Tomasz Arciszewski

Tomasz Stefan Arciszewski, pseudonim Antoni, Ludwik, Marcin, Siłacz, Stanisław, Szymon (ur. 14 listopada 1877 w Sierzchowach, zm. 20 listopada 1955 w Londynie) – polski działacz socjalistyczny, polityk Polskiej Partii Socjalistycznej. Jeden z przywódców Organizacji Bojowej PPS. Minister w Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej oraz rządzie ludowym Jędrzeja Moraczewskiego. Poseł na Sejm od 1919 do 1935. Lider podziemnej PPS–WRN. Premier RP na uchodźstwie w latach 1944–1947.

Przed I wojną światową

Był synem powstańca styczniowego Mikołaja Arciszewskiego oraz Heleny z Młynarskich. W wyniku wczesnej śmierci ojca spędził dzieciństwo pod opieką matki i dziadka.

Ukończył szkołę elementarną, rozpoczynając naukę w Lubani i kontynuując w Radomiu. W 1890 rozpoczął praktykę w warsztatach mechanicznych w Radomiu. W 1894 pracował jako ślusarz w fabryce "W. Fitzner i K. Gamper" w Sosnowcu, skąd w końcu tego roku został wydalony jako organizator strajku. Podjął pracę w hucie "Katarzyna" w Sosnowcu, gdzie pracował trzy lata przy piecach w walcowni, a następnie w warsztatach mechanicznych. W 1896 wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej. Początkowo działał w Zagłębiu Dąbrowskim. Współorganizował pierwszą demonstrację 1-majową w Zagłębiu w 1898. Na jesieni tego roku, organizował obchody Mickiewiczowskie. Na skutek donosu prowokatora Błacha, aresztowano jednego z organizatorów Woszczyńskiego, zaś Arciszewskiego wzywano na śledztwo. Zagrożony aresztowaniem zaraz po pierwszym przesłuchaniu, z inicjatywy komitetu PPS, wyjechał do Londynu, a stamtąd po trzech miesiącach do Bremy. Pracował w fabrykach, działając jednocześnie w strukturach Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich.

Na początku 1900 zwrócił się do Komitetu Zagranicznego PPS o możliwość nielegalnego powrotu do kraju. Po porozumieniu z Stanisławem Wojciechowskim Zygmuntem otrzymał zgodę na wyjazd z poleceniem odbudowy – rozbitej aresztowaniami – organizacji zagłębiowskiej. Po przybyciu do Sosnowca podjął pracę w fabryce maszyn w Niwce, podejmując wraz z Józefem Mireckim odtworzenie organizacji PPS w Zagłębiu.

W sierpniu 1900 został aresztowany i był więziony w Piotrkowie i Radzanowie. W 1903 wyszedł z więzienia i wznowił działalność w PPS, pracując w środowiskach robotniczych w Częstochowie, Łodzi i na Podlasiu. Od 1904 był członkiem Organizacji Bojowej PPS, którą zorganizował także w Warszawie. Był współorganizatorem zamachów na urzędników rosyjskich. W 1906 wstąpił do niepodległościowego skrzydła ruchu socjalistycznego PPS – Frakcja Rewolucyjna, jako członek jej Wydziału Bojowego. Razem z Józefem Piłsudskim był organizatorem i uczestnikiem akcji pod Bezdanami na Wileńszczyźnie z 26 września 1908, której celem było zdobycie 200 tysięcy rubli przewożonych rosyjskim pociągiem z Wilna do Petersburga. W latach 1908–1911 działał we Lwowie w tajnym Związku Walki Czynnej, a następnie wystąpił z PPS – Frakcji Rewolucyjnej i przeszedł do PPS Opozycji (1912–1914).

W okresie 1911–1912 pracował w fabrykach we Lwowie, Borysławiu, Stanisławowie i Zaleszczykach.

W latach 1914–1939

Od sierpnia 1914 wstąpił w randze podporucznika do Legionów, gdzie organizował wywiadowczy "Oddział Beków", a następnie służył w 1 Pułku Piechoty i I Brygadzie Legionów Polskich. Od 1915 prowadził działalność polityczną na terenie Królestwa Polskiego, tworząc struktury Polskiej Organizacji Wojskowej. Jako radny miasta Warszawy w 1916 zorganizował Komisję Centralną Związków Zawodowych. W latach 1916–1918 redagował pisma Związkowiec i Jedność Robotnicza. Od 1917 kierował z ramienia Centralnego Komitetu Robotniczego Pogotowiem Bojowym PPS.

W powstałym 7 listopada 1918 Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej Ignacego Daszyńskiego objął tekę ministra pracy i opieki społecznej, zaś w rządzie Jędrzeja Moraczewskiego (istniejącym do 16 stycznia 1919) był ministrem poczt i telegrafów. W czasie wojny polsko-bolszewickiej był organizatorem Robotniczego Komitetu Obrony Niepodległości i dokonywał dywersji na tyłach Armii Czerwonej.

W latach 1919–1922 był posłem na Sejm Ustawodawczy z okręgu wyborczego nr 29 (Sosnowiec). Pracował wówczas w komisjach aprowizacyjna (jako referent), miejskiej, skarbowo - budżetowej (pełnił funkcję sekretarza i referenta). Wchodził również w skład specjalnej komisji dla zbadania krwawych zajść w Zagłębiu Dąbrowskim. W wyborach parlamentarnych w 1922 został wybrany z listy nr 2, w okręgu wyborczym nr 19 (Radom), z którego wszedł, równocześnie został wybrany z listy państwowej w okręgu wyborczym nr 21 (Będzin). W Sejmie I kadencji był członkiem komisji opieki społecznej, oraz przewodniczył komisji do walki z drożyzną. W wyborach parlamentarnych w 1928 został wybrany z listy nr 2, w okręgu wyborczym nr 19 (Radom. Kandydował również z listy państwowej. W Sejmie II kadencji, był członkiem komisji opieki społecznej i inwalidzkiej. Pełnił również funkcję wiceprzewodniczącego komisji do walki z drożyzną. W wyborach parlamentarnych w 1930 wybrany został z listy nr 7 (Centrolew), listy państwowej z której wszedł, wybrany został również w okręgu wyborczym nr 1 (Warszawa). W Sejmie III kadencji, był członkiem komisji wojskowej.

Z kolei w latach 1919–1934 i 1938–1939 był radnym miasta Warszawy. Od 1928 do 1939 był przewodniczącym Warszawskiego Okręgowego Komitetu Robotniczego. W 1939 klub radnych PPS demonstracyjnie wysunął jego kandydaturę na Prezydenta Warszawy. Od 1931 pełnił funkcję przewodniczącego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. Od 1920 aż do 1939 pełnił funkcję przewodniczącego Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Od 1921 był członkiem Rady Nadzorczej Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spożywczych.

W okresie międzywojennym mieszkał na Grochowie w kolonii posłów i senatorów PPS przy ul. Płowce 8. Przez cały okres II Rzeczypospolitej należał do Rady Naczelnej PPS. Od 1930 z ramienia PPS współorganizował Centrolew. W 1920 założył Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i kierował jego działalnością do 1939.

W czasie II wojny światowej (do połowy 1944 roku)

Po wybuchu II wojny światowej był współorganizatorem Robotniczych Brygad Obrony Warszawy. Po przejściu PPS do konspiracji i powstaniu 16 października 1939 Ruchu Mas Pracujących Polski (PPS–WRN) i razem z Kazimierzem Pużakiem kierował jej działalnością do lipca 1944. Z ramienia PPS–WRN został członkiem powołanej przez Jana Stanisława Jankowskiego Rady Jedności Narodowej. Był współautorem deklaracji RJN O co walczy Naród Polski z 15 marca 1944. Przez cały okres działalności RJN stał na stanowisku nieustępliwości wobec ZSRR. Był także współinicjatorem Oświadczenia, wydanego 3 kwietnia 1944 przez RJN i Delegata Rządu na Kraj Jankowskiego, określającego stanowisko wobec wejścia Armii Czerwonej na terytorium Rzeczypospolitej z 1939, które nastąpiło bez porozumienia z rządem polskim. Zwracał w nim uwagę na fakt, że wojska te walczą ze wspólnym wrogiem – Niemcami. Należy do wojsk tych zachować poprawny stosunek dopóki działania te będą zgodne z prawami międzynarodowymi.

Trudne lata 1944–1945

W związku z planowanym objęciem funkcji następcy prezydenta RP na uchodźstwie, w nocy 25/26 lipca 1944 w ramach operacji Most III został przerzucony drogą powietrzną przez Kair, gdzie odbył rozmowy z premierem Stanisławem Mikołajczykiem, do Londynu. 7 sierpnia 1944 zarządzeniem prezydenta RP Władysława Raczkiewicza został mianowany jego następcą. W połowie sierpnia 1944 kilkakrotnie zabiegał osobiście u premiera Winstona Churchilla o pomoc lotniczą dla powstania warszawskiego. Krytycznie oceniał ugodowe koncepcje Mikołajczyka i wynik jego rozmów w Moskwie na temat utworzenia w czasie pobytu Armii Czerwonej na terenach polskich rządu, składającego się w równych proporcjach z legalnych władz RP, jak i PKWN, czemu dał wyraz w depeszy z Londynu do Kazimierza Pużaka z 22 sierpnia 1944. 29 listopada 1944 po dymisji Mikołajczyka został mianowany premierem rządu RP i ministrem pracy i opieki społecznej. W skład rządu Arciszewskiego weszli przedstawiciele PPS, Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Pracy oraz jeden członek bezpartyjny. Nie było przedstawicieli Stronnictwa Ludowego.

1 grudnia 1944 na pierwszym posiedzeniu rządu podkreślał, że nowy rząd opiera się o zasadę jedności narodowej, stojąc mocno na gruncie wierności i obowiązku sojuszom i dążenia do przyjaznego ułożenia stosunków ze Związkiem Sowieckim. W wywiadzie dla Sunday Times z 17 grudnia 1944 podkreślał, że warunkiem wstępnym jakichkolwiek rozmów z ZSRR musi być nawiązanie stosunków dyplomatycznych, a wszelkie sprawy sporne mogą być rozwiązane, o ile Rosja zechce załatwić je bezpośrednio z nami, jak rząd z drugim rządem. W sprawie granic zachodnich stwierdził: żądamy naszych etnicznych i historycznych terytoriów, które znalazły się pod władzą niemiecką. Dodał jednak: "Nie chcemy Wrocławia ani Szczecina", co wywołało powszechne oburzenie w kraju. Wielka Brytania odniosła się do jego rządu bardzo nieufnie, co widać w liście Winstona Churchilla z 3 stycznia 1945 do Józefa Stalina, w którym deklarował chłodny stosunek do nowego rządu polskiego i przekonanie, że nie zdoła długo się utrzymać, z czego Arciszewski zdawał sobie doskonale sprawę, podkreślając negatywne opinie prasy angielskiej. Jednocześnie stwierdził on, że miarą polityki polskiej jest interes Polski, wobec czego nakazywał przeczekanie tego kryzysu do momentu, aż świat pogodzi się niejako z faktem, że istnieje kres ustępliwości i że rząd potrafi się oprzeć żądaniom godzącym w niepodległość Polski. W związku z rozmowami prowadzonymi pomiędzy USA, Wielką Brytanią i ZSRR wraz z ministrem spraw wewnętrznych Zygmuntem Berezowskim złożył rządom USA i Wielkiej Brytanii memorandum, w którym podkreślał, że sprawy polskie powinny być rozpatrzone dopiero po zakończeniu działań wojennych, natomiast sfinalizowanie sporu polsko-radzieckiego o wschodnie ziemie Rzeczypospolitej jest możliwe tylko według metod ustalonych prawem międzynarodowym. Podkreślał też, aby w razie uchylania się rządu radzieckiego od porozumienia, została utworzona wojskowa komisja międzysojusznicza, pod której kontrolą administracja polska mogłaby pełnić swoje czynności oraz że oczekuje, iż rządy amerykański i brytyjski nie wezmą udziału w żadnych decyzjach, powziętych bez udziału i zgody rządu polskiego.

Memorandum to, całkowicie ignorujące międzyaliancki podział na strefy operacyjne oraz stanowisko Wielkiej Brytanii, USA i ZSRR w sprawie nowej granicy wschodniej Polski, Wielka Brytania natychmiast odrzuciła.

13 lutego 1945 po poinformowaniu go przez ambasadora Edwarda Raczyńskiego o postanowieniach konferencji jałtańskiej, w imieniu rządu wydał Oświadczenie, w którym stwierdził, że decyzje Konferencji Trzech zostały przygotowane i powzięte nie tylko bez udziału i upoważnienia rządu polskiego, ale i bez jego wiedzy. Oprócz tego oświadczył, że rząd polski nie przyjmuje tych postanowień, że narzucenie tzw. Linii Curzona jako granicy polsko-sowieckiej jest dla narodu polskiego nowym rozbiorem Polski dokonanym przez sojuszników Polski oraz że zamiar utworzenia tymczasowego rządu polskiego jedności narodowej za pomocą narzuconego Komitetu Lubelskiego jest próbą legalizacji mieszania się Sowietów w wewnętrzne sprawy Polski.

Po aresztowaniu przez NKWD 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego w marcu 1945 Arciszewski interweniował w tej sprawie u premiera Wielkiej Brytanii i przewodniczącego Konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco. W tym okresie propaganda komunistyczna określała go jako: jednego z najbardziej skompromitowanych bankrutów politycznych, rzekomego socjalistę – faktycznego starego agenta sanacji w PPS, a także premiera operetkowego rządu, w skład którego wchodzą jawni faszyści z obozu endecji i sanacji.

W związku z powstaniem 28 czerwca 1945 w Moskwie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, składającego się z przedstawicieli PPR, PPS, SL i SD, w imieniu rządu wydał komunikat, w którym oświadczył, że samozwańczy twór polityczny złożony z komunistów i agentów obcych ma stać się rządem Polski. (...) Los Polaków nie będzie jednakowy. Jedni borykać się będą w kraju z okrutną rzeczywistością państwa policyjnego, inni zostaną w wolnym świecie, by stać się ustami niemych. Droga nasza jest trudna, lecz u jej kresu spełni się Polska naszych żarliwych pragnień: wolna i niepodległa. 5 lipca 1945 rządy USA i Wielkiej Brytanii wycofały poparcie dla rządu RP na uchodźstwie, przekazując Arciszewskiemu noty z informacją, że wita się utworzenie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej jako spełnienie postanowień krymskich.

Osobistym sekretarzem premiera Arciszewskiego był Jerzy Lerski, najbardziej znany (obok Jana Karskiego, Jana Nowaka-Jeziorańskiego i Marka Celta) kurier Polskiego Państwa Podziemnego.

W okresie powojennym

W kwietniu 1947 został odwołany z funkcji następcy prezydenta RP, co wywołało protest PPS. 9 czerwca 1947 zastąpił go August Zaleski. Wobec tego odwołania podał się wraz z rządem do dymisji i 20 grudnia 1949 stanął na czele utworzonej w Londynie Rady Politycznej. W 1954 wszedł w skład Tymczasowej Rady Jedności Narodu oraz wspólnie z Edwardem Raczyńskim i gen. Władysławem Andersem współtworzył Radę Trzech, stanowiącą przeciwwagę dla prezydenta Zaleskiego, przedłużającego wbrew konstytucji swoją 7-letnią kadencję. W okresie emigracji pełnił funkcję przewodniczącego Centralnego Komitetu Zagranicznego PPS. Zmarł 20 listopada 1955 w Londynie.

Był odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy oraz Krzyżem Walecznych. 18 października 1932 został odznaczony Krzyżem Niepodległości z Mieczami.

Rodzina

Pierwszą żoną była Aleksandra Halina Sidorowicz, która zginęła w wypadku kolejowym. Z tego małżeństwa Arciszewscy mieli dwóch synów: Tadeusza (ur. 1909) i Jana (ur. 1911). Drugą żoną była działaczka emigracyjna Melania Ziętek.

Arciszewski jako patron

Imię Arciszewskiego od 1991 nosi ulica w Krakowie oraz w Słupsku. W 80-rocznicę funkcjonowania ośrodka dla dzieci w Helenowie w 2003 nadano głównej ulicy Ośrodka nazwę – Aleja Tomasza Arciszewskiego (jako założyciela RTPD).

Od 1928 Arciszewski jest honorowym obywatelem Sosnowca. Imię Arciszewskiego nosiło także Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i Młodzieży w Londynie.