Stefan Rowecki

Stefan Paweł Rowecki, ps. „Grot”, „Rakoń”, „Grabica”, „Inżynier”, „Jan”, „Kalina”, „Tur” (ur. 25 grudnia 1895 w Piotrkowie Trybunalskim, zamordowany w okresie pomiędzy 2 a 7 sierpnia 1944 w Sachsenhausen) – generał dywizji Wojska Polskiego, komendant główny Armii Krajowej (dowódca Sił Zbrojnych w Kraju) od 14 lutego 1942 do 30 czerwca 1943 r., teoretyk wojskowości.

Dzieciństwo i młodość

Był synem Stefana Augusta Leona i Zofii z Chrzanowskich. Edukację rozpoczął w 1906 w gimnazjum polskim w Piotrkowie Trybunalskim, gdzie zaprzyjaźnił się m.in. z Tadeuszem Puszczyńskim. W 1911 był współorganizatorem, a następnie stał na czele pierwszego, tajnego zastępu skautowego w Piotrkowie Trybunalskim. Od jesieni 1912 rozpoczął studia techniczne w Warszawie, w Szkole Mechaniczno-Technicznej H. Wawelberga i S. Rotwanda. W 1913 wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich w Warszawie. Wówczas oraz w późniejszym okresie w Legionach Polskich używał pseudonimu Stefan Radecki[1]. W styczniu 1914, po ukończeniu kursu podoficerskiego w Rabce, wrócił do Warszawy, gdzie dowodził IV plutonem kompanii warszawskich Polskich Drużyn Strzeleckich. W lipcu 1914 wyjechał potajemnie na kurs oficerski w Nowym Sączu (wówczas w zaborze austriackim), a pod koniec 1914 wstąpił do Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego.

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej walczył w I Brygadzie Legionów Polskich. Po kryzysie przysięgowym, w lipcu 1917, od 11 sierpnia 1917 przebywał w obozie dla internowanych oficerów Legionów w Beniaminowie. W lutym 1918 wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej (tzw. Polnische Wehrmacht). 27 marca 1918 został mianowany porucznikiem, następnie został wykładowcą przedmiotu „umocnienia polowe” w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej. Na przełomie 1918 i 1919 ukończył dodatkowo kurs fortyfikacyjny i minerski w Modlinie.

Dwudziestolecie międzywojenne

W listopadzie 1918, gdy utworzono niepodległe państwo polskie, uczestniczył w rozbrajaniu okupantów niemieckich. W latach 1919-1920 walczył w wojnie z bolszewikami, m.in. jako szef Oddziału II Frontu Południowo-Wschodniego i Grupy Uderzeniowej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego.

W latach 1921-1922 był słuchaczem kursu doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej. Po ukończeniu kursu i uzyskaniu tytułu oficera Sztabu Generalnego został przydzielony do Wojskowego Instytutu Naukowo-Oświatowego, na stanowisko szefa Wydziału I Naukowego, sprawując tę funkcję w latach 1923-1926. W latach 1921-1926 był również oficerem Biura Ścisłej Rady Wojennej. Podczas zamachu majowego w 1926 roku mimo, iż był piłsudczykiem opowiedział się po stronie legalnych władz. We wrześniu 1926 obowiązki szefa wydziału przekazał mjr. SG Marianowi Porwitowi, po czym objął stanowisko I oficera sztabu w Inspektoracie Armii gen. dyw. Józefa Rybaka, na którym pozostawał do 1930. Był założycielem i redaktorem „Przeglądu Wojskowego”. W latach 1930-1935 pełnił funkcję dowódcy 55 Poznańskiego Pułku Piechoty w Lesznie. W listopadzie 1935 powierzono mu dowodzenie Brygadą KOP „Podole”. W lipcu 1938 został dowódcą piechoty dywizyjnej 2 Dywizji Piechoty Legionów w Kielcach.

II wojna światowa

10 czerwca 1939 minister spraw wojskowych, gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki zaproponował mu objęcie dowództwa nad drugą w Wojsku Polskim brygadą pancerno-motorową. 20 czerwca wyznaczony został na stanowisko dowódcy Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Ostatnie dwa miesiące pokoju poświęcił na organizację powierzonej mu wielkiej jednostki motorowej. Zbyt późna decyzja naczelnych władz wojskowych o utworzeniu brygady uniemożliwiła mu jej wyszkolenie i zgranie. 4 września podporządkowany został gen. dyw. Tadeuszowi Piskorowi, dowódcy improwizowanej Armii „Lublin”. W czasie kampanii wrześniowej dowodził brygadą w obronie środkowej Wisły, a później w pierwszej bitwie pod Tomaszowem Lubelskim. Po kapitulacji armii uniknął niewoli i powrócił do Warszawy. Tam 5 października 1939 został zastępcą komendanta Służby Zwycięstwu Polski gen. bryg. Michała Tokarzewskiego-Karaszewicza. 3 maja 1940 został mianowany generałem brygady. W tym samym roku został komendantem Obszaru Warszawskiego ZWZ, a następnie całego obszaru Polski pod okupacją niemiecką – 30 czerwca 1940 został komendantem głównym ZWZ i dowódcą Sił Zbrojnych w Kraju. Był wówczas inicjatorem powołania stanowiska delegata Rządu na Kraj, co zaproponował gen. Władysławowi Sikorskiemu w 1940. W grudniu 1940 z polecenia Roweckiego, w Biurze Informacji i Propagandy utworzono specjalną komórkę „N” (jej powołanie zaproponował na wiosnę 1940 płk. Jan Rzepecki). Komórka w październiku 1941 została przekształcona w Samodzielny Podwydział N, zwany potocznie akcją N. Akcja N zajmowała się dywersją, wojną psychologiczną i propagandą, wymierzoną przeciwko okupantowi niemieckiemu. Rowecki cyklicznie informował rząd w Londynie o rezultatach działalności akcji N.

Pod koniec 1941 r. utworzył organizację „Wachlarz”. Doprowadził do połączenia najważniejszych organizacji konspiracyjnych w kraju w jednolite wojsko podziemne, od 1942 roku występujące jako Armia Krajowa. 14 lutego 1942 został komendantem głównym Armii Krajowej, następnie dokonał jej restrukturyzacji, usprawniając system dowodzenia. Był przeciwny współpracy z komunistami polskimi z PPR, m.in. nie zgadzając się na mediacje z jej nieoficjalnym przedstawicielem Michałem Żymierskim (wówczas agentem NKWD), mające miejsce w roku 1940. Od 1942, gdy uzyskał zgodę na prowadzenie ograniczonej walki zbrojnej, nadzorował przygotowanie planu powstania powszechnego, jakie Polskie Państwo Podziemne zamierzało wywołać pod koniec wojny. Od 7 grudnia 1942 r. pełnił dodatkowo funkcję delegata ministra obrony narodowej w Kraju.

W czasie okupacji niemieckiej stał się obiektem szczególnego zainteresowania niemieckich władz bezpieczeństwa, głównie z uwagi na znaczenie stanowisk, które zajmował w polskim ruchu oporu. Został uznany za „wroga numer jeden” III Rzeszy w okupowanej Polsce i umieszczony na pierwszym miejscu niemieckiej listy poszukiwanych Polaków (niem. Bekanntgewordene Personen der polnischen Widerstandsbewegung), która obejmowała 165 nazwisk najaktywniejszych dowódców polskiej konspiracji. Gestapo przywiązywało szczególną wagę do zdekonspirowania i pochwycenia Roweckiego – utworzono w tym celu specjalną komórkę zajmującą się wyłącznie polowaniem na przywódców podziemia, która dysponowała rysopisem Roweckiego i jego personaliami. W centrali niemieckich władz bezpieczeństwa w alei Szucha wisiał jego ogromny podświetlany portret, z którym każdy funkcjonariusz lub agent niemiecki działający na terenie Warszawy musiał się dokładnie zapoznać.

Wczesną wiosną 1943 roku odnalazł Roweckiego członek siatki NKWD w Warszawie Bogusław Hrynkiewicz i zaproponował zwierzchnikom jego likwidację. Jednak jej kierownik Czesław Skoniecki po konsultacjach z Moskwą i kierownictwem PPR nie wyraził zgody.

Sam Rowecki nie był zwolennikiem ścisłej konspiracji, mimo iż zgodził się na ochronę osobistą wywiadu AK, ograniczył ją do spotkań służbowych – w terenie poruszając się bez obstawy. W większym stopniu zakładał, iż przed aresztowaniem i rozpoznaniem na terenie Warszawy uchroni go wtopienie się w tłum, dobra orientacja w mieście, zmiana wyglądu zewnętrznego oraz doskonale podrobione dokumenty (niem. Kennkarte) poświadczające, iż pracuje w instytucjach niemieckich.

Informację o miejscu pobytu „Grota” podrzucili Niemcom polscy agenci wywiadu radzieckiego. Został wydany Niemcom przez agentów Gestapo ulokowanych w wywiadzie AK (Blanka Kaczorowska, Ludwik Kalkstein, Eugeniusz Świerczewski; w 1944 kontrwywiad AK zlikwidował Świerczewskiego za zdradę). 30 czerwca 1943 został zdekonspirowany i aresztowany w warszawskim mieszkaniu przy ul. Spiskiej 14 m. 10 przez ekipę Gestapo dowodzoną przez SS-Untersturmführera Ericha Mertena. Następnie został przewieziony do Berlina, gdzie stanowczo odrzucił niemiecką propozycję współdziałania (m.in. wzięcia udziału w planowanej akcji antybolszewickiej). Został osadzony w połowie lipca 1943 w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, jako więzień honorowy.

1 sierpnia 1944, Heinrich Himmler, na wieść o wybuchu powstania warszawskiego nakazał niezwłoczne zgładzenie Stefana Roweckiego. Według powojennych ustaleń historyków, został zamordowany w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen, kilka minut po godz. 3.00 w nocy z 1 na 2 sierpnia 1944. Natomiast IPN w toku śledztwa zakończonego w 2007 ustalił datę śmierci na dni 2–7 sierpnia 1944).

Okres powojenny

W latach stalinizmu w Polsce (1945-1956) oficjalna ocena działalności Roweckiego była skrajnie i jednostronnie negatywna. Ówczesna historiografia, posługując się oskarżeniami nie popartymi faktami, twierdziła iż dowództwo Armii Krajowej współpracowało z Niemcami. Rowecki również był prezentowany w tym kontekście, dominowało jednak przedstawianie go w opozycji do sanacyjnych oficerów z Komendy Głównej Armii Krajowej (w szczególności Tadeusza Komorowskiego i Tadeusza Pełczyńskiego), a w konsekwencji jako ich ofiarę – działania te wpisywały się w politykę prześladowania członków Armii Krajowej, która oficjalnie zakończyła się wraz ze śmiercią Bieruta w 1956. Dopiero w następnych latach, kiedy rozpoczął się etap rehabilitacji bezpodstawnie skazanych żołnierzy AK, podjęto próby obiektywnych ocen jego dokonań – pierwszy biogram Roweckiego opublikowano dopiero w Encyklopedii Współczesnej z 1959. W późniejszym okresie publikowano również wspomnienia ludzi, z którymi współpracował (Jana Rzepeckiego, Józefa Szyrmera, Antoniego Sikorskiego i Stanisława Kozickiego).

Rehabilitacja

Ograniczone przemiany ustrojowe w Polsce po protestach społecznych z roku 1980, które dotyczyły także zmian w postrzeganiu historii najnowszej, spowodowały wzrost zainteresowania postacią Roweckiego i próby przywrócenia pamięci o jego dokonaniach. Zaczęły się ukazywać reportaże i publikacje, które przedstawiały postać generała w bardziej pozytywnym świetle, w dalszym ciągu jednak pozostawały zniekształcone przez propagandę PRL.

W sierpniu 1981 uzyskano zgodę władz PRL na odsłonięcie tablicy pamiątkowej na ścianie budynku przy ul. Spiskiej 14 w Warszawie, gdzie Rowecki został aresztowany. We wrześniu 1981 umieszczono kolejną tablicę w jego rodzinnym mieście, Piotrkowie Trybunalskim. W marcu 1983 odsłonięto tablicę przy ul. Marszałkowskiej 4 w Warszawie (dawny lokal konspiracyjny „Grota”). W 1981 jego imię otrzymał także nowo wybudowany most w Warszawie oraz w 1985 statek MS „Generał Grot-Rowecki”. Imię generała nosi także wiadukt w Lesznie wybudowany w latach 70. ubiegłego wieku – był swego czasu najdłuższym wiaduktem w Europie. Pierwszy pomnik Grota-Roweckiego w Polsce odsłonięto 19 września 2004 w Tychach. 11 czerwca 2005 odsłonięto także jego pomnik w Warszawie, przy ul. Fryderyka Chopina (według projektu Zbigniewa Mikiewicza i Przemysława Dudziuka).

Generał Stefan Rowecki „Grot” jest (był) patronem:

• Jednostki Wojskowej AGAT (od 24 maja 2012),
• Centralnego Ośrodka Szkolenia Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w Emowie (od 2003),
• 69 Leszczyńskiego Pułku Przeciwlotniczego w Lesznie (do 31 grudnia 2011),
• 4 Zielonogórskiego Pułku Przeciwlotniczego w Czerwieńsku (od 4 października 2013)
• Szkoły Podstawowej nr 12 w Lesznie,
• IV Liceum Ogólnokształcącego w Piotrkowie Trybunalskim,
• Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych Nr 2 w Jędrzejowie,
• Gimnazjum Nr 15 w Warszawie (na Ochocie),
• Szkoły Podstawowej Nr 23 we Wrocławiu,
• 111 Częstochowskiej Drużyny Harcerskiej "Grot".

W 2011 r. ustanowiono odznakę honorową jego imienia, nadawaną przez szefa ABW za zasługi położone dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i porządku konstytucyjnego.

Śledztwo IPN

30 marca 2007 Oddziałowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu umorzyła śledztwo w sprawie zamordowania w sierpniu 1944 w niemieckim obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen gen. dyw. Stefana „Grota” Roweckiego z uwagi na śmierć sprawców: Heinricha Himmlera, Antona Kaindla (komendanta obozu w Sachsenhausen) i Kurta Eckariusa (komendanta podobozu Zellenbau).

W toku śledztwa prowadzonego przez IPN-KŚZpNP ustalono, iż generał Stefan Rowecki został zamordowany w okresie pomiędzy 2 sierpnia a 7 sierpnia 1944, prawdopodobnie na terenie krematorium obozu Sachsenhausen, na specjalny rozkaz Heinricha Himmlera, który polecił Antonowi Kaindlowi – komendantowi obozu w Sachsenhausen oraz Kurtowi Eckariusowi – komendantowi podobozu Zellenbau natychmiastowe wykonanie egzekucji generała. Przeprowadzenie egzekucji nastąpiło bezpośrednio po wybuchu powstania warszawskiego w dniu 1 sierpnia 1944. Nie ustalono miejsca pochówku generała, ani też bezpośrednich sprawców zabójstwa.

Jednocześnie IPN-KŚZpNP stwierdził, iż zamordowanie generała Stefana „Grota” Roweckiego stanowiło zbrodnię w rozumieniu art. 1 pkt 1 Dekretu z dnia 31 sierpnia 1944, „o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy, winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz dla zdrajców Narodu Polskiego”. Uznano także, że zbrodnia ta miała charakter zbrodni przeciwko ludzkości, ponieważ była aktem prześladowania z uwagi na przynależność generała do określonej grupy narodowościowej i politycznej.

Ordery i odznaczenia

• Odznaka za Rany i Kontuzje – trzykrotnie ranny
• Order Orła Białego (pośmiertnie w 1995)
• Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari (1942)
• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari (1923)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1925)
• Krzyż Niepodległości z Mieczami
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie (1922)
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie
• Złoty Krzyż Zasługi – dwukrotnie – 1928
• Krzyż Armii Krajowej (pośmiertnie w 1967)
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921
• Gwiazda Wytrwałości
• Krzyż Oficerski Legii Honorowej (Francja, 1937)
• Komandorska Legia Zasługi (pośmiertnie 9 sierpnia 1984 przez prezydenta USA Ronalda Reagana)

Książki i publikacje

• Stefan Rowecki: Umocnienia polowe. Warszawa: Komisja Wojskowa, Szkoła Podchorążych W.P., 1918.
• Stefan Rowecki: Umocnienia polowe. Cz. 2 Kurs I-ej klasy. Warszawa: Komisja Wojskowa, Szkoła Podchorążych W. P., 1918.
• Stefan Rowecki: Atlas (100 rysunków) do Umocnień polowych wojny pozycyjnej (część II-ga). Warszawa: Komisja Wojskowa, Szkoła Podchorążych W.P., 1918.
• Stefan Rowecki: Umocnienia polowe. Warszawa: Księgarnia Wojskowa, M.S.W. Departament Naukowo-Szkolny, 1919.
• Stefan Rowecki: Umocnienia polowe. Atlas. Warszawa: Księgarnia Wojskowa, M.S.W. Departament Naukowo-Szkolny, 1919.
• Stefan Rowecki, Seweryn Elterlein: Czerwona Armja Bolszewicka: (jej organizacja, wartość i taktyka). Opracowane na podstawie doświadczeń bojowych z 1918-20 r. [S.l.; s.n] Drukarnia D-wa 4 Armii, 1920.
• Stefan Rowecki: Okopywanie się i urządzanie pozycji. Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1921.
• Stefan Rowecki: Walki uliczne. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1928.
• Stefan Rowecki: Propaganda jako środek walki. 1932.
• Stefan Rowecki (red.): Przegląd Wojskowy. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, Oddział II Sztabu Generalnego i Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1924-1935.
• Stefan Rowecki: Wspomnienia i notatki: czerwiec wrzesień 1939. [S.l. s.n.], 1980.
• Stefan Rowecki: Dzieje oręża polskiego. [S.l.] „Wolny Polak”, 1983.
• Stefan Rowecki: Wspomnienia i notatki autobiograficzne (1906-1939) (wybór tekstów: Andrzej Krzysztof Kunert, Józef Szyrmer; [wstęp A.K. Kunert]). Warszawa: Czytelnik, 1988. ISBN 83-07-01547-2.