Tadeusz Boy-Żeleński

Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński, pseud. Boy (ur. 21 grudnia 1874 w Warszawie, zm. 4 lipca 1941 we Lwowie) – polski lekarz, krytyk literacki i teatralny, pisarz, poeta-satyryk, kronikarz, eseista, tłumacz literatury francuskiej, działacz społeczny, wolnomularz. Współpracownik i partner Ireny Krzywickiej, propagował świadome macierzyństwo, antykoncepcję i edukację seksualną.

Był synem Wandy z Grabowskich i Władysława Żeleńskiego, kompozytora. Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek.

Tadeusz Żeleński w latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wcześniej uczęszczał do Nowodworka. Uczył się wprawdzie, ale jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia, nie stroniąc od alkoholu i gry w karty. Na rok przerwał studia, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze. Zdecydował się na stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które musiał następnie odsłużyć w armii austro-węgierskiej po ukończeniu studiów. Kiedy w 1898 roku z Berlina do Krakowa przeprowadził się Stanisław Przybyszewski, Żeleński stał się jego nieodłącznym towarzyszem, zafascynowany pisarzem i zakochany w jego żonie, przybyłej do Krakowa niedługo później Dagny. Kiedy w 1901 roku otrzymał ostatecznie dyplom medyczny, rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Jego tryb życia niewiele się przez to zmienił; nadal często przebywał w krakowskich kawiarniach, m.in. "U Turlińskiego" (w hotelu Pod Różą), czy w "Jamie Michalika".

W 1904 roku ożenił się z Zofią Pareńską – piękną Zosią z Wesela Wyspiańskiego. Żeleński był obecny na uroczystości stanowiącej pierwowzór tego dramatu. Małżeństwo to zostało zaprojektowane przez rodziców Tadeusza i Zofii (Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były ze sobą zaprzyjaźnione, natomiast Stanisław Pareński uczył Tadeusza na Uniwersytecie i pomógł mu zdobyć pracę w szpitalu). Z tego związku przyszedł na świat Stanisław Żeleński, późniejszy aktor (jako niemowlę sportretowany wraz z matką przez Stanisława Wyspiańskiego na obrazie Macierzyństwo (Zofia Żeleńska karmiąca) z 1905).

Pracując jako lekarz pediatra w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie (1901–1906), Żeleński zainicjował powstanie organizacji "Kropla mleka", której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski. Rozpoczął nawet pisanie pracy habilitacyjnej, jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską i pozostał jej wierny do końca życia, przekładając na język polski jej kanon niemal w całości (za przekład dzieł Moliera otrzymał w 1914 palmy Akademii Francuskiej, w 1927 Krzyż Oficerski Legii Honorowej, a w 1934 Krzyż Komandorski Legii Honorowej). Po powrocie do kraju, od 1906 współtworzył kabaret Zielony Balonik, pisząc do niego teksty satyryczne.

W czasie I wojny światowej jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej. W 1919 zakończył pracę lekarza i został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim magazynie "Czas". Od 1922 zamieszkał w Warszawie, gdzie jego pierwszym zajęciem było kierownictwo literackie w Teatrze Polskim. W 1928 otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek jako jeden z najwybitniejszych krytyków (wraz z Wacławem Borowym i Karolem Irzykowskim). Przed II wojną światową był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne za głoszenie liberalnych poglądów, krytykę udziału Kościoła w życiu społecznym i politycznym Polski oraz szarganie świętości narodowych, w szczególności za odbrązawianie Mickiewicza i Fredry. W środowisku literackim krytykowany był przez Karola Irzykowskiego (m.in. w książce Beniaminek). W 1933 został wybrany do grona członków Polskiej Akademii Literatury.

Wspólnie z Ireną Krzywicką, z która był związany uczuciowo, kierował w latach 30. XX wieku prywatną kliniką warszawską promującą świadome macierzyństwo. W zainicjowanym przez siebie dodatku do "Wiadomości Literackich" pt. Życie Świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną. Domagał się legalizacji aborcji, by zlikwidować groźne dla życia kobiet "podziemie aborcyjne".

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Lwowa. Zamieszkał u szwagra żony – prof. Jana Greka. W październiku 1939 roku sowieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej. Działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich, wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich "Nowe Widnokręgi", publikował artykuły w "Czerwonym Sztandarze", uczestniczył w imprezach propagandowych. 19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej. W styczniu 1940 roku wszedł w skład 16 osobowej brygady autorów, powołanej za zgodą Ministerstwa Oświaty Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej dla zredagowania 3-tomowego podręcznika historii literatury polskiej. W sierpniu 1940 był gościem Wszechzwiązkowego Komitetu ds. Nauki ZSRR w Moskwie.

Wykorzystując swoją pozycję, Boy przynajmniej dwukrotnie próbował interweniować u władz sowieckich w obronie osób deportowanych (chodziło o prawnika Wiktora Turka i prawdopodobnie o Annę Tetmajerową, wdowę po Włodzimierzu).

Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941, został aresztowany wraz z prof. Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich w grupie polskich profesorów lwowskich uczelni. Nie wiadomo gdzie pochowano Boya-Żeleńskiego. Grób rodzinny Żeleńskich znajdujący się na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, na którym umieszczono imię Boya – jest dla niego grobem tylko symbolicznym.

Jego imię nosi od 1972 roku krakowski Teatr Bagatela.

Dzieła

Wstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć (seria 1-3, Warszawa, 1926-1928) i stanowią krótki kurs literatury francuskiej.

Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na "tatrzańską" i "szatańską" wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny) a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia:

• Flirt z Melpomeną (Wieczór pierwszy, Warszawa, 1920, kolejne tomy: 1921, 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1929, 1932)
• Nasi okupanci (Warszawa, 1932),
• Piekło kobiet (Warszawa, 1930),
• Jak skończyć z piekłem kobiet? (Warszawa, 1932),
• Murzyn zrobił swoje (Warszawa, 1938),
• Balzac (Lwów, 1934),
• Reflektorem w serce (Wrażenia teatralne) (Warszawa 1934)
• Słowa grube i cienkie (Warszawa, 1931),
• Nieco mitologii (Warszawa, 1935),
• Obrachunki fredrowskie (Warszawa, 1934),
• Marysieńka Sobieska (Lwów, 1937),
• Brązownicy (Warszawa, 1930),
• Ludzie żywi (Warszawa, 1929),
• Znaszli ten kraj (Warszawa, 1932),
• Markiza i inne drobiazgi (Kraków, 1914),
• Słońce jesienne (tryptyk) (Kraków, 1915),
• Z mojego dzienniczka. Akord smutku (Kraków – Warszawa 1917),
• Antologia literatury francuskiej (Kraków, 1922),
• Brewerie (Warszawa, 1926),
• Marzenie i pysk (Warszawa, 1930),
• Molier (Warszawa, 1924),
• Pani Hańska (Lwów, 1925),
• Pijane dziecko we mgle (Warszawa, 1929),
• Wakacje z prydumką (Warszawa, 1933).

Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.

W 2006 roku wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya we lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią.

Przekłady (wybór)

Przełożył na język polski wiele dzieł literatury francuskiej:

• Pieśń o Rolandzie,
• Wielki testament François Villona,
• Tristana i Izoldę w opracowaniu Bédiera,
• wszystkie sztuki:
  • Moliera,
  • Pierre'a de Marivaux,
  • Jeana Baptiste'a Racine'a,
  • Pierre'a Corneille'a,
  • Pierre'a Beaumarchais’go (Cyrulik sewilski, Wesele Figara),
  • Woltera,
• oraz rozprawy
  • Kartezjusza,
  • Pascala,
• część wierszy Verlaine'a (Elegie),
• Maksymy de la Rochefoucaulda,
• Księżnę de Clèves Madame de La Fayette,
• listy markizy de Sévigné,
• listy panny de Lespinasse,
• Monteskiusza (m.in. Listy perskie),
• Denisa Diderota,
• Michela de Montaigne'a (Próby),
• François Rabelais'go (Gargantua i Pantagruel),
• Rousseau,
• Balzaka (cykl Komedia ludzka),
• Marcela Prousta cykl W poszukiwaniu straconego czasu
• Stendhala (m.in. Czerwone i czarne, Pustelnię parmeńską),
• Pierre'a de Brantôme (m.in. Żywoty pań swawolnych),
• Bossueta,
• Henri de Saint-Simona,
• Benjamina Constanta,
• Alfreda de Musseta,
• Théophile'a Gautiera,
• Henriego Murgera,
• Flauberta (Pani Bovary, Salambo),
• Alfreda Jarry'ego (Ubu Król),
• Anatole'a France'a,
• André Gide'a,
• Pierre-Jeana de Bérangera,
• François-René de Chateaubrianda,
• Alaina-René Lesage'a,
• Crebillona syna,
• Jacques'a H. Bernardin de Saint-Pierre'a (Paweł i Wirginia),
• Pierre'a Choderlosa de Laclosa (Niebezpieczne związki)