w skład Rady Głównej Ligi Narodowej. W 1903 wydał książkę Myśli nowoczesnego Polaka, będącą – jak sam po latach stwierdził – „wyznaniem wiary narodowej”. W 1901 wrócił do kraju i zamieszkał w Krakowie, a w 1905 przeniósł się do Warszawy.

W okresie rewolucyjnym 1904–1906 wystąpił przeciw akcji rewolucyjnej polskich socjalistów. W lipcu 1904 udał się do Tokio, aby przekonać tamtejszy rząd, że polskie powstanie antyrosyjskie (propagowane przez Józefa Piłsudskiego) w Kongresówce byłoby dla Polaków szkodliwe, a Japończykom nic by nie dało. Wysunął ponadto, korzystając z osłabienia władzy rosyjskiej, program autonomii Królestwa, samorządu wiejskiego i miejskiego oraz spolszczenia szkół i urzędów. Gdy wybuchła rewolucja 1905 roku przeniósł się do Królewca, obejmując jawne kierownictwo endecji, rozwijając szeroką akcję narodową. Jako doraźne cele polityczne wysunął autonomię Królestwa Polskiego oraz zahamowanie postępów ruchu socjalistyczno-rewolucyjnego. W głównej mierze jego zasługą jest uzyskanie przez endecję zdecydowanie dominującej pozycji w życiu politycznym Królestwa.

W grudniu 1906 objął redakcję „Gazety Polskiej”. W lutym następnego roku został wybrany posłem do rosyjskiej II Dumy, w której został przewodniczącym koła polskiego i napisał książkę Niemcy, Rosja i kwestia polska, w której przedstawił położenie polityczne Polski i jej zaborców. Główne założenia książki były następujące: największym zagrożeniem dla Polaków były Prusy i ich polityka germanizacji, która doprowadziłaby do „proletaryzacji” narodu polskiego, zaznaczał po drugie, iż dla Prus kwestia istnienia państwa polskiego była kwestią „być albo nie być” Prus. Ponadto tereny zagarnięte przez Prusy należało rozpatrywać jako kolebkę państwowości Polski. Dmowski w książce wskazywał, że dla Rosji i Austrii kwestia polska była wyłącznie problemem lokalnym, podczas gdy dla Niemiec zasadniczą sprawą powiązaną z ich ekspansją w kierunku wschodnim. Z tego względu Dmowski uważał, że Niemcy będą przeciwstawiać się porozumieniu Polaków z Habsburgami i ewentualnym wzmocnieniu pozycji polskiej w Austro-Węgrzech, a także będą próbować współpracować z Rosją przeciw Polsce. Dmowski zaprezentował pogląd, iż Rosja umożliwia polityczne zjednoczenie Polaków, choć zaznaczył, że „rozwiązanie kwestii polskiej leży w rękach Rosji” i jednoznacznie stwierdził, iż nie chodzi mu o Kresy lecz wyłącznie o tereny Królestwa Kongresowego.

Roman Dmowski, zgodnie z programem wszechpolskim, stał na stanowisku, że sprawę Polski należy łączyć z przymierzem francusko-rosyjskim przeciw Niemcom. Obawiając się, że Rosja wciąż jest niezdecydowana pomiędzy Berlinem a Londynem, Dmowski starał się przekonać Rosję o swej i Polaków lojalności do Imperium Rosyjskiego. Uczynił to, stając po stronie ruchu neoslawistycznego, którego głównym założeniem była wspólna obrona narodów słowiańskich przed ekspansją Niemiec oraz przekształcenie Austro-Węgier w federację narodów słowiańskich. Czyniąc to zamierzał przenieść dialog z poziomu polsko-rosyjskiego na międzynarodowy podczas Kongresu Słowiańskiego w Pradze, co zmusiłoby Rosjan do traktowania Polaków jako równorzędnego partnera. Jednakże jego wysiłki spotkały się z nikłym odzewem ze strony rosyjskiej. W samym kraju wielu Polaków było zszokowanych jego postawą i prorosyjskim nastawieniem, co spowodowało, iż w latach 1907–1909 z Ligi Narodowej odeszło około 20% członków, a wiele pobocznych organizacji zerwało z nią kontakty. Sami Rosjanie zaś zażądali zgody na odłączenie od Królestwa Kongresowego regionu Chełmszczyzny i przyłączenie jej do Guberni Kijowskiej w zamian za znikome zwiększenie autonomii. Także i inne działania rządu rosyjskiego wskazywały wyraźnie, że apele Dmowskiego pozostały bez odpowiedzi. Wybrany znowu, do III Dumy, w lutym 1909 złożył mandat, gdy został przegłosowany na posiedzeniu partii.

W owym czasie Dmowski i inni członkowie jego organizacji deklarowali, iż Żydzi szkodzą interesom Polski i Rosji, co doprowadziło do jego porażki w wyborach warszawskich do IV Dumy w 1912, gdy wskutek masowego poparcia licznej żydowskiej społeczności Warszawy przegrał z mało znanym wówczas kandydatem PPS-Lewicy. W odpowiedzi Dmowski zażądał ekonomicznego bojkotu ludności żydowskiej.

Pomimo tych porażek, organizacyjnie i politycznie endecja wzmocniła się w Królestwie Kongresowym, zaś sam Dmowski zadecydował o nieschodzeniu z kursu pojednania z Rosją. Częściowo pomagał mu fakt, iż znaczna część społeczeństwa polskiego pod zaborem rosyjskim skierowała swe emocje przeciw Ukraińcom i Żydom. Organizacyjne i wyborcze sukcesy Narodowi Demokraci przeżywali w zaborze pruskim, zakładając swe struktury w 1909 w Poznaniu, a w 1911 na Pomorzu. Miejscem niepowodzeń endecji była natomiast Galicja, gdzie przegrywali z stronnictwem konserwatystów i organizacją Wincentego Witosa.

W 1912 ponownie wystartował w wyborach do IV Dumy i przegrał z członkiem PPS-Lewicy Jagiełłą. Po zjeździe Rady Głównej Ligi Narodowej w dniach 4–7 lipca 1913 w Berlinie, wyjechał na ponad 4 miesiące do Algierii i Neapolu. Wraca do Warszawy w czerwcu 1913. Wtedy też napisał książkę pt. „Upadek myśli konserwatywnej w Polsce”.

Choć endecy nie mogli otwarcie głosić prorosyjskich idei Dmowskiego w Galicji, to wykorzystali fakt powiązania ukraińskich narodowców z Niemcami, by ostrzegać przed proniemiecką polityką Habsburgów i wskazywać Ukraińców jako wrogów Polski. Stawali tu w opozycji do namiestnika Michała Bobrzyńskiego, który był zwolennikiem rozwiązania austro-polskiego i pragnął zaangażować Ukraińców do budowy wspólnego frontu antyrosyjskiego.

Roman Dmowski, popiersie, model w wykonaniu Ferdynanda Jarochy w 1986 roku

I wojna światowa

Ostatnie półrocze przed wybuchem wojny poświęcił w całości wielkiej aktywności politycznej, której celem było przygotowanie ruchu narodowego na rychły konflikt zaborców.

Od wybuchu I wojny światowej konsekwentnie działał na rzecz klęski Niemiec, utworzył w Warszawie Komitet Narodowy Polski, stojący na gruncie manifestu wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza Romanowa do Polaków z 14 sierpnia 1914. W reakcji na rosyjską odezwę do Polaków z sierpnia 1914 roku, w specjalnej depeszy do wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza wyraził głębokie wzruszenie orędziem.

Po zajęciu Warszawy przez Niemców wyjechał do Petersburga, gdzie brał udział w pracach komisji polsko-rosyjskiej, mającej ustalić zasady przyszłej autonomii Królestwa. W 1915 udał się przez Finlandię i Szwecję na Zachód i rozpoczął akcję na rzecz Polski w stolicach zachodnich państw Ententy. Odbył podróże do Rzymu i Lozanny. W lutym 1916 złożył memoriał na ręce ambasadora rosyjskiego w Paryżu – Izwolskiego, w którym po raz pierwszy wysunął niepodległość Polski jako realny plan polityczny – został on negatywnie przyjęty przez stronę rosyjską. 11 sierpnia 1916 za cykl wykładów, otrzymał doktorat honoris causa na Uniwersytecie w Cambridge.

W lipcu 1917 rozesłał czołowym przedstawicielom świata politycznego państw zachodnich memoriał pt. „Problems of Central and Eastern Europe”, w którym sformułował program terytorialny przyszłej niepodległej Polski. W 1917 został prezesem utworzonego przez siebie w Lozannie Polskiego Komitetu Narodowego uznanego przez państwa zachodnie za oficjalne przedstawicielstwo narodu polskiego, którego zadaniem było odbudowanie państwa polskiego oraz sprawowanie opieki cywilnej nad Polakami przebywającymi na terenie państw zachodnich. We Francji, z jego inicjatywy, została zorganizowana 100 tysięczna Błękitna Armia, która po przetransportowaniu wraz z pełnym wyposażeniem do Polski, stała się podstawą odradzającego się Wojska Polskiego w trudnym okresie walk o granice.

tzw. linia Dmowskiego, granice Rzeczypospolitej postulowane przez Romana Dmowskiego na konferencji pokojowej w Paryżu (1919)

Konferencja paryska i traktat wersalski

Na początku 1919 Roman Dmowski został Delegatem Pełnomocnym Polski na konferencję pokojową w Paryżu. 29 stycznia wygłosił na posiedzeniu Rady Dziesięciu, 5-godzinne exposé dotyczące całości polskich żądań (które sam przekładał od razu na język angielski i francuski, gdyż nie ufał obcym tłumaczom, którzy wcześniej niedokładnie tłumaczyli jego słowa). Zdaniem niektórych komentatorów, zaimponował słuchaczom umiejętnością improwizacji, logiką wywodu i znajomością tematu.

W trakcie konferencji działalność Dmowskiego, równolegle z działaniami powstańczymi i wojennymi w kraju, odegrała kluczową rolę w kształtowaniu granic Polski. Po przyjeździe do Paryża Paderewskiego, który jako premier objął główną rolę w negocjacjach, Dmowski zszedł chwilowo na drugi plan, działając przez jakiś czas w komisji do spraw Ligi Narodów.

28 czerwca 1919 w sali zwierciadlanej Wersalu, Dmowski wraz z Paderewskim podpisali traktat wersalski, przywracający formalnie Polskę na mapę Europy. Rokowania te doprowadziły do uznania Polski z Wielkopolską i Pomorzem Gdańskim, nakazania referendum na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku oraz ustanowienia Wolnego Miasta Gdańska. 10 września Dmowski podpisał także traktat pokojowy koalicji z Austrią w Saint-Germain.

Dmowski był zwolennikiem inkorporacyjnej koncepcji wschodniej granicy Polski, pozostającej w opozycji do federacyjnych planów Piłsudskiego. Ostatecznie wizja postulowanych przez Dmowskiego granic w sporej części pokrywała się z granicami II RP. Również, po fiasku koncepcji federalistycznej, ostatecznie zrealizowana została idea inkorporacji ziem wschodnich.

II Rzeczpospolita

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został wybrany posłem na Sejm Ustawodawczy w 1919. Z powodu bardzo ciężkiego zapalenia płuc przebywał w Algierze na kuracji, wrócił do Polski dopiero w maju 1920. W czasie inwazji bolszewickiej został członkiem Rady Obrony Państwa. Został posłem do Sejmu Ustawodawczego z ramienia Związku Ludowo-Narodowego. W sierpniu 1920 przeniósł się do Poznania. W 1922 kupił resztówkę z majątku Chludowo pod Poznaniem, gdzie mieszkał do 1934. Od 27 października do 14 grudnia 1923 był ministrem spraw zagranicznych w gabinecie Wincentego Witosa. Było to jedyne stanowisko rządowe w jego karierze politycznej.

W 1922 został honorowym prezesem Młodzieży Wszechpolskiej, natomiast 8 grudnia 1921 patronem i filistrem honoris causa Korporacji Studentów Uniwersytetu Poznańskiego Baltia. W 1927 otrzymał nagrodę literacką im. Jana Kasprowicza. 10 czerwca 1923 otrzymał tytuł doktora h.c. Uniwersytetu Poznańskiego w dziedzinie filozofii. W tym okresie prowadził aktywną działalność publicystyczną.

W odpowiedzi na Przewrót majowy postanowił zintensyfikować działania na rzecz zjednoczenia ruchów narodowych i katolickich. W grudniu 1926 założył Obóz Wielkiej Polski, w którym został prezesem Wielkiej Rady OWP, a następnie w 1928 Stronnictwo Narodowe. W międzyczasie napisał wiele książek, między innymi: „Kościół, naród i państwo”, „Przewrót”, „Świat powojenny i Polska”, „Zagadnienie rządu”, a także „Dziedzictwo”.

Grób Romana Dmowskiego na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie

Po zdelegalizowaniu przez rząd sanacyjny OWP wzmógł swoją aktywność. Odgrywał decydującą rolę w przemianach organizacyjno-personalnych SN w latach 1934–1935. W 1934 sprzedał swoją posiadłość pod Poznaniem i przeniósł się do Warszawy. Zamierzał napisać wielkie dzieło podsumowujące doświadczenia kultury narodów europejskich, którego ostatecznie nie ukończył – ukazały się jedynie fragmenty.

Po udarze mózgu, który przeszedł w 1937, Dmowski wyprowadził się do przyjaciół na wieś. Po Wigili w 1938 r. dostał nowego ataku, częsciowego paraliżu i ponownego zapalenia płuc. Zmarł w nocy na 2 I w Drozdowie pod Łomżą, gdzie spędził kilka ostatnich lat swojego życia. Do końca pozostał niekwestionowanym liderem Narodowej Demokracji. Pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu Bródnowskim w Warszawie. W jego pogrzebie, według źródeł sanacyjnych, nieprzychylnych Dmowskiemu, wzięło udział 100 tysięcy osób. Zdaniem organizatorów, w pogrzebie mogło wziąć udział nawet 200 tysięcy osób, co czyniłoby go największą manifestacją narodową okresu międzywojennego.

Poglądy Dmowskiego

Dmowski był publicystą politycznym i twórcą podstaw ideologii narodowej w Polsce. Cieszył się dużym autorytetem wśród znacznej części społeczeństwa. Jego najsłynniejsze publikacje to m.in.: „Myśli nowoczesnego Polaka” (1903), „Niemcy, Rosja i kwestia polska” (1908), „Polityka polska i odbudowanie państwa” (1925), „Przewrót” (1934). Przedstawiał w nich własną wizję patriotyzmu opartego na narodowych interesach i realizmie politycznym. Uważał, że Polacy, tak jak inne narody, mają do odegrania własną misję cywilizacyjną. Piętnował wady polskie takie jak bierność, lenistwo, niezdolność do pracy zbiorowej czy niezdyscyplinowanie.

W pierwszych latach działalności długo był krytyczny wobec chrześcijaństwa, którego normy moralne uważał za sprzeczne z założeniami i potrzebami „zdrowego, narodowego egoizmu”, skłaniał się raczej do podporządkowanego interesom państwa lub narodu na wzór protestantyzmu w wydaniu niemieckim lub angielskim. Później, w publikacji Kościół, naród i państwo (1928) zmienił poglądy i podkreślił znaczącą rolę, jaką odgrywa dla narodu polskiego wiara katolicka i Kościół – Katolicyzm nie jest dodatkiem do polskości, zabarwieniem jej na pewien sposób, ale tkwi w jej istocie, w znacznym stopniu stanowi jej istotę. Usiłowanie oddzielenia u nas katolicyzmu od polskości, oderwania narodu od religii i Kościoła, jest niszczeniem samej istoty narodu. Z jego publikacji wywodzi się idea Polski jako wielkiego państwa katolickiego narodu polskiego.

Dmowski nie ukrywał także sympatii do ruchu faszystowskiego w wywiadzie dla Gazety Warszawskiej w 1925 stwierdził - "Gdybyśmy byli podobni do dzisiejszych Włoch, gdybyśmy mieli taką organizację jak faszyzm, gdybyśmy wreszcie mieli Mussoliniego, największego niewątpliwie człowieka w dzisiejszej Europie, niczego więcej nie byłoby nam potrzeba". Próbował naśladować faszyzm włoski tworząc Obóz Wielkiej Polski.

Dmowski był przeciwny feminizmowi, gdyż uważał równouprawnienie kobiet za szkodliwe dla ruchu narodowego i idei Polski narodowej.

Dmowski a antysemityzm

Jednym z elementów głoszonej przez Dmowskiego ideologii był antysemityzm. Dmowski podzielał antysemickie poglądy ówczesnego Kościoła katolickiego, widząc Żydów jako podstawę spisku antykatolickiego z udziałem komunistów, socjalistów, liberałów, masonów i protestantów. Tezy te powiązane był z głoszoną przed Dmowskiego tezą „narodowego egoizmu”.

Dmowski uważał Żydów za sprzyjających Niemcom wrogów Polski, element niepewny i niepożądany, sprzeciwiał się ich asymilacji.

Prezentował poglądy o żydowskiej światowej konspiracji, która jego zdaniem kontrolowała m.in. konferencję pokojową w Paryżu. Według Dmowskiego syjonizm był próbą rządzenia światem z Palestyny.

W latach trzydziestych sprzyjał radykalizacji młodzieży nacjonalistycznej i prowadzonym przez nią kampaniom antysemickim. Żydów obarczał winą za rozbiory polskie pisząc w opracowaniu "Przewrót" z roku 1934

Gdyby Polska nie miałaby tylu Żydów, nigdy by nie było rozbiorów

W 1931 napisał i opublikował powieść „Dziedzictwo”. Powieść ta przez krytyków oskarżana jest o antysemityzm.

Jednocześnie Dmowskiego, interesował los Żydów z mniej zamożnych warstw społecznych.

Małomiasteczkowy Żyd w Polsce popada w coraz większą nędzę… . Na to biadanie nie zwracano u nas uwagi. Mało kto prasę żydowską czyta, a jeżeli dochodziło ono czasami do uszu polskich, nie robiono sobie z niego wiele, uszy te bowiem nawykły do skarg żydowskich, przeważnie niesłusznych. Tym razem wszakże skargi te mają aż nadto poważną podstawę. Szybkie ubożenie zawsze zresztą ubogiego małomiasteczkowego Żyda w Polsce jest niezbitym faktem.

Dmowski o konflikcie w Stronnictwie Narodowym i Obozie Narodowo-Radykalnym

Dmowski niezwykle sceptycznie odnosił się do konfliktu w Stronnictwie Narodowym pomiędzy „młodymi” a grupą „starszych”. Wyraz swojemu krytycyzmowi w stosunku do młodego pokolenia narodowców, którzy w późniejszym okresie powołali do życia Obóz Narodowo-Radykalny, dał w liście do księdza prałata Józefa Prądzyńskiego. Dmowski pisał, iż chcąc dotrzeć do jak najszerszego audytorium, w agitacji uciekają się do szkalowania go, częstokroć kłamiąc, że on sam opowiada się za ich wizją ruchu narodowego. Choć nie piętnował zachowania przyszłych oenerowców publicznie, ze względu na dobro swojego obozu, zdradził prałatowi, że potępia ich za „głupotę” i „szkodzenie” sprawie narodowej. Ganił ich za brak właściwej formacji i nieumiejętność długofalowego myślenia, za zaistniały stan rzeczy obwiniając także samego siebie.

Dmowski wyrokował, iż działania rozłamowców za sprawą ich „umysłowych” i „politycznych” niedostatków skazane są na niepowodzenie. Artykułował nawet, że zażegnywanie konfliktu nie przyniesie rezultatu, wychodząc z założenia, iż aprobata dla rozwinięcia się sporu w dalszej perspektywie umożliwi definitywne odcięcie się oenerowców od obozu narodowego.

Kontakty z sowieckimi dyplomatami

Dmowski oraz Narodowi Demokraci byli postrzegani jako potencjalni partnerzy dla sowieckiej dyplomacji (w opozycji do Józefa Piłsudskiego z powodu jego walki przez całe życie przeciwko Rosji). Wynika to z historycznego kontekstu - endecja kierowana przez Dmowskiego była antybrytyjska i antyniemiecka. Doszło nawet do spotkania posła Piotra Wojkowa z Romanem Dmowskim..

Życie prywatne

Dmowski nigdy się nie ożenił. W opinii większości biografów jednym z powodów była nieodwzajemniona miłość do Marii Juszkiewiczowej, późniejszej żony Józefa Piłsudskiego. Rywalizacja z Piłsudskim na tym tle mogła być jedną z przyczyn późniejszych antagonizmów tych polityków.

Odnośnie swoich przekonań religijnych Dmowski był deistą i przez całe życie pozostawał indyferentny religijnie, jednak na krótko przed śmiercią nawrócił się i postanowił powrócić na łono Kościoła katolickiego.

Ordery, odznaczenia i tytuły naukowe

Roman Dmowski był posiadaczem kilku orderów, odznaczeń i tytułów honorowych:

Polskie

• Wielka Wstęga Orderu Odrodzenia Polski (1923)
• Doctor honoris causa Uniwersytetu Poznańskiego (1923)

Zagraniczne

• Order Narodowy Gwiazdy Rumunii
• Order Oranje-Nassau
• Doctor honoris causa University of Cambridge (1916)

Roman Dmowski konsekwentnie odmawiał dalszego przyjmowania odznaczeń i wyróżnień.

Po 1989

Rondo Romana Dmowskiego w Warszawie

Wszystkie jego utwory objęte były w 1951 roku zapisem cenzury w Polsce, podlegały natychmiastowemu wycofaniu z bibliotek. Po upadku komunizmu w Polsce, nastąpiło powolne dostrzeganie zasług Dmowskiego dla sprawy polskiej, imieniem powyższego nazwano np. Rondo w Zamościu czy Zielonej Górze, mały Most Dmowskiego we Wrocławiu a także kilka innych pomniejszych miejsc na terenie całej Polski. W Warszawie powstał także pomnik Romana Dmowskiego staraniem członków Stowarzyszenia Ogólnopolskiego Komitetu Budowy Pomnika Romana Dmowskiego.

Według dra Piotra Okulewicza z Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu po 1989 na stopień zainteresowania postacią Piłsudskiego nie miały już większego wpływu dawne, sięgające korzeniami okresu międzywojennego podziały i sympatie polityczne. Jako przykład podaje sytuację w Poznaniu, mieście w którym tradycyjnie popularnością cieszyła się endecja, opozycyjna wobec Piłsudskiego. Tymczasem w wieżę zamkową znajdującą się w centrum miasta wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą marszałkowi. Zawiązał się także komitet budowy jego pomnika, a imię Piłsudskiego nadano jednej z głównych ulic Nowego Miasta. Tymczasem, dla porównania, Roman Dmowski został tylko patronem ulicy przebiegającej przez osiedla Górczyn i Łazarz w dzielnicy Grunwald.

Za zasługi na rzecz niepodległości oraz za przyczynienie się do rozwoju polskiej świadomości narodowej, Roman Dmowski został 8 stycznia 1999, w 60 rocznicę śmierci uczczony przez Sejm RP jako mąż stanu, specjalną uchwałą. W dokumencie zapisano:

W związku z 60 rocznicą śmierci Romana Dmowskiego Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla walki i pracy wielkiego męża stanu na rzecz odbudowania niepodległego Państwa Polskiego i stwierdza, że dobrze przysłużył się Ojczyźnie. W swojej działalności Roman Dmowski kładł nacisk na związek pomiędzy rozwojem Narodu i posiadaniem własnego Państwa, formułując pojęcie narodowego interesu. Oznaczało to zjednoczenie wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej zamieszkanych przez polską większość, a także podniesienie świadomości narodowej wszystkich warstw i grup społecznych. Stworzył szkołę politycznego realizmu i odpowiedzialności. Jako reprezentant zmartwychwstałej Rzeczypospolitej na konferencji w Wersalu przyczynił się w stopniu decydującym do ukształtowania naszych granic, a zwłaszcza granicy zachodniej.

Szczególna jest rola Romana Dmowskiego w podkreślaniu ścisłego związku katolicyzmu z polskością dla przetrwania Narodu i odbudowania Państwa.

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej wyraża uznanie dla wybitnego Polaka Romana Dmowskiego.