Wanda Wasilewska

Wanda Wasilewska (ur. 21 stycznia 1905 w Krakowie, zm. 29 lipca 1964 w Kijowie) – polska i radziecka działaczka komunistyczna, pisarka i polityk, od lipca do września 1944 wiceprzewodnicząca PKWN, pułkownik Głównego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej w 1943 roku.

Dzieciństwo i młodość

Urodziła się w rodzinie działacza niepodległościowego z PPS Leona Wasilewskiego, bliskiego współpracownika Józefa Piłsudskiego. Studiowała polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie doktoryzowała się w 1927.

II Rzeczpospolita

Działaczka Związku Młodzieży Socjalistycznej i Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych. W młodości pracowała jako dziennikarka i nauczycielka. Członkini Związku Nauczycielstwa Polskiego (z którego wykluczono ją za rzekomą działalność komunistyczną). W okresie międzywojennym współpracowała z wieloma lewicowymi pismami, m.in. Naprzodem, Robotnikiem, Dziennikiem Popularnym, Obliczem Dnia. Przez długi czas redaktorka Płomyka i Płomyczka, gdzie oskarżano ją (m.in. Maria Dąbrowska) o przemycanie w pismach dla dzieci treści komunistycznych.

Mimo radykalnych poglądów, nie związała się z partią komunistyczną, lecz śladem ojca wstąpiła do PPS, gdzie szybko została członkiem Rady Naczelnej (1934–1937). W partii socjalistycznej była zwolenniczką koncepcji jednolitofrontowych, walczyła z „odchyleniem prawicowo-oportunistycznym”. Podczas strajków murarzy w Krakowie na początku lat trzydziestych poznała działacza Mariana Bogatkę, którego z czasem poślubiła (Bogatko został w maju 1940 skrytobójczo zamordowany przez NKWD). Poza PPS działała w Lidze Obrony Praw Człowieka i Obywatela (wraz z Teodorem Duraczem i Wacławem Barcikowskim). Była przez pewien czas drugim wiceprzewodniczącym tej organizacji.W 1936 była jednym z organizatorów Kongresu Kultury we Lwowie, który przekształcił się w antysanacyjną demonstrację. Ze względu na koneksje ojca, piłsudczycy nie odważyli się jednak uwięzić Wasilewskiej; Leon Wasilewski często zresztą używał swoich znajomości wstawiając się za córką, np. gdy w 1934 prosiła MSW o zgodę na wyjazd do ZSRR.

Pierwsza okupacja radziecka na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej

We wrześniu 1939 wraz ze Stanisławem Dubois i innymi działaczami lewicy przedostała się do Kowla, który po 17 września został zajęty przez ZSRR (Wasilewska skomentowała to po latach: uciekałam w stronę Związku Radzieckiego, a Związek Radziecki przyszedł do mnie...). Przyjęła obywatelstwo radzieckie i zamieszkała we Lwowie (jednak bez matki, która pozostała w okupowanej przez Niemców Warszawie), gdzie objęła faktyczne kierownictwo nad grupą polskich i ukraińskich komunistów. Zorganizowała pismo Czerwony Sztandar, zamieszczając tam swoje artykuły. 17 września 1940 roku wstąpiła do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy.

Miała osobisty kontakt z Józefem Stalinem, rychło pojawiły się plotki o ich romansie, których nigdy nie potwierdzono. Większość historyków wyklucza uczuciową więź między Wasilewską a Stalinem.

Uczestniczyła aktywnie w kampanii do pseudowyborów z października 1939 (wybierano zgromadzenia Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi). Na początku 1940 nominowano ją do funkcji członka Rady Najwyższej ZSRR z okręgu Lwów. We Lwowie została w 1940 dyrektorką Teatru Dramatycznego. W tym samym roku zaangażowała się w obchody 85. rocznicy śmierci Adama Mickiewicza. W 1941 przyjęto ją do partii komunistycznej WKP(b) z zaliczeniem stażu przedwojennego w PPS.

W 1940 z okupowanej Warszawy sprowadziła przy współpracy NKWD i gestapo swoją córkę Ewę Szymańską (matka Wandy nie zgodziła się na wyjazd) oraz pełne wyposażenie swego mieszkania.

Działalność w latach 1941-45

Jeszcze przed zajęciem Lwowa przez Niemców w czerwcu 1941 wyjechała w głąb ZSRR, gdzie wraz z Jerzym Putramentem założyła pismo Nowe Widnokręgi. Wstąpiła do Armii Czerwonej i została jej korespondentem wojennym. Współuczestniczyła w powołaniu polskiej 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki oraz 1 Armii Polskiej w ZSRR. Z jej inicjatywy powołano tam polskiego kapelana. Z rozkazu Stalina stworzyła Związek Patriotów Polskich, którego została szefową. Miała swój udział w uwolnieniu z łagrów wielu zesłanych tam Polaków, m.in. Andrzeja Witosa. W 1944 z ramienia PPR mianowano ją wiceszefową PKWN. Opowiadała się za wcieleniem Lwowa do ZSRR (m.in wraz z Bolesławem Bierutem i Władysławem Gomułką), dała temu wyraz podczas sporu z Zygmuntem Berlingiem, który podnosił wobec władz sowieckich polskie prawa do Lwowa, były one wówczas stanowczo kwestionowane przez Wandę Wasilewską – jedną z głównych przeciwniczek pozostawienia miasta przy Polsce

Okres po II wojnie światowej

Po 1945 z różnych względów nie zdecydowała się wrócić do Polski. Wraz z trzecim mężem Ołeksandrem Kornijczukiem zamieszkała w Kijowie (przy ulicach: Obserwatornej, Artioma i Liebknechta). Przez sześć kadencji była deputowaną do Rady Najwyższej ZSRR. Po wojnie działała w ruchach pokojowych (Światowa Rada Pokoju), z racji czego często wyjeżdżała za granicę, bywała też wiele razy w Warszawie, gdzie wraz z mężem mieli znajomych i przyjaciół.

Zmarła 29 lipca 1964 na zawał serca w Kijowie, parę dni po pogrzebie Maksyma Rylskiego, w którym brała udział. Pochowano ją na kijowskim Cmentarzu Bajkowym, ze strony polskiej w pogrzebie uczestniczyli Wincenty Kraśko i Jerzy Putrament oraz ambasador Edmund Pszczółkowski. Na koszt rządu Związku Radzieckiego wystawiono pisarce marmurowy nagrobek z polskim napisem, który można oglądać do dziś. Wyraziła życzenie, aby mąż nie spoczął w tym samym grobie, tak też się stało.

Życie prywatne

Była jedną z trzech córek Leona Wasilewskiego i Wandy z Zieleniewskich, siostrami jej były Halszka Wasilewska (zm. 1961 na emigracji w Wielkiej Brytanii) i Zofia Aldona Woźnicka.

Była trzykrotnie zamężna: pierwszy raz z robotnikiem kolejowym z Tuchowa i studentem matematyki Romanem Szymańskim (ślub wzięli w lutym 1925 w krakowskim kościele), z którym miała córkę Ewę (ur. 1928). Po śmierci Szymańskiego na tyfus związała się z Marianem Bogatką (zamordowanym w 1940). Ostatni związek małżeński zawarła z ukraińskim pisarzem Ołeksandrem Kornijczukiem.

Po osiedleniu się w Kijowie poświęciła się wychowywaniu swego wnuka Piotra (ur. 1950), syna Ewy Szymańskiej i działacza Komunistycznej Partii Hiszpanii. Razem z Wasilewską i Kornijczukiem w Kijowie zamieszkała Zofia Aldona Woźnicka oraz sprowadzona w 1945 z Warszawy matka Wanda (zm. 1978). Z Wasilewską związany był rodzinnie ukraińsko-sowiecki pisarz Natan Rybak (był mężem siostry Ołeksandra Kornijczuka).

Po 1945 kontynuując działalność polityczną w Radzie Najwyższej i tzw. ruchach pokojowych, wycofywała się w życie prywatne: zakupiwszy wraz z mężem działkę w Plutach pod Kijowem, poświęcała czas uprawie owoców i warzyw, łowieniu ryb, spotkaniom z przyjaciółmi i wypoczynkowi po latach pracy partyjnej.

Twórczość

Wanda Wasilewska była prekursorką realizmu socjalistycznego w literaturze polskiej. Mimo, iż jej twórczość nie jest dziś oceniana wysoko, ma na swoim koncie liczne powieści, a także trochę wierszy (które pisywała w młodości „do szuflady”). Najważniejsze książki to: Oblicze dnia (1934), Ojczyzna (1935), Pieśń nad Wodami (trylogia, 1940, 1950, 1952), Tęcza (1944), Po prostu miłość (1945). Wydawała też powieści dla młodzieży: Królewski syn (1933), Kryształowa kula Krzysztofa Kolumba (1934), Legenda o Janie z Kolna (1936), Pokój na poddaszu (1954 – w okresie PRL-u lektura w 5 klasie szkoły podstawowej) oraz książeczkę dla dzieci W pierwotnej puszczy (1946, utrzymana w duchu marksistowskim, alternatywna wobec biblijnej fabularyzowana historia socjogenezy). Jej twórczość tłumaczyły na język rosyjski Helena Usijewicz i Ewa Szymańska (córka), na ukraiński zaś Maria Pryhara

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1947)

Upamiętnienie

Po II wojnie światowej imieniem Wandy Wasilewskiej nazwano w Polsce i w ZSRR ulice, place i szkoły; za czasów III RP nazwy te w większości uległy zmianie (m.in. w Warszawie, gdzie ulica W.Wasilewskiej obecnie nosi imię Barbary Sadowskiej). W latach 70. została patronką Wojskowego Instytutu Historycznego w Rembertowie. Obecnie jej imię noszą ulice w Gliwicach, Ostrowcu Świętokrzyskim, Bielsku Podlaskim, Więcborku, Cewicach i Bobolicach. Jest również patronką ulicy w Kijowie.

Ocena współczesnych

Mimo oficjalnego kultu jej osoby po 1945 w Polsce Ludowej, dla większości Polaków Wasilewska stała się symbolem zdrady narodowej. Maria Dąbrowska nazwała ją w swych dziennikach liżydupą Stalina, Marian Hemar poświęcił jej jedną ze swych fraszek (Madame Wasilewska), gdzie zgryźliwie sportretował ją jako sowieckiego pachołka.

Krytycznie o Wasilewskiej wypowiadali się polscy komuniści: uprzedzenia zachował w stosunku do niej gen. Zygmunt Berling (oskarżając ją o chęć podporządkowania Polski ZSRR), ośmieszał w swoich pamiętnikach skonfliktowany z nią Włodzimierz Sokorski. Niechęć budziła u Władysława Gomułki, który odmówił w 1961 organizacji większych uroczystości upamiętniających nauczycielski strajk z 1936.

Wandy Wasilewskiej w Polsce broniło małżeństwo Eleonory i Bronisława Syzdków, podkreślając, że Wasilewska i tak nie miała większego wpływu na politykę Stalina wobec Polski (Stalin mógł uczynić z Polski 17. republikę nawet bez Wasilewskiej), a w trakcie swej działalności w ZSRR wielu Polakom pomogła, wyciągając ich z więzienia, łagru czy gotowego już transportu na Sybir (Janina Broniewska po latach wspominała, że ocalała jedynie dzięki przysłanej do Kazachstanu z polecenia Wasilewskiej kołdrze).

Abstrahując od oceny ideowej Wasilewskiej, przez współczesnych była widziana jako osoba autentycznie zaangażowana w pracę społeczną (wspomina o tym Marek Edelman w artykule Joanny Szczęsnej z 2001), skłonna do poświęceń i wyrzeczeń (po latach wspominano wożenie paczek do więźniów politycznych w II RP), o wyjątkowym talencie do przemówień, donośnym głosie.

Krytycy Wasilewskiej są skłonni wypominać jej polityczną naiwność, infantylizm, skrajną jednostronność w widzeniu rzeczywistości, skłonność do zbytków i luksusu (we wspomnieniach z 1964 narzekała, że w 1939 brakowało jej w Kowlu kawy, po 1945 – według niektórych – miała żyć w Kijowie w przepychu), a także polityczny cynizm ocierający się o butę (słynne zapytanie do wyciągniętego przez nią z łagru Andrzeja Witosa Ciekawe, jaka jest teraz pogoda w Komi?).

W ZSRR krążył wierszyk Korniejczuk i Wanda, nie rodzina a banda.

***