Władysław Dzierżyński

Władysław Dzierżyński (ros. Владимир Эдмундович Дзержинский, ur. 11 marca 1881 w Oziembłowie, zm. 20 marca 1942 w Zgierzu) – rosyjski i polski lekarz neurolog i psychiatra, profesor Uniwersytetu w Jekaterynosławiu, autor pierwszego polskiego podręcznika akademickiego do neurologii, pułkownik lekarz Wojska Polskiego, najmłodszy z dzieci Edmunda, brat Feliksa Dzierżyńskiego.

Jego rodzicami byli Edmund Rufin (1839–1882) i Helena z Januszewskich (1850–1896). Ojciec pochodził ze starej polskiej rodziny szlacheckiej herbu Sulima, był emerytowanym profesorem gimnazjalnym fizyki i matematyki. Matka pochodziła z rodziny inteligenckiej; była córką Ignacego Januszewskiego – cenionego wileńskiego profesora, specjalisty od zagadnień komunikacji i drogownictwa. Miał liczne rodzeństwo: siostry: Aldonę (1870–1966), Jadwigę (1871–1949) i Wandę (1878–1892) oraz braci: Stanisława (1872–1917), Kazimierza (1875–1943), Feliksa (1877–1926) i Ignacego (1879–1953). Dwoje zmarło w bardzo młodym wieku.

Urodził się 11 marca 1881 roku w rodzinnym majątku w Oziembłowie pod Stołpcami (Białoruś), którego nazwę po ukończeniu w 1880 r. nowego domu rodzice zmienili na Dzierżynowo. Od 1892 roku uczył się w I Gimnazjum w Wilnie, potem w I Gimnazjum w Petersburgu, które ukończył w 1900 roku. W tym samym roku podjął studia medyczne na wydziale medycznym Uniwersytetu Moskiewskiego, które ukończył w 1906 roku. Po otrzymaniu dyplomu podjął pracę w ośrodku psychiatrycznym w miejscowości Buraszewo. Od 1908 pracował jako pozaetatowy ordynator w moskiewskiej przychodni neurologicznej u prof. Władimira Rotha. Tytuł doktora nauk medycznych otrzymał w Moskwie w 1911 r., na podstawie dysertacji Onto-, filo- i histogeneza nadnercza. W 1913 r. został ordynatorem Gubernialnego Szpitala Ziemskiego w Charkowie. W tym samym roku opublikował swoją najbardziej znaną pracę dotyczącą zaburzeń rozwojowych pod nazwą Dystrophia periostalis hyperplastica familiaris (rodzinne zwyrodnienie okołokostne rozrostowe). W 1915 r. został mianowany docentem na Uniwersytecie Charkowskim, w Katedrze neurologii i psychiatrii.

Podczas I wojny światowej służył m.in. w szpitalu wojskowym w Penzie. Był też na froncie w Karpatach.

Jeden ze współorganizatorów Uniwersytetu w Jekaterynosławiu (obecnie Dniepropetrowski Narodowy Uniwersytet im. Olesia Gonczara), m.in. wraz z chirurgiem, prof. Wincentym Tomaszewiczem, na którym otrzymał tytuł profesora w 1919 roku (w wieku 38 lat). Od 1920 roku dziekan Wydziału Lekarskiego, a w 1921 roku wybrany prorektorem tego Uniwersytetu. Podczas działalności w Rosji wydał drukiem 92 prace naukowe.

W końcu pierwszej połowy 1922 roku wyemigrował do Polski. Tu wstąpił do Wojska Polskiego w randze podpułkownika–lekarza, ze starszeństwem od 1 lipca 1919 roku. Otrzymał przydział do 10. Szpitala Wojskowego w Przemyślu. Tu też rozpoczął pracę nad pierwszym polskim podręcznikiem akademickim do neurologii, którego pierwszy tom pt. „Podręcznik Chorób Nerwowych – Neurologia ogólna” ukazał się w 1925, tom drugi, z podtytułem „Neurologia szczegółowa” opublikował w 1927 roku. Publikację tę zadedykował „Wojskowej Służbie Zdrowia Odrodzonej Polski”.

Prawdopodobnie w połowie 1928 przeniósł się do Krakowa, gdzie podjął pracę w 5. Wojskowym Szpitalu Okręgowym. Poza tym prowadził prywatną praktykę lekarską w swoim gabinecie w Krakowie przy al. J. Słowackiego 60.

W 1930 wygrał konkurs, z wysoko ustawioną poprzeczką wymaganych kwalifikacji, na ordynatora oddziału neurologicznego, w nowo oddanym do użytku – 25 kwietnia 1930 – najnowocześniejszym podówczas szpitalu w Polsce, w Szpitalu Kasy Chorych w Łodzi im. prez. I. Mościckiego (obecnie Szpital Kliniczny Uniw. Medycznego w Łodzi im. N. Barlickiego przy ul. S. Kopcińskiego). W związku z wygranym konkursem zwrócił się – jako czynny wojskowy – o przeniesienie do Łodzi, co dokonało się rozkazem ministra spraw wojskowych z czerwca 1930 r.; tu na stanowisko st. ordynatora oddziału neurologicznego w tutejszym 4. Okręgowym Szpitalu Wojskowym.

W dniu 1 stycznia 1931 r. został awansowany na stopień pułkownika Wojska Polskiego. Kontynuował prywatną praktykę mieszkając w tym czasie w centrum miasta, przy ul. R. Traugutta 5 (w pobliżu Grand Hotelu).

W roku 1933 roku został zastępcą członka Tymczasowego Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Neurologicznego. W roku 1936 wszedł do grona założycieli oddziału łódzkiego PTN, którego został pierwszym prezesem. Po sądowej rejestracji Polskiego Towarzystwa Neurologicznego w 1937 roku został wybrany na członka Zarządu Głównego PTN.

Z dniem 30 czerwca 1934 przeszedł w wojsku w stan spoczynku. Prawdopodobnie odszedł też z pracy w szpitalu wojskowym.

W latach 30. przeszedł operację raka szczęki, co później wiązało się z koniecznością noszenia protezy podniebienia.

Niedługo przed wojną zbudował lub zakupił okazałą modernistyczną willę przy ul. E. Orzeszkowej 7 w willowej dzielnicy Łodzi na Julianowie (zachowała się), w której mieszkał do czasu aresztowania przez Niemców w lutym 1942 roku.

Po wybuchu II wojny światowej, zapewne ze względu na wiek (58 lat) nie został powołany do czynnej służby wojskowej. Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w Łodzi (od 8 września), uniknął aresztowania podczas pierwszej fali prześladowań łódzkiej inteligencji (w ramach tzw. "Intelligenzaktion") przez miejscowe gestapo w listopadzie 1939 r., ponieważ wcześniej zadeklarował narodowość białoruską. Pomimo tego został jednak usunięty z pracy w szpitalu Kasy Chorych. Ordynaturę po nim objął jego dotychczasowy podwładny, Niemiec z pochodzenia – dr Oskar Winter. W związku z tym prywatna praktyka lekarska stała się jedynym źródłem jego utrzymania. Prowadził ją w swojej willi przy ówczesnej Nelkenweg 7 (wcześniej i obecnie E. Orzeszkowej).

Przez długi czas w historiografii łódzkiego AK utrzymywał się mylny pogląd, że był pierwszym szefem Służba Zdrowia Okręgu AK w Łodzi.

Aresztowany 13 lutego 1942 r. podczas dużej fali zatrzymań w kręgu łódzkiego AK. Najpierw osadzony w więzieniu łódzkiej policji i gestapo przy Robert-Koch-Str. (S. Sterlinga) 16. Stąd już ok. 15 lutego przewieziony do Rozszerzonego Więzienia Policyjnego na Radogoszczu (Erweitertes Polizeigefängnis, Radegast). Tu najpierw umieszczony na ogólnej sali więziennej, ale po kilku dniach – najprawdopodobniej za sprawą dr. Oskara Wintera, który w tym czasie był również lekarzem łódzkich więzień – przeniesiony na izbę chorych, gdzie były nieco lepsze warunki bytowania. Według współwięźnia – Mieczysława Sudry – dr Winter odnosił się do prof. Dzierżyńskiego przez cały czas jego pobytu na Radogoszczu z szacunkiem i pomagał mu w miarę swoich możliwości. Inni współwięźniowie wspominają, że przez cały czas pobytu w tym więzieniu wyróżniał się godną postawą. Nie ulegał wachmanom radogoskim. Gdy wraz z innymi był wypędzany na apele nie krył się przed ich razami, schodził spokojnie, z podniesioną głową. Taka postawa groziła przynajmniej ciężkim pobiciem.

Zginął 20 marca 1942 r., podczas zgierskiej egzekucji 100 Polaków na ówczesnym pl. Stodół. Egzekucja była odwetem za zastrzelenie w Zgierzu 6 marca tego roku dwóch gestapowców przez członka AK Józefa Mierzyńskiego, w trakcie ujawniania przez niego miejsca ukrycia broni. Pomimo, że Niemcy znali sprawcę, celem sterroryzowania narodu polskiego zastosowali zbiorową odpowiedzialność. Była to największa publiczna egzekucja nie tylko na terenie Kraju Warty, ale i na terenie całego okupowanego przez Niemców obszaru Polski. Pozostaje do źródłowego wyjaśnienia przyczyna dołączenia profesora do liczby ofiar.

Ciała ofiar egzekucji zostały zakopane na terenie lasu lućmierskiego (niedaleko drogi Zgierz – Ozorków). Dziś upamiętnia to miejsce, oprócz zaznaczonego w lesie miejsca pochówku, niewielki obelisk stojący przy drodze ze Zgierza do Ozorkowa (fragment trasy Łódź-Gdańsk). Natomiast w miejscu egzekucji stoi pomnik, a sam plac nosi miano Placu Stu Straconych.

Dzierżyński był postrzegany przez współpracowników jako wysokiej klasy lekarz i naukowiec, który chętnie dzielił się swoją wiedzą np. ze swoimi asystentami. Między innymi wśród nich był w latach 1930–1936 późniejszy twórca polskiej neurochirurgii – prof. Adam Kunicki (1903–1989). W życiu codziennym był jednak nieco oschłym człowiekiem i ascetą, chociaż służył bezinteresowną pomocą np. podczas pobytów w rodzinnym Dzierżynowie, lecząc tam okoliczną ludność. Zapalony myśliwy. W końcu lat 30. aktywnie współuczestniczył w ostrym konflikcie pomiędzy łódzkimi lekarzami pochodzenia nieżydowskiego a żydowskiego. W gronie rodzeństwa Dzierżyńskich najbliższe stosunki łączyły go z siostrą Aldoną i bratem Feliksem, chociaż nie podzielał jego poglądów.

W marcu 1928 r. został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Rodzina

Władysław Dzierżyński był dwukrotnie żonaty. Po raz pierwszy z Zofią Siła-Nowicką, którą poślubił w maju 1905 roku. Poznał ją poprzez jej brata – Aleksandra (1878–1941), kolegę z uczelni, a później wuja znanego mecenasa i doradcy „Solidarności” w latach 1986–1989 – Władysława Siły–Nowickiego (1913–1994). W maju 1906 r. urodziła im się córka – Zofia. To małżeństwo rozpadło się na początku lat 20. Zofia Siła-Nowicka zmarła w 1943 w Ałma-Acie. Ich córka, Zofia Kowalewska, zmarła w Moskwie w 1984 roku.

Po raz drugi ożenił się z Katią (Katarzyną; 1888–1976), primo voto Awierianową, wdową po carskim prokuratorze, który zginął podczas Rewolucji Październikowej. Ślub wzięli w Jekaterynosławiu 8 lutego 1922 roku, niedługo przed wyjazdem do Polski. Katarzyna z pierwszego małżeństwa miała córkę – Wierę, którą przysposobił dając jej swoje nazwisko.

Po II wojnie światowej w Łodzi zamieszkała też jego siostra – Aldona (1870–1966), która wzięła dwukrotnie udział w próbie ratowania gen. Fildorfa, ps. "Nil" – na prośbę żony Generała; raz poz aresztowaniu, drugi raz po wyroku. Obie interwencje zakończyły się niepowodzeniem. Natomiast dzięki jej wstawiennictwu nie wykonano wyroku śmierci na jej krewnym, Władysławie Siła-Nowickim z oddziału "Zapory" WiN-u, późniejszym znanym adwokacie. Spoczywa w części katolickiej na cmentarzu "Doły".

Dorobek naukowy

Opisał zespół, określany w starszym polskojęzycznym piśmiennictwie jako „zespół Dzierżyńskiego” (dystrophia periostalis hyperplastica familiaris; rodzinne zwyrodnienie okołokostne rozrostowe).

Autor pierwszego polskiego podręcznika akademickiego z zakresu neurologii, który został wydany w 1925 pod tytułem Podręcznik chorób nerwowych. Część I: Neurologia ogólna. W przedmowie do tej publikacji (tom I) prof. Kazimierz Orzechowski, polski neurolog, napisał:

„Autor zebrał w niej podstawowe wiadomości ze wszystkich działów medycyny, konieczne do głębszego wniknięcia we właściwą klinikę neurologiczną. Znajdujemy tu zebrane razem w zwięzłą całość wiadomości, których trzeba było dotąd szukać w rozlicznych podręcznikach odpowiednich gałęzi medycyny. (...) Dotychczas liczni słuchacze naszych Wszechnic wiadomości neurologiczne, które znajdują w Jego książce, czerpać byli zmuszeni z dzieł w obcych pisanych językach. Tutaj otrzymają je w dźwiękach ojczystej mowy, które trwalej i wnikliwiej skojarzą i zapamiętają, zyskując ponadto na treści dzieła, przewyższającego wartością większą część używanych obecnie przez medyków podręczników, a z najlepszemi wytrzymującego porównania. (...) Autor książki jest w naszej literaturze zupełnie nieznanym. Jest on jednym z tych wielu, „którzy wrócili na Ojczyzny łono”, przynosząc ze sobą chęć szczerą do pracy, popartą rozległem doświadczeniem i dużą wiedzą. W osobie Prof. Dzierżyńskiego zyskuje neurologja polska pracownika nieprzeciętnej miary”.

Podobno podręcznik ten służył studentom medycyny na polskich akademiach jeszcze do końca lat 60.

Wybrane publikacje

• Epilepsia corticalis s. partialis continua. „Journal Nevropat. i Psikhiat. ... Korsakova”, 1910, No. 10, ss. 532-557 i 1912 r., ss. 783-757
  • to samo w: „Psikhiat. Gazeta”, Petrogrod 1916, No. III, ss. 38-43.
• К изучению о Кожевниковской эпилепсии, Москва 1910.
• Развитие надпочечных желез, их гистогенез, онтогенез и филогенез. Москва: тип. Имп. Моск. ун-та, 1911
• Клинические наблюдения в области невропатологии : К учению о хореях, полиомиэлитах и полиоэнцефалитах. 1912
• Myoclonia Unverricht'a. „Żurnał newropatologii i psikhiatrii im. Korsakowa”, 1910, No. 10, ss. 971-1012.
• Diagnosis of progressive chronic amyotrophies; neuromyogenic progressive amyotrophy. „Obozr. Psikhiat., Nevrol.”, No. XVII, 1912, ss. 471-480.
• Клинические наблюдения в области невропатологии. Москва, 1912.
• Reflex amyotrophy and ascending neuritis. „Medicine Journal”, Kharkov, No. 14, 1912, ss. 95-101.
• Dystrophia periostalis hyperplastica familiaris. „Medicine Journal”, Kharkov, No. 16, 1913, ss. 258-271 oraz w: „Zeitschrift für die gesamte Neurologie und Psychiatrie”, 1913, Vol. 20, ss. 547-560.
• Przypadek syringomyelii z zanikami mięśniowymi różnego pochodzenia. „Medycyna i Kronika Lekarska”, No. 47(16), 1913, ss. 311-313.
• Pseudoparalysis progressiva luetica sive paralysis stationaris luetica. „Medicinskij Obozr.”, No. 79, 1913, ss. 52-61.
• Reflex and cerebral amyotrophies. „Nevrologiczeskij Vestnik”, No. 20. Kazan 1913, ss. 794-843.
• Symptomocomplex produced by thrombosis of the posterior inferior cerebellar artery. „Medicine Journal”, Kharkov, No. 15, 1913, ss. 231-243.
• Indications for surgical interference in acromegaly. „Voprosy Psikhiat. i Nevrol.”, 1914, No 3, ss. 241-246.
• Преждевременное сращение черепных швов. „Юбилейный сборник проф. Н. Ф. Мельникова-Разведенкова”, Харьков 1914.
• Relation of epilepsy to abolished function of ductless glands. „Voprosy Psikhiat. i Nevrol.”, 1914, No III, ss. 101-115.
• Case of monstrous development of the brain of a hen. „Psikhiat. Gazeta”, 1915, No. 2, s. 108.
• Dzierżyński W, Arakina LW. Hemiatrophia faciei progressiva. „Psikhiat. Gazeta”, 1915, No. 2, s. 69.
• Scaphocephaly. „Psikhiat. Gazeta”., 1915, No. 2, ss. 255-261.
• Dystonia musculorum deformans (Dysbasia lordotica progressiva). „Psikhiat. Gazeta”, 1916, No. 3, ss. 319-325.
• Деформация черепа в зависимости от преждевременного сращения швов. Петроград : Гос. тип., 1916
• Symptomocomplex of gun-shot wounds of the 4 last cranial nerves. „Psikhiat. Gazeta”, 1916, No. 3, ss. 102-106.
• Podręcznik chorób nerwowych. Część I: Neurologja ogólna. Lwów-Warszawa 1925.
• Rozszczepienie przykurczów skojarzonych względnie odruchów obronnych. „Lekarz Wojskowy”, 1926, nr 8(5/6), ss. 429-443.
• Układowe cierpienie uogólnione kośćca (Hyperplasia periostalis). „Polska Gazeta Lekarska”, 1926, nr 5(41), ss. 770-772.
• Podręcznik chorób nerwowych. Część II: Neurologja szczegółowa. Lwów-Warszawa 1927.
• Przyczynek do odruchów obronnych. „Lekarz Wojskowy”, 1927.
• Kurcze torsyjne i niedowład połowiczy pozapiramidowy. „Lekarz Wojskowy”, 1929, nr 13(10), ss. 489-511.
• Układ roślinny i jego zespoły kliniczne. „Lekarz Wojskowy”, 1931, nr 18(7, 8), ss. 253-263, 308-321.
• Przedwczesne zrośnięcie szwów czaszki (Synostosis duturarum praematura). „Lekarz Wojskowy”, 1932, nr 19(8), ss. 409-420.
• Dzierżyński W, Jeżewski W, Kacenelson A. Infekcyjne porażenie nerwów okoruchowych. „Warszawskie Czasopismo Lekarskie”, 1933, nr 10(9), ss. 197-201.
• Przypadek wzrostu olbrzymiego (Przyczynek do patogenezy gigantyzmu). „Rocznik Psychiatryczny”, 1933, nr 21, ss. 108-124.
• Zespoły kliniczne wielogruczołowe na tle schorzeń przysadkowo-lejkowych. „Neurologia Polska”, 1937, nr 20(1), ss. 3-120.
• Z kazuistyki rzadszych schorzeń kośćca. „Lekarz Wojskowy”, 1933, nr 21(4), ss. 307-313.
• Choroby nerwowe w zarysie. Z 31 rycinami i 2 tablicami w tekście. Warszawa 1938.
• Nanosomia pituitaria hypoplastica hereditaria. „Zeitschrift für die gesamte Neurologie und Psychiatrie”, 1938, nr 162(1), ss. 411-421.