Spłonął gmach Reichstagu w Berlinie.

Budynek parlamentu Rzeszy został najprawdopodobniej podpalony. W maju 1933 przed IV Izbą Karną Sądu Najwyższego Rzeszy w Lipsku o podpalenie Reichstagu oskarżono holenderskiego komunistę Marinusa van der Lubbego, ujętego na miejscu zdarzenia oraz prominentnych działaczy partii komunistycznej: Ernsta Torglera (przewodniczącego frakcji KPD w Reichstagu) oraz członków Kominternu, Bułgarów: Georgi Dymitrowa (późniejszego sekretarza generalnego Kominternu (1934–1943) i po II wojnie światowej komunistycznego premiera Bułgarii), Błagoja Popowa i Wassila Tanewa. Oskarżenie próbowało przedstawić podpalenie jako sygnał dla komunistycznych wystąpień zbrojnych przeciwko państwu niemieckiemu. W procesie lipskim van der Lubbe został skazany na karę śmierci, która została wykonana 10 stycznia 1934. Inni oskarżeni zostali uniewinnieni z braku dowodów winy. Okoliczności pożaru do dziś nie zostały wyjaśnione.

Sposób wykorzystania incydentu pożaru budynku Reichstagu był decydującym krokiem na drodze do pełnego przejęcia władzy w Republice Weimarskiej przez NSDAP i przekształcenia republiki parlamentarnej w monopartyjne policyjne państwo totalitarne. Pod wpływem dramatyzmu wydarzeń Prezydent Rzeszy Paul von Hindenburg został nakłoniony przez Adolfa Hitlera i Franza von Papena do podpisania już 28 lutego w trybie art. 48 konstytucji Republiki Weimarskiej (regulującego tzw. stany nadzwyczajne), tzw. Reichstagsbrandverordnung – dekretu „O ochronie narodu i państwa” (niem. Verordnung zum Schutz von Volk und Staat), który na tydzień przed przedterminowymi wyborami do Reichstagu zawieszał „czasowo” podstawowe prawa obywatelskie zawarte w konstytucji Republiki Weimarskiej z 1919 (niem. Die Verfassung des Deutschen Reiches lub też Weimarer Reichsverfassung), sankcjonując prawnie prześladowanie opozycji politycznej NSDAP przez policję pruską (podporządkowaną Hermannowi Göringowi jako komisarycznemu ministrowi spraw wewnętrznych Prus) i SA, której oddziałom Göring nadał uprzednio jako tzw. policji pomocniczej (niem. Hilfspolizei) pełne uprawnienia policyjne co do stosowania środków przymusu. Dekret zawieszał m.in. tajemnicę korespondencji, wolność zgromadzeń, nietykalność osobistą obywateli i ich mieszkań, dopuszczał tzw. „areszt prewencyjny”, czyli internowanie bez nakazu sądowego przez policję (i policję pomocniczą) i wolność publikacji. Co najważniejsze – zawieszał również możliwość sądowej kontroli decyzji administracyjnych podjętych w jego trybie (brak możliwości odwołania się do sądu). Rozstrzygające było również powierzenie wykonania dekretu ministrowi spraw wewnętrznych, a nie ministrowi wojny Rzeszy (tzn. policyjny stan wyjątkowy, a nie stan wojenny pod władzą i kontrolą Reichswehry).

Od publikacji tego dekretu, sukcesywnie przedłużanego w następnych latach po rok 1945, Niemcy stały się „państwem stanu wyjątkowego”.

Przebieg pożaru

27 lutego 1933 pomiędzy 21.00 a 23.00 płomienie zaczęły obejmować kopułę budynku Reichstagu. Socjaldemokratyczna gazeta Vorwärts zamieściła 28 lutego 1933 obszerny artykuł dotyczący pożaru, podając że straż pożarna i policja zgodnie uznały podpalanie za przyczynę pożaru. Źródła ognia miały znajdować się w wielu miejscach budynku.

Krótko po godzinie 21.00 w gmachu Reichstagu ogłoszono alarm przeciwpożarowy. Ogień meldowany z początku jedynie w restauracji zaczął się szybko rozprzestrzeniać. Wkrótce odkryto jego kolejne źródła. Płomienie zaczęły obejmować salę posiedzeń. Na miejsce przybyło 15 jednostek straży pożarnej, które rozpoczęły walkę z żywiołem. Jednak wysoka temperatura uniemożliwiła dotarcie do centrum pożaru. Straż pożarna musiała ograniczyć się do zahamowania rozprzestrzeniania się ognia. Pożar ugaszono dopiero ok. 00.25.

W międzyczasie wokół budynku zgromadziła się liczna grupa gapiów. Policja zabezpieczyła teren, odgradzając tłum od gmachu. Wśród zgromadzonych szukano wspólników podpalaczy. Gazeta pisała, że w prezydium policji utworzono specjalną komisję, która przeprowadziła przesłuchanie podejrzanego van der Lubbego, ujętego na miejscu zdarzenia. Marinus van der Lubbe (lat 24), murarz z Lejdy, przyznał się do zarzucanego mu czynu i utrzymywał, że działał w pojedynkę. Jednak gazeta uważała, że sprawca musiał mieć bardzo dobre rozeznanie w terenie i nie wykluczyła pośredniego współudziału komunistów.

Dowódca pruskiej policji politycznej, Rudolf Diels, który niezwłocznie przybył na miejsce zdarzenia, opisał w 1949 okoliczności zatrzymania i przesłuchiwania van der Lubbego. Według Dielsa, na miejsce przybyli Adolf Hitler, Joseph Goebbels, Hermann Göring, Wilhelm Frick oraz Wolf-Heinrich von Helldorf. Göring miał wtedy powiedzieć:

  To jest początek powstania komunistów, uderzą teraz! Nie wolno nam tracić ani minuty!

Według relacji Dielsa, Hitler wypowiedział się jeszcze ostrzej:

  Nie ma teraz litości; kto stanie nam na drodze, będzie zniszczony. Niemiecki naród nie będzie miał zrozumienia dla okoliczności łagodzących. Wszyscy komuniści będą rozstrzeliwani na miejscu. Posłowie partii komunistycznej muszą jeszcze dziś w nocy zostać powieszeni. Trzeba znaleźć wszystkich powiązanych z komunistami. Także dla socjaldemokratów […] nie będzie już litości.

Diels wyraził przekonanie, że policja uważała wówczas podpalenie za czyn psychicznie chorego. Stwierdzenie to było kategorycznie odrzucane przez czołowych nazistów, którzy naciskali na wprowadzenie stanu wyjątkowego oraz zaaresztowanie członków frakcji komunistycznej i socjaldemokratycznej Reichstagu.

Tło polityczne

Pożar Reichstagu miał miejsce w trakcie kampanii wyborczej przed wyborami do Reichstagu i w tydzień przed ich datą ustaloną na 5 marca 1933. Adolf Hitler, zaprzysiężony jako Kanclerz Rzeszy (niem. Reichskanzler), sprawował funkcję szefa rządu koalicyjnego NSDAP i DNVP od 30 stycznia 1933. Częścią umowy koalicyjnej było rozpisanie przedterminowych (trzecich w ciągu roku) wyborów do Reichstagu, które miały przynieść koalicji rządzącej większość parlamentarną umożliwiającą zmianę konstytucji. W konsekwencji Hitler po powołaniu na urząd Kanclerza Rzeszy, złożył do prezydenta Hindenburga wniosek o rozwiązanie Reichstagu i ogłoszenie przedterminowych wyborów, zaś prezydent wniosek przyjął, wyznaczając datę wyborów na 5 marca 1933. Celem Hitlera było uzyskanie samodzielnej bezwzględnej większości parlamentarnej przez NSDAP (powyżej 50% mandatów) i wyeliminowanie lewicowej opozycji. Hitler zmierzał jednocześnie do skupienia całej władzy w swoich rękach poprzez uchwalenie tzw. Ermächtigungsgesetz – ustawy upoważniającej (Ustawy o pełnomocnictwach), której oficjalna nazwa to: Ustawa o usunięciu zagrożenia narodu i państwa (niem. Gesetz zur Behebung der Not von Volk und Reich). Ustawa nadawała Rządowi Rzeszy prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy, bez udziału parlamentu. Aby przegłosować ustawę upoważniającą, zmieniającą konstytucję Rzeszy, narodowi socjaliści potrzebowali 2/3 większości głosów w Reichstagu – w styczniu 1933 posiadali jedynie 32% miejsc w parlamencie, a z koalicyjną DNVP wyłącznie większość bezwzględną, niewystarczającą do zmiany konstytucji. DNVP i osobiście Alfred Hugenberg sprzeciwiali się nowym wyborom, przekonani o dalszym wzmocnieniu pozycji NSDAP, proponując delegalizację KPD i poprzez unieważnienie mandatów deputowanych komunistycznych uzyskanie wymaganej większości. Ostatecznie Hitler tuż przed zaprzysiężeniem gabinetu przeforsował swoje stanowisko wobec Hugenberga.

W warunkach stanu wyjątkowego, NSDAP prowadziła kampanię wyborczą z użyciem wszystkich dostępnych instytucji i funduszy państwa, w sposób wyjątkowo, nawet jak na ówczesny standard niemiecki, brutalny. Kampania wyborcza NSDAP była prowadzona pod hasłem walki z marksizmem. NSDAP głosiła tezę o zbliżającej się rewolucji komunistycznej i argumentowała, że jedynym sposobem, by powstrzymać komunistów było nadanie specjalnych praw kanclerzowi, przegłosowując Ermächtigungsgesetz. Przesłanie kampanii sprowadzało się do werbowania głosów za NSDAP, tak by narodowi socjaliści mogli przegłosować ustawę i zatrzymać komunistów. Ponadto Hitler planował wprowadzić zakaz działalności partii komunistycznej (niem. Kommunistische Partei Deutschlands, KPD), wówczas trzeciej co do wielkości partii, zajmującej sto miejsc w Reichstagu i dysponującej 17% głosów.

Wysocy przedstawiciele NSDAP byli przekonani, że podpalenie Reichstagu było próbą wzniecenia powstania przeciwko państwu niemieckiemu przez członków partii komunistycznej. Inni ówcześni obserwatorzy sceny politycznej uważali podpalenie za akcję nazistów, by zalegalizować represje polityczne przeciw opozycji.

Wydarzenie – niezależnie od tego kto dokonał podpalenia – było korzystne dla nazistów. Pożar dał NSDAP pretekst do dalszej radykalizacji poglądów oraz użycia aparatu państwa przeciw lewicy. Ujęty na miejscu zdarzenia, Marinus van der Lubbe miał przyznać się do powiązań z socjaldemokratami (niem. Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD), co dało podstawy do prześladowań SPD. Prasa i plakaty wyborcze SPD zostały objęte dwutygodniowym zakazem.

Bezpośrednio po pożarze, NSDAP komentowało, że był to

  sygnał do krwawych rozruchów i wojny domowej.

Jeszcze tej samej nocy, 28 lutego 1933, Hermann Göring, sprawujący wówczas funkcję komisarycznego ministra spraw wewnętrznych Prus – największego kraju związkowego Rzeszy, wprowadził zakaz wydawania prasy komunistycznej i socjaldemokratycznej. Zamknięto 200 gazet socjaldemokratycznych i 35 komunistycznych o łącznym nakładzie 200 milionów egzemplarzy.

Zamknięto również biura KPD a wielu jej członków objęto aresztem prewencyjnym. W Berlinie zaaresztowano ponad 1500 osób należących do KPD, w tym wszystkich członków komunistycznej frakcji parlamentarnej Reichstagu. Policji nie udało się pojmać przywódców partii, którzy odbywali tajną naradę w niewiadomym miejscu. Przewodniczący frakcji KPD w Reichstagu, Ernst Torgler, stawił się wkrótce potem dobrowolnie, by oczyścić się z zarzutu o uczestnictwo w podpaleniu.

Usankcjonowanie prawne prześladowań politycznych

Jeszcze 28 lutego Rząd Rzeszy przyjął a Prezydent Rzeszy Paul von Hindenburg wydał w trybie art. 48 konstytucji Republiki Weimarskiej dekret: Zum Schutz von Volk und Staat (pol. „O ochronie narodu i państwa”), który zawieszał „czasowo” prawa obywatelskie (niem. Grundrechte) gwarantowane przez konstytucję weimarską z 1919. Policja i jej oddziały pomocnicze (SA) otrzymały prawo aresztowania bez podania przyczyny oraz odmowy ochrony prawnej podejrzanym. Zniesiono gwarancje nienaruszalności dóbr osobistych. Uchylono tajemnicę korespondencji, zniesiono wolność zgromadzeń, wolność prasy i wolność poglądów. Równocześnie administracja Rzeszy mogła silniej ingerować w sprawy poszczególnych krajów związkowych, uzyskując prawo ustanawiania Komisarzy Rzeszy w miejsce demokratycznie wybranych rządów krajów związkowych. Akty podpalenia i terroryzmu, jako akty zdrady stanu (niem. Hochverrat), miały być karane śmiercią. Zarządzenie pozostawało w mocy aż do końca III Rzeszy, zapewniając podstawy permanentnego stanu wyjątkowego.

Zarządzenie dało podstawę do aresztowania nie tylko licznych funkcyjnych partii lewicowych, lecz również krytycznie nastawionej inteligencji. 28 lutego aresztowano m.in. dziennikarza Carla von Ossietzkiego, pisarzy Ericha Mühsama, Ludwiga Renna, Egona Erwina Kischa, Maxa Hodama i prawnika Hansa Littena. Kilka dni później policja zaaresztowała przewodniczącego partii komunistycznej Ernsta Thälmanna. Wielu komunistów zmuszonych było opuścić kraj. Z powodów taktycznych rząd nie zdelegalizował partii komunistycznej. Jednak jeszcze 28 lutego 1933 Adolf Hitler wyraził się, że

  niezwłocznie należy bezwzględnie rozprawić się z KPD.

Zarządzenie było stosowane również wobec socjaldemokratów, a także wobec wszystkich innych osób uznanych za przeciwników reżimu.

Trwająca kampania wyborcza do Reichstagu została zamieniona przez NSDAP w prawnie usankcjonowaną łapankę na przeciwników politycznych. Bezpośrednio po podpaleniu Reichstagu zaaresztowano 4 tysiące komunistów, którzy zostali przeniesieni do prowizorycznych obozów koncentracyjnych. W dniu wyborów śmierć poniosło 69 osób, a setki odniosły obrażenia, zarówno po stronie opozycjonistów, jak i SA i NSDAP. Do czerwca 1933 w obozach znajdowało się ok. 50 tys. antynazistów.

Proces w sprawie podpalenia gmachu Reichstagu

Lex van der Lubbe

Przywódcy narodowych socjalistów byli przeciwni przeprowadzeniu procesu sądowego. Blokada procesu nie była jednak możliwa z uwagi na brak podstaw prawnych oraz naciski z zagranicy, wywierane m.in. przez członków KPD na wygnaniu. Jednakże w miesiąc po podpaleniu, 29 marca 1933, rząd wprowadził Lex van der Lubbe (niem. Gesetz über Verhängung und Vollzug der Todesstrafe). Już 7 marca 1933 Adolf Hitler zażądał zmian w prawie karnym, tak by domniemany podpalacz Reichstagu mógł być skazany na karę śmierci zgodnie z zarządzeniem wyjątkowym Zum Schutz von Volk und Staat, a nie według prawa obowiązującego w dniu zdarzenia. Żądanie to zostało spełnione, przez co pogwałcono jedną z podstawowych zasad prawa rzymskiego i europejskiego: lex retro non agit.

Anty-proces w Londynie

Komuniści na wygnaniu, m.in. Willi Münzenberg przedstawili tezę, że za podpaleniem Reichstagu stali naziści (opublikowaną później w tzw. Brunatnej Księdze (niem. Braunbuch über Reichstagsbrand und Hitler-Terror, w skrócie Braunbuch), wydanej w Paryżu w 1933). Jeszcze we wrześniu 1933, przy udziale Münzenberga i niemieckich komunistów na wygnaniu, powołano w Londynie do życia międzynarodową komisję śledczą pod przewodnictwem Denisa Nowella Pritta, która miała wyjaśnić okoliczności pożaru Reichstagu. W skład komisji weszli: Vincent de Moro-Giafferi (francuski prawnik), Betsy Bakker-Nort (holenderska prawnik i polityk), Piet Vermeylen (beligijski prawnik i polityk), George Branting (szwedzki prawnik), Arthur Garfield Hays (amerykański prawnik i publicysta), Valdemar Hvidt (duński prawnik) oraz Gaston Bergery (francuski wydawca prasowy). Powołano również podkomisję, która miała zbadać przeszłość van der Lubbego w Holandii.

Ruszający anty-proces nie miał podstawy w prawie międzynarodowym. Prace komisji motywowano m.in. argumentami, że jeśli komisja dowiedzie niewinności Georgi Dymitrowa, to międzynarodowa opinia publiczna nie dopuści do wydania wyroku skazującego go na karę śmierci przez sąd niemiecki. Na otwarciu prac komisji mowę wygłosił Stafford Cripps, Radca Generalny w rządzie Ramsaya MacDonalda. Dochodzenie komisji z uwagą śledziły międzynarodowe media. W trakcie anty-procesu zbadano różne teorie dotyczące okoliczności pożaru Reichstagu. Niektórzy członkowie komisji, np. Hays i Moro-Giafferi, narzekali na upolitycznienie procesu, skarżąc się na liczne naciski ze strony Münzenberga, by wydać “słuszny” werdykt, uniewinniający komunistów. Komisja oczyściła z zarzutów oskarżonych komunistów, a za winnych podpalenia uznała przywódców narodowych socjalistów – m.in. Hermanna Göringa. Jednak kiedy obrońca Ernsta Torglera zwrócił się do komisji z prośbą o wydanie mu dowodów odciążających jego klienta, Münzenberg odmówił.

Proces w Lipsku

Dochodzenie policyjne i prace prokuratury obciążały holenderskiego komunistę Marinusa van der Lubbego, ujętego na miejscu zdarzenia oraz prominentnych działaczy partii komunistycznej: Ernsta Torglera, który jako ostatni opuścił gmach Reichstagu w dniu pożaru oraz bułgarskich działaczy Kominternu Georgi Dymitrowa (późniejszego sekretarza generalnego Kominternu, a po II wojnie światowej komunistycznego premiera Bułgarii), Błagoja Popowa i Wassila Tanewa.

21 września 1933 otwarto proces przed IV. Izbą Karną Sądu Najwyższego Rzeszy (niem. Reichsgericht) w Lipsku. Ani sędzia przewodniczący, Wilhelm Bünger, były członek Niemieckiej Partii Ludowej (niem. Deutsche Volkspartei, DVP) oraz były minister rządu Saksonii, ani żaden z czterech innych członków składu sędziowskiego nie było zwolennikami nowego reżimu.

Proces można podzielić na trzy fazy: (1) przesłuchania świadków w związku z sytuacją przed podpaleniem gmachu Reichstagu (Lipsk: 21 września-7 października); (2) przesłuchania świadków z związku z aktem podpalenia (Berlin: 10 października-18 listopada); oraz (3) rozpatrzenie politycznych aspektów sprawy, m.in. tezy o powstaniu komunistów przeciw państwu niemieckiemu (Lipsk: 23 listopada-23 grudnia). Oskarżenie próbowało przedstawić podpalenie jako sygnał dla komunistycznych wystąpień zbrojnych przeciwko państwu niemieckiemu. Przesłuchano ponad 500 świadków, a materiały dowodowe zajęły 32 tomy akt. Dziesięć rozpraw, które zwróciły największą uwagę prasy zagranicznej (druga faza procesu), toczyło się w sali komisji budżetowej w niezniszczonej części gmachu Reichstagu.

Główny oskarżony, van der Lubbe, nie współpracował ze swoim obrońcą, sprawiał wrażenie zdezorientowanego, a nawet chorego psychicznie. Jednak na podstawie przeprowadzonych badań psychiatrycznych stwierdzono, że jest zdrowy. Van der Lubbe przez cały czas utrzymywał, że działał w pojedynkę. Zaraz po zatrzymaniu miał zeznać, że rozczarowany faktem, że lud pracujący nie podejmuje żadnych działań przeciwko systemowi kapitalistycznemu, podjął walkę sam, a podpalenie Reichstagu miało być aktem zemsty na międzynarodowym kapitalizmie.

Georgi Dymitrow spędził pięć miesięcy skuty kajdankami, których mu nie zdejmowano. W tym okresie pisał listy do sądu oraz do prawników. Odmówiono mu wolnego wyboru obrońcy – obrońca został wyznaczony przez sąd. Pierwszy obrońca, Werner Wille, polecony przez Kurta Rosenfelda, złożył swój mandat. Kolejnych obrońców, wybranych przez Dymitrowa (m.in. Vincenta de Moro-Giafferi), odrzucił sąd. Dymitrow, podczas aresztu, studiował niemieckie prawo karne oraz kodeks postępowania karnego. Aktywnie biorąc udział w czynnościach procesowych, często wdawał się w potyczki słowne z przedstawicielami oskarżenia, stawiając liczne wnioski o materiał dowodowy, a poprzez swoje pytania przyczyniając się do tego, że świadkowie plątali się w zeznaniach. W procesie zeznawało ponad pięciuset świadków. Dzięki niemieckim i zagranicznym dziennikarzom Dymitrow zyskał rozgłos medialny. Sędziowie Sadu Najwyższego Rzeszy nie mogli uznać Dymitrowa, Popowa i Tanewa za sprawców kierowniczych „podpalenia gmachu Reichstagu”. Wielokrotnie wyłączali części materiału dowodowego z postępowania. Niektórzy świadkowie, osadzeni w obozach koncentracyjnych, zeznający w policyjnym śledztwie pod presją przeciwko oskarżonym, przed sądem odwoływali swoje zeznania.

Wyrok, nie podlegający apelacji, zapadł 23 grudnia 1933. Oskarżeni: Torgler, Dymitrow, Popow i Tanew zostali uwolnieni z braku dowodów winy. Oskarżony van der Lubbe został uznany winnym zdrady stanu, podżegania do podpalenia oraz próby podpalenia. Sąd skazał go na karę śmierci i utratę praw obywatelskich. Zagranica przyjęła wyrok z ulgą, a prasa narodowosocjalistyczna z oburzeniem. Teoria o winie komunistów była nadal podtrzymywana.

Marinus van der Lubbe został zgilotynowany 10 stycznia 1934. Po procesie pozostali oskarżeni zostali objęci tzw. aresztem prewencyjnym (niem. Schutzhaft). Bułgarzy zostali wydaleni z terytorium III Rzeszy, a Torglera wypuszczono z obozu dopiero w 1935.

Znaczenie

Wyrok wykazał, że dyktatura NSDAP nie podporządkowała sobie (w 1934) systemu sądowniczego Niemiec. Proces nie mógł być w konsekwencji wykorzystany dla nazistowskich celów propagandowych. Joseph Goebbels i Hermann Göring przegrywali wizerunkowo w ostrych wymianach zdań z Georgi Dymitrowem.

Jedną z najważniejszych konsekwencji procesu lipskiego było – wobec zamanifestowanej publicznie niezależności sądownictwa Rzeszy – późniejsze powołanie przez władze III Rzeszy tzw. Trybunału Ludowego (niem. Volksgerichtshof) pod przewodnictwem Fritza Rehna, który skazywał za czyny uznawane za przestępstwa polityczne w III Rzeszy, definiowane jako zdrada stanu. Ofiarami Trybunału Ludowego, sądzonymi w filmowanych procesach pokazowych byli m.in. uczestnicy antyhitlerowskiej konspiracji związanej z zamachem na Hitlera 20 lipca 1944. Trybunał Ludowy „orzekał” w jednej instancji, bez prawa apelacji.