Powiedz o tym miejscu
pl

Tadeusz Boy-Żeleński

Dodaj nowe zdjęcie!
Data urodzenia:
21.12.1874
Data śmierci:
04.07.1941
Inne nazwiska/pseudonimy:
Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński, Boy
Kategorie:
lekarz, ofiara nazizmu, pisarz, poeta, szlachcic, tłumacz, uczestnik I wojny światowej
Narodowość:
 polska
Cmentarz:
Określ cmentarz

Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński, pseud. Boy (ur. 21 grudnia 1874 w Warszawie, zm. 4 lipca 1941 we Lwowie) – polski lekarz, krytyk literacki i teatralny, pisarz, poeta-satyryk, kronikarz, eseista, tłumacz literatury francuskiej, działacz społeczny, wolnomularz. Współpracownik i partner Ireny Krzywickiej, propagował świadome macierzyństwo, antykoncepcję i edukację seksualną.

Był synem Wandy z Grabowskich i Władysława Żeleńskiego, kompozytora. Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek.

Tadeusz Żeleński w latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Wcześniej uczęszczał do Nowodworka. Uczył się wprawdzie, ale jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia, nie stroniąc od alkoholu i gry w karty. Na rok przerwał studia, wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze. Zdecydował się na stypendium wojskowe (50 guldenów rocznie), które musiał następnie odsłużyć w armii austro-węgierskiej po ukończeniu studiów. Kiedy w 1898 roku z Berlina do Krakowa przeprowadził się Stanisław Przybyszewski, Żeleński stał się jego nieodłącznym towarzyszem, zafascynowany pisarzem i zakochany w jego żonie, przybyłej do Krakowa niedługo później Dagny. Kiedy w 1901 roku otrzymał ostatecznie dyplom medyczny, rozpoczął pracę w Szpitalu św. Ludwika. Jego tryb życia niewiele się przez to zmienił; nadal często przebywał w krakowskich kawiarniach, m.in. "U Turlińskiego" (w hotelu Pod Różą), czy w "Jamie Michalika".

W 1904 roku ożenił się z Zofią Pareńską – piękną Zosią z Wesela Wyspiańskiego. Żeleński był obecny na uroczystości stanowiącej pierwowzór tego dramatu. Małżeństwo to zostało zaprojektowane przez rodziców Tadeusza i Zofii (Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były ze sobą zaprzyjaźnione, natomiast Stanisław Pareński uczył Tadeusza na Uniwersytecie i pomógł mu zdobyć pracę w szpitalu). Z tego związku przyszedł na świat Stanisław Żeleński, późniejszy aktor (jako niemowlę sportretowany wraz z matką przez Stanisława Wyspiańskiego na obrazie Macierzyństwo (Zofia Żeleńska karmiąca) z 1905).

Pracując jako lekarz pediatra w Szpitalu św. Ludwika w Krakowie (1901–1906), Żeleński zainicjował powstanie organizacji "Kropla mleka", której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski. Rozpoczął nawet pisanie pracy habilitacyjnej, jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską i pozostał jej wierny do końca życia, przekładając na język polski jej kanon niemal w całości (za przekład dzieł Moliera otrzymał w 1914 palmy Akademii Francuskiej, w 1927 Krzyż Oficerski Legii Honorowej, a w 1934 Krzyż Komandorski Legii Honorowej). Po powrocie do kraju, od 1906 współtworzył kabaret Zielony Balonik, pisząc do niego teksty satyryczne.

W czasie I wojny światowej jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej. W 1919 zakończył pracę lekarza i został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim magazynie "Czas". Od 1922 zamieszkał w Warszawie, gdzie jego pierwszym zajęciem było kierownictwo literackie w Teatrze Polskim. W 1928 otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek jako jeden z najwybitniejszych krytyków (wraz z Wacławem Borowym i Karolem Irzykowskim). Przed II wojną światową był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne za głoszenie liberalnych poglądów, krytykę udziału Kościoła w życiu społecznym i politycznym Polski oraz szarganie świętości narodowych, w szczególności za odbrązawianie Mickiewicza i Fredry. W środowisku literackim krytykowany był przez Karola Irzykowskiego (m.in. w książce Beniaminek). W 1933 został wybrany do grona członków Polskiej Akademii Literatury.

Wspólnie z Ireną Krzywicką, z która był związany uczuciowo, kierował w latach 30. XX wieku prywatną kliniką warszawską promującą świadome macierzyństwo. W zainicjowanym przez siebie dodatku do "Wiadomości Literackich" pt. Życie Świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną. Domagał się legalizacji aborcji, by zlikwidować groźne dla życia kobiet "podziemie aborcyjne".

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Lwowa. Zamieszkał u szwagra żony – prof. Jana Greka. W październiku 1939 roku sowieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej. Działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich, wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich "Nowe Widnokręgi", publikował artykuły w "Czerwonym Sztandarze", uczestniczył w imprezach propagandowych. 19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej. W styczniu 1940 roku wszedł w skład 16 osobowej brygady autorów, powołanej za zgodą Ministerstwa Oświaty Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej dla zredagowania 3-tomowego podręcznika historii literatury polskiej. W sierpniu 1940 był gościem Wszechzwiązkowego Komitetu ds. Nauki ZSRR w Moskwie.

Wykorzystując swoją pozycję, Boy przynajmniej dwukrotnie próbował interweniować u władz sowieckich w obronie osób deportowanych (chodziło o prawnika Wiktora Turka i prawdopodobnie o Annę Tetmajerową, wdowę po Włodzimierzu).

Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, w nocy z 3 na 4 lipca 1941, został aresztowany wraz z prof. Grekiem i jego żoną, Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na Wzgórzach Wuleckich w grupie polskich profesorów lwowskich uczelni. Nie wiadomo gdzie pochowano Boya-Żeleńskiego. Grób rodzinny Żeleńskich znajdujący się na cmentarzu Rakowickim w Krakowie, na którym umieszczono imię Boya – jest dla niego grobem tylko symbolicznym.

Jego imię nosi od 1972 roku krakowski Teatr Bagatela.

Dzieła

Wstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem Mózg i płeć (seria 1-3, Warszawa, 1926-1928) i stanowią krótki kurs literatury francuskiej.

Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na "tatrzańską" i "szatańską" wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki. Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych (przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny) a także książek z zakresu historii literatury, wydanych jeszcze za jego życia:

  • Flirt z Melpomeną (Wieczór pierwszy, Warszawa, 1920, kolejne tomy: 1921, 1922, 1924, 1925, 1926, 1927, 1929, 1932)
  • Nasi okupanci (Warszawa, 1932),
  • Piekło kobiet (Warszawa, 1930),
  • Jak skończyć z piekłem kobiet? (Warszawa, 1932),
  • Murzyn zrobił swoje (Warszawa, 1938),
  • Balzac (Lwów, 1934),
  • Reflektorem w serce (Wrażenia teatralne) (Warszawa 1934)
  • Słowa grube i cienkie (Warszawa, 1931),
  • Nieco mitologii (Warszawa, 1935),
  • Obrachunki fredrowskie (Warszawa, 1934),
  • Marysieńka Sobieska (Lwów, 1937),
  • Brązownicy (Warszawa, 1930),
  • Ludzie żywi (Warszawa, 1929),
  • Znaszli ten kraj (Warszawa, 1932),
  • Markiza i inne drobiazgi (Kraków, 1914),
  • Słońce jesienne (tryptyk) (Kraków, 1915),
  • Z mojego dzienniczka. Akord smutku (Kraków – Warszawa 1917),
  • Antologia literatury francuskiej (Kraków, 1922),
  • Brewerie (Warszawa, 1926),
  • Marzenie i pysk (Warszawa, 1930),
  • Molier (Warszawa, 1924),
  • Pani Hańska (Lwów, 1925),
  • Pijane dziecko we mgle (Warszawa, 1929),
  • Wakacje z prydumką (Warszawa, 1933).

Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.

W 2006 roku wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę W perspektywie czasu, na podstawie odnalezionego maszynopisu, złożonego przez Boya we lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią.

Przekłady (wybór)

Przełożył na język polski wiele dzieł literatury francuskiej:

  • Pieśń o Rolandzie,
  • Wielki testament François Villona,
  • Tristana i Izoldę w opracowaniu Bédiera,
  • wszystkie sztuki:
    • Moliera,
    • Pierre'a de Marivaux,
    • Jeana Baptiste'a Racine'a,
    • Pierre'a Corneille'a,
    • Pierre'a Beaumarchais’go (Cyrulik sewilski, Wesele Figara),
    • Woltera,
  • oraz rozprawy
    • Kartezjusza,
    • Pascala,
  • część wierszy Verlaine'a (Elegie),
  • Maksymy de la Rochefoucaulda,
  • Księżnę de Clèves Madame de La Fayette,
  • listy markizy de Sévigné,
  • listy panny de Lespinasse,
  • Monteskiusza (m.in. Listy perskie),
  • Denisa Diderota,
  • Michela de Montaigne'a (Próby),
  • François Rabelais'go (Gargantua i Pantagruel),
  • Rousseau,
  • Balzaka (cykl Komedia ludzka),
  • Marcela Prousta cykl W poszukiwaniu straconego czasu
  • Stendhala (m.in. Czerwone i czarne, Pustelnię parmeńską),
  • Pierre'a de Brantôme (m.in. Żywoty pań swawolnych),
  • Bossueta,
  • Henri de Saint-Simona,
  • Benjamina Constanta,
  • Alfreda de Musseta,
  • Théophile'a Gautiera,
  • Henriego Murgera,
  • Flauberta (Pani Bovary, Salambo),
  • Alfreda Jarry'ego (Ubu Król),
  • Anatole'a France'a,
  • André Gide'a,
  • Pierre-Jeana de Bérangera,
  • François-René de Chateaubrianda,
  • Alaina-René Lesage'a,
  • Crebillona syna,
  • Jacques'a H. Bernardin de Saint-Pierre'a (Paweł i Wirginia),
  • Pierre'a Choderlosa de Laclosa (Niebezpieczne związki)

 

Źródło informacji: wikipedia.org

Brak miejsc

    loading...

        ImięRodzaj relacjiData urodzeniaData śmierciOpis
        1Władysław ŻeleńskiWładysław Żeleńskiojciec06.07.183723.01.1921
        2Wanda ŻeleńskaWanda Żeleńskamatka01.09.184100.00.1904
        3
        Edward Żeleńskibrat00.00.187810.05.1910
        4
        Stanisław Gabriel Żeleńskibrat21.02.187328.08.1914
        5Władysław ŻeleńskiWładysław Żeleńskibratanek/siostrzeniec11.07.190325.06.2006
        6Jan GrekJan Grekszwagier00.00.187504.07.1941
        7Witold WojtkiewiczWitold Wojtkiewiczprzyjaciel29.12.187914.06.1909
        8Włodzimierz PerzyńskiWłodzimierz Perzyńskiprzyjaciel06.07.187721.10.1930
        9Dagny Juel-PrzybyszewskaDagny Juel-Przybyszewskaznajomy08.06.186705.06.1901
        10Stanisław PrzybyszewskiStanisław Przybyszewskiznajomy07.05.186823.11.1927
        11Klemens BachledaKlemens Bachledaznajomy13.11.185106.08.1910

        04.07.1941 | Mord profesorów lwowskich

        Mord profesorów lwowskich – egzekucja polskich naukowców, wykładowców uczelni lwowskich, dokonana nad ranem 4 lipca 1941 przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung, specjalną jednostkę policyjną Sicherheitsdienst – policji bezpieczeństwa III Rzeszy, po rozpoczęciu okupacji Lwowa przez III Rzeszę, a także związane z tymi samymi sprawcami egzekucje trzech naukowców polskich z 11 i 26 lipca 1941.

        Prześlij wspomnienia

        Dodaj słowa kluczowe