Kazimierz Sosnkowski

Kazimierz Sosnkowski herbu Godziemba, pseudonimy: "Baca", "Godziemba", "Józef", "Józef Godziemba", "Ryszard", "Szef" (ur. 19 listopada 1885 w Warszawie, zm. 11 października 1969 w Arundel, w Kanadzie) – polski dowódca wojskowy i polityk, założyciel Związku Walki Czynnej, szef sztabu I Brygady Legionów Polskich, od roku 1936 generał broni Wojska Polskiego, minister spraw wojskowych, następca Prezydenta RP, minister w rządzie na emigracji, komendant główny Związku Walki Zbrojnej, Wódz Naczelny Polskich Sił Zbrojnych.

Do uzyskania niepodległości 1918

Latem 1904 roku, po spotkaniu z Aleksandrem Świętochowskim i wysłuchaniu opowieści o Józefie Piłsudskim, zafascynowany jego osobą, postanowił szukać kontaktu z ówczesnym „Towarzyszem Wiktorem”. Uczestnik demonstracji PPS na Placu Grzybowskim 13 listopada 1904 roku. Od tegoż roku członek Polskiej Partii Socjalistycznej. W lutym 1906 roku na VII zjeździe PPS we Lwowie zetknął się z Józefem Piłsudskim. Pod jego wpływem wstąpił do Organizacji Bojowej PPS (OB PPS). Po ukończeniu szkoły bojowej PPS skierowany przez Piłsudskiego na stanowisko zastępcy Komendanta Okręgu Warszawskiego OB PPS, następnie od czerwca 1906 roku Komendant OB PPS Okręgu Warszawskiego. Kierował nią podczas tzw. krwawej środy 15 sierpnia 1906 r., kiedy to ataki "bojowców" na posterunki rosyjskiej policji spowodowały ich panikę i wycofanie Rosjan z Warszawy na kilka dni. Było to pierwsze od czasów powstania styczniowego tak duże starcie zbrojne z zaborcą. Zdekonspirowany i ścigany musiał opuścić Warszawę. Następnie został komendantem Organizacji Bojowej PPS Okręgu Radomskiego i Zagłębiowskiego. W tym okresie był jednym z najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskiego.

W roku 1908 w ostatnich dniach czerwca w jego lwowskim mieszkaniu przy ulicy Lenartowicza odbyło się zebranie założycielskie Związku Walki Czynnej. Sam Sosnkowski wszedł wówczas do Rady Głównej Związku Walki Czynnej, w roku 1910 był współzałożycielem Związku Strzeleckiego. W czerwcu 1912 roku mianowany szefem sztabu Komendy Głównej ZWC i zastępcą Komendanta Głównego (którą to funkcję pełnił Józef Piłsudski).

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej służył w Legionach Polskich, początkowo jako zastępca dowódcy 1 Pułku Piechoty (Józefa Piłsudskiego), potem I Brygady. Jednocześnie pełnił funkcję szefa sztabu. Odznaczył się w szeregu walk. Kilkakrotnie z powodzeniem zastępował w dowodzeniu brygadą nieobecnego Piłsudskiego, między innymi w bitwie pod Łowczówkiem. Po ustąpieniu Józefa Piłsudskiego ze stanowiska dowódcy I Brygady i z Legionów dnia 26 września 1916 roku objął komendę I Brygady.

Po tzw. kryzysie przysięgowym został 22 lipca 1917 roku aresztowany razem z Piłsudskim, a we wrześniu 1918 osadzony z nim wspólnie w twierdzy w Magdeburgu, gdzie przebywali do 8 listopada 1918 roku.

Dwudziestolecie międzywojenne

10 listopada 1918 r., po zwolnieniu z Magdeburga, przybył wraz z Piłsudskim do Warszawy. 16 listopada 1918 r. został mianowany przez Piłsudskiego dowódcą Okręgu Generalnego „Warszawa”, zaś pięć dni później awansowany na stopień generała podporucznika.

3 marca 1919 r. Naczelny Wódz Józef Piłsudski mianował go jednym z dwóch wiceministrów spraw wojskowych. Na stanowisko drugiego wiceministra został wyznaczony generał podporucznik Stefan Majewski. 10 lutego 1920 r. Naczelny Wódz mianował go wiceministrem spraw wojskowych. Ostatnia nominacja pozostawała w bezpośrednim związku z wprowadzeniem nowej organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych i zniesieniem stanowiska drugiego wiceministra.

W latach 1928-1939 był prezesem Klubu Sportowego "Polonia Warszawa", którego był zawsze zagorzałym kibicem. Obecnie stadion "Polonii" jest nazwany jego imieniem.

Piłsudski oceniał Sosnkowskiego jako żołnierza o "otwartym umyśle, dużych zdolnościach, przywykłego do mierzenia sił państwa w najrozmaitszych wysiłkach i do oceniania zjawisk o charakterze nie ściśle militarnym", ale o małym przygotowaniu operacyjnym. "Charakter niezbyt silny. Łatwo mu stracić wiarę w siebie przy niepowodzeniach i nieszczęściach. Wtedy prędko by zrzucał z siebie odpowiedzialność na wszelkiego rodzaju rady wojskowe (...) Dla podległych zbyt względny. Dla podtrzymania braków charakteru wymaga otoczenia z którym by żył osobiście dobrze i które by wytworzyło atmosferę ciepła i pociechę w niepowodzeniu.".

Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920

Na skutek reformy Ministerstwa Spraw Wojskowych i likwidacji stanowiska II wiceministra Spraw Wojskowych 10 lutego 1920 r. objął stanowisko jedynego wiceministra Spraw Wojskowych. Faktyczny obrońca polityki wschodniej Naczelnika Państwa na forum Sejmu Ustawodawczego, przyczynił się walnie do niepodjęcia przez Sejm rozmów pokojowych z bolszewikami w lutym-marcu 1920 r. Zdając sobie sprawę z nieszczerości ofert Sowietów zwalczał przychylne negocjacjom z Moskwą działania polityków PPS, jak również propagował ideę sojuszu polsko-ukraińskiego, spotykając się z ostrą kontrakcją obozu narodowego.

21 kwietnia 1920 r. został zatwierdzony w stopniu generała porucznika z dniem 1 kwietnia 1920 r. w „grupie oficerów byłych Legionów Polskich”. Prowadził z ramienia Naczelnego Wodza rozmowy z przedstawicielami ukraińskich sfer wojskowych oraz politykami tzw. "trzeciej Rosji" (antybolszewicko i antycarsko nastawionej grupy Rosjan). W wojnie polsko-bolszewickiej wystąpił też w charakterze "strażaka" na zagrożonym odcinku frontu (północ) – jako dowódca Armii Rezerwowej. Dowodził z powodzeniem, aczkolwiek ogólna sytuacja nie pozwoliła Wodzowi Naczelnemu powodzenia tego wykorzystać. Stąd w opinii części korpusu oficerskiego II Rzeczypospolitej przeprowadzona przez gen. Sosnkowskiego operacja nie była oceniana pozytywnie (por. np. Stefan Rowecki, Wspomnienia i notatki autobiograficzne, Warszawa 1988). Po zatargu z Ministrem Spraw Wojskowych gen. Józefem Leśniewskim w lipcu 1920 r. złożył funkcję wiceministra. Wsparty przez Piłsudskiego, 9 sierpnia zastąpił Leśniewskiego na stanowisku ministra w rządzie Wincentego Witosa. Odpowiedzialny za organizację i funkcjonowanie całości tyłów. Zdołał przywrócić porządek na zdezorganizowanym zapleczu frontu, stosując zdecydowane, nierzadko drakońskie metody. Projektodawca szeregu aktów prawnych czasu wojny. Członek powołanej 1 lipca 1920 r. Rady Obrony Państwa.

Odpowiedzialny za całość gospodarki wojennej państwa, zainicjował i przeprowadził budowę mola przeładunkowego w nadmorskiej wiosce Gdynia, co wiązało się z blokowaniem dostaw do Polski w krytycznym momencie bitwy warszawskiej nabytego za granicą sprzętu wojennego przez pro-bolszewicko nastawionych robotników portowych Wolnego Miasta Gdańska. Jednocześnie sprawował w sierpniu 1920 roku faktyczne dowództwo obrony Warszawy. Był jednym z pierwszych odznaczonych Srebrnym Krzyżem Orderu Wojennego Virtuti Militari. 3 maja 1922 r. został zweryfikowany w stopniu generała dywizji ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 r. w korpusie generałów.

Działalność polityczna

Od 9 sierpnia 1920 do 10 marca 1922 minister Spraw Wojskowych w rządach Wincentego Witosa i Antoniego Ponikowskiego, od 10 marca do 28 czerwca 1922 r. kierownik Ministerstwa w rządzie Ponikowskiego, następnie od 28 czerwca 1922 r. do 28 maja 1923 r. ponownie minister w rządach Artura Śliwińskiego, Juliana Nowaka i Władysława Sikorskiego. Nie objął teki w II rządzie Wincentego Witosa na skutek dezaprobaty Piłsudskiego dla tego gabinetu. Od 19 grudnia 1923 r. do 17 lutego 1924 r. pełnił funkcję Ministra w II rządzie Władysława Grabskiego, złożył urząd na skutek zmniejszenia przez premiera wydatków na wojska oraz niemożności rozwiązania problemu powrotu Józefa Piłsudskiego do czynnej służby wojskowej. Główny negocjator wojskowej umowy polsko-francuskiej z 1921 r. Położył duże zasługi w dziedzinie organizacji i modernizacji Wojska Polskiego w latach 1920-1924 (wbrew tzw. powszechnej opinii w latach 1925-1926 proces unowocześniania wojska uległ zahamowaniu). W opinii wystawionej przez marszałka Piłsudskiego w 1922 polskim generałom (przeznaczonej do wyłącznej wiadomości Prezydenta RP), jako jedyny obok gen. Edwarda Rydza-Śmigłego został uznany za zdatnego do pełnienia funkcji Naczelnego Wodza na wypadek wojny. Zwolennik kompromisu głównych polskich obozów politycznych, prowadził od 1919 r. z ramienia Naczelnika Państwa nieskuteczne rozmowy z przywódcami obozu narodowego, mające na celu urzeczywistnienie współpracy na najwyższym szczeblu państwowym Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Niechętny angażowaniu armii w spory polityczne, po złożeniu przez Marszałka funkcji publicznych w 1923 r. coraz bardziej dystansował się od jego koncepcji walki politycznej. Jednocześnie usilnie działał na rzecz powrotu Komendanta do wojsku widząc w tym pierwszy i nieodzowny krok do stabilizacji wewnętrznej państwa i naprawy wad ustroju. W tym celu w grudniu 1923 r. zgodził się objąć tekę Ministra Spraw Wojskowych w rządzie Władysława Grabskiego, pod warunkiem zagwarantowania Piłsudskiemu powrotu do pracy państwowej. Udało mu się uzyskać ze strony Prezydenta i premiera gwarancję objęcia przez Marszałka stanowiska przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej i prawnego uregulowania organizacji najwyższych władz wojskowych według koncepcji Naczelnego Wodza. Wysunięcie przez Piłsudskiego dodatkowego żądania powierzenia mu funkcji Szefa Sztabu Generalnego spotkało się z nieprzychylnym przyjęciem Wojciechowskiego. W tej sytuacji Sosnkowski otrzymał od Marszałka kategoryczny zakaz wchodzenia do rządu. Mimo to objął tekę, motywując to koniecznością niepowodowania trudności rządowi, który zamierzał dokonać reformy skarbowej. Generał gwarantował sobie przy tym prawo do złożenia teki po zakończeniu pierwszego etapu reformy w wypadku niespełnienia jego postulatów tj. rozwiązania sprawy Piłsudskiego i określonej wysokości wydatków na wojsko. Na skutek niezrealizowania tych postulatów złożył urząd 17 lutego 1924 r. Zdarzenia te wywołały nigdy do końca niezamknięty kryzys w relacjach Szefa z Komendantem.

Po odwołaniu ze stanowiska ministra pełnił szereg funkcji dyplomatycznych. W 1925 mianowany został przedstawicielem Polski przy Lidze Narodów na konferencję rozbrojeniową w Genewie, gdzie zainicjował uchwalenie konwencji o zakazie użycia broni bakteriologicznej oraz w sprawie produkcji i handlu bronią.

14 kwietnia 1925 Prezydent RP mianował go dowódcą Okręgu Korpusu Nr VII w Poznaniu. Nie został wtajemniczony przez marszałka Piłsudskiego w plan dokonania przewrotu. Motywy tej decyzji marszałka nie są do tej pory znane. Rozbieżnie są także wyjaśniane motywy, które pchnęły gen. Sosnkowskiego do podjętej wtedy próby samobójczej; najbardziej prawdopodobnym była niemożność pogodzenia osobistej lojalności wobec Piłsudskiego z chęcią dochowania przysięgi na wierność konstytucyjnym organom państwa.

Po wyleczeniu wrócił do służby. 15 marca 1927 Prezydent RP Ignacy Mościcki zwolnił go ze stanowiska dowódcy Okręgu Korpusu Nr VII i mianował inspektorem armii z siedzibą w Warszawie. W czasie wojny był przewidziany na stanowisko dowódcy Armii „Podole”, od 1928 - Armii „Polesie”. Wbrew powszechnie wyrażanym opiniom nigdy nie stracił zaufania marszałka, chociaż osobiste stosunki między nimi uległy rozluźnieniu. Mimo tego, to zapewne właśnie jego widział Piłsudski jako swego następcę. W latach trzydziestych zastępował marszałka podczas jego zagranicznych urlopów. Jednocześnie nadal aktywny w służbie dyplomatycznej.

Po śmierci marszałka Piłsudskiego wyraźnie odsuwany na boczny tor życia politycznego i wojskowego, jednak odegrał znaczącą rolę w negocjacjach dotyczących nowego porozumienia wojskowego z Francją. Pełnił funkcję protektora Ligi Morskiej i Kolonialnej. W wojsku przewodniczył Komisji ds. Uzbrojenia i Sprzętu. Cieszył się opinią wybitnego organizatora i polityka, lecz mało doświadczonego dowódcy liniowego. Zarzucano mu niewielką praktykę i brak zdecydowania w dowodzeniu. Opinię tę w kontekście działalności Sosnkowskiego w czasie wojny obronnej 1939 należy ocenić jako krzywdzącą.

W łonie obozu sanacyjnego był rzecznikiem dialogu z opozycją. Kilkakrotnie proponował powołanie rządu opartego na szerszej podstawie politycznej (aczkolwiek powołanego w ramach obozu piłsudczyków), zgłaszając gotowość objęcia funkcji premiera. Inicjatywa ta, która dawała szanse na uzyskanie szerszego poparcia dla sanacji została odrzucona, głównie z przyczyn ambicjonalnych, przez marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego i prezydenta Ignacego Mościckiego.

Kampania wrześniowa 1939

Odsunięty od przygotowań wojennych, do 10 września 1939 pozostawał bez przydziału wojennego, jako generał do zleceń Naczelnego Wodza. 6 września otrzymał propozycję objęcia stanowiska wicepremiera odpowiedzialnego za całokształt gospodarki wojennej. Formalnie wszedł w skład Rady Ministrów, zgadzając się objąć faktycznie funkcję dopiero po ustabilizowaniu się sytuacji na froncie. Zwolennik odwrotu na południe (propozycję jego wykonania złożył już 3 września). Proponował utworzenie grupy armii w składzie Armii Warszawa, Poznań, Pomorze i Łódź celem maksymalnie długiego związania sił niemieckich w rejonie Warszawy i Kutna.

Propozycja została odrzucona przez Naczelnego Wodza, prawdopodobnie ze względów ambicjonalnych (jedynym kandydatem na stanowisko projektowanej grupy armii był Sosnkowski, zaś wyznaczenie go na nie mogłoby sugerować, że marszałek przekazał mu naczelne dowództwo). W rezultacie działania w tym rejonie nie były skoordynowane, co przyczyniło się do klęski nad Bzurą.

10 września 1939 o godz. 22.30, w rozmowie telegraficznej (juzowej) z płk. dypl. Tadeuszem Klimeckim, został poinformowany o decyzji Naczelnego Wodza o mianowaniu go dowódcą grupy armii południowych (Frontu Południowego). Naczelny Wódz podporządkował mu Armię "Małopolska", Armię "Kraków", Dowództwo OK Nr VI oraz wszystkie oddziały wojskowe improwizowane w Małopolsce Wschodniej, a także wszystkie oddziały wojskowe przybywające transportami kolejowymi do Lwowa (między innymi Grupa Grodzieńska i 35 DP (rez.)). Wobec niemożności nawiązania kontaktu z innymi związkami operacyjnymi musiał się ograniczyć do dowodzenia Armią Karpaty, znajdującą się de facto w okrążeniu, do której dotarł pod Przemyśl drogą lotniczą (samolotem Lublin R-XIII 56 Eskadry Obserwacyjnej). Znajdując się w rozpaczliwym położeniu operacyjnym, dowodził energicznie i przytomnie. Jako jeden z niewielu dowódców operacyjnych czasu wojny obronnej przyjął koncepcję dowodzenia aktywnego i agresywnego, dążąc do bitwy, a nie unikając jej.

Kilkakrotnie przełamał niemieckie okrążenia, kierując się w stronę Lwowa. Stoczył szereg zwycięskich walk (Bitwa pod Jaworowem), w tym w nocy z 15 na 16 września w Mużyłowicach i Czarnokońcach koło Sądowej Wiszni, w której rozbił elitarny pułk zmotoryzowany SS-Standarte Germania. Bitwy w lasach janowskich doprowadziły w ostateczności do całkowitego wyczerpania możliwości działania operacyjnego. 22 września, w trakcie przebijania się do Lwowa, odcięty przez wojska sowieckie od resztek swoich jednostek w rejonie Brzuchowic. Wobec kapitulacji Lwowa przed Armią Czerwoną w cywilnym przebraniu przedostał się przez tereny okupowane przez Armię Czerwoną przez Karpaty Wschodnie na Węgry, po czym dotarł do Francji na początku października 1939 r.

Działalność na uchodźstwie od 1940

Przewidywany przez prezydenta Mościckiego na swego następcę, nie został nim ostatecznie z uwagi na okoliczność, że podejmując decyzję prezydent nie miał wiadomości, czy Sosnkowski żyje i gdzie się znajduje. 12 października 1939 r. wyznaczony następcą przez prezydenta Raczkiewicza, wbrew stanowisku gen. Sikorskiego. Wszedł w skład rządu jako minister bez teki. Jednocześnie 8 listopada 1939 mianowany przewodniczącym Komitetu Ministrów do Spraw Kraju.

Pierwszy komendant główny Związku Walki Zbrojnej, autor zarysu struktur organizacyjnych. Dostrzegał – wbrew Sikorskiemu – konieczność przeniesienia Komendy Głównej ZWZ do Kraju dla usprawnienia kierowania organizacją, co nastąpiło ostatecznie 30 czerwca 1940 na mocy rozkazu Naczelnego Wodza. Współprzewodniczący komitetu polsko-czechosłowackiego, w ramach którego planowano przyszłą federację polsko-czechosłowacką.

Po układzie Sikorski-Majski ustąpił z rządu na znak protestu przeciwko nieuregulowaniu w nim kwestii wschodnich granic Polski (1941). Od tego momentu staje się faktycznym przywódcą emigracyjnej opozycji wobec rządów gen. Sikorskiego a potem Mikołajczyka. Do 8 lipca 1943 roku nie pełnił poważniejszych funkcji. W okresie tym przygotował pracę "Cieniom Września" poświęconą swojej działalności we wrześniu 1939 roku.

8 lipca 1943, cztery dni po tragicznej śmierci gen. broni Władysława Sikorskiego w katastrofie lotniczej w Gibraltarze, został mianowany Naczelnym Wodzem. Wzbudziło to duże niezadowolenie rządu brytyjskiego. Odsuwany konsekwentnie na boczny tor przez premiera Stanisława Mikołajczyka. Sosnkowski często inspirował i zachęcał dowództwo AK w kraju do ignorowania instrukcji rządu emigracyjnego. Zarzucano mu przygotowywanie buntu w wojsku w razie porozumienia premiera Mikołajczyka ze Stalinem w kwestii wspólnego z komunistami rządu oraz uznania granicy na linii Curzona.

Powstanie warszawskie zostało wywołane wbrew jego zdecydowanemu sprzeciwowi. Zabiegał o pomoc aliancką dla powstania. Nie mogąc uzyskać jej oficjalnie zarzucił zachodnim aliantom złamanie umów sojuszniczych.

Rozkaz nr 19 do żołnierzy Armii Krajowej:

Pięć lat minęło od dnia, gdy Polska, wysłuchawszy zachęty Rządu brytyjskiego i otrzymawszy jego gwarancje, stanęła do samotnej walki z potęgą niemiecką. (...) Od miesiąca bojownicy Armii Krajowej pospołu z ludem Warszawy krwawią się samotnie na barykadach ulicznych w nieubłaganych zapasach z olbrzymią przewagą przeciwnika. Samotność kampanii wrześniowej i samotność obecnej bitwy o Warszawę są to dwie rzeczy zgoła odmienne. Lud Warszawy, pozostawiony samym sobie i opuszczony na froncie wspólnego boju z Niemcami – oto tragiczna i potworna zagadka, której my, Polacy, odcyfrować nie umiemy na tle technicznej potęgi Sprzymierzonych u schyłku piątego roku wojny. Nie umiemy dlatego, że nie straciliśmy jeszcze wiary, że światem rządzą prawa moralne. Nie umiemy, bo uwierzyć nie jesteśmy w stanie, że oportunizm ludzki w obliczu siły fizycznej mógłby posunąć się tak daleko, aby patrzeć obojętnie na agonię stolicy tego kraju, którego żołnierze tyle innych stolic własną piersią osłonili. Nie umiemy i dlatego, że nie wierzymy, by polityka, oderwana od zasad moralnych, inne słowa aniżeli złowieszcze Mane, Tekel, Fares sama sobie na kartach historii wypisać zdołała. (...) Brak pomocy dla Warszawy tłumaczyć nam pragną rzeczoznawcy racjami natury technicznej. 'Wysuwane są argumenty strat i zysków. Skoro jednak obliczać trzeba, to przypomnieć musimy, że lotnicy polscy w bitwie powietrznej o Londyn ponieśli ponad 40% strat, 15% samolotów i załóg zginęło podczas próby dopomożenia Warszawie. Strata 27 maszyn nad Warszawą, poniesiona w ciągu miesiąca, jest niczym dla lotnictwa Sprzymierzonych, które posiada obecnie kilkadziesiąt tysięcy samolotów wszelkiego rodzaju i typu. (...) Jeśli ludność stolicy dla braku pomocy zginąć by musiała pod gruzami swych domów, jeśli by przez bierność, obojętność czy zimne wyrachowania wydana została na rzeź masową – wówczas sumienie świata obciążone będzie grzechem krzywdy straszliwej i w dziejach niebywałej. Są wyrzuty sumienia, które zabijają. Bohaterskiego Wodza Dowódcę oskarża się o to, że nie przewidział nagłego zatrzymania ofensywy sowieckiej u bram Warszawy. Nie żadne inne trybunały, jeno trybunał historii osądzi tę sprawę. O wyrok jesteśmy spokojni. (...) My tutaj czynimy dalsze wysiłki, aby uruchomić pomoc dla Was. Otrzymujemy wciąż jeszcze obietnice i przypuszczenia. Wierzymy w nie i ufamy, że wiara ta nie będzie odebrana Polskim Siłom Zbrojnym.

30 września 1944 pod naciskiem Winstona Churchilla zdymisjonowany ze stanowiska Naczelnego Wodza.

Po wojnie

W listopadzie 1944 opuścił Wielką Brytanię i zamieszkał w Kanadzie. Ze względu na jego nieugiętą postawę w stosunku do władz ZSRR rządy amerykański i brytyjski do roku 1949 odmawiały mu wiz wjazdowych.

Oficjalny następca prezydenta Augusta Zaleskiego (poprzednio został pominięty). Cieszył się znacznym autorytetem w środowiskach emigracyjnych. Występował w latach 1952-1954 jako mediator między zwolennikami Augusta Zaleskiego, a środowiskami uznającymi władzę Rady Trzech, doprowadzając do podpisania w 1954, w Londynie, Aktu Zjednoczenia Narodowego.

Zmarł w Kanadzie, pochowany na cmentarzu Les Champeaux w Montmorency pod Paryżem. W 1992 urnę z jego prochami sprowadzono do Polski i złożono w podziemiach archikatedry św. Jana Chrzciciela w Warszawie.

Autor m.in. "Z legionów do Magdeburga" i "Nakazy chwili, przemówienia generała" ( to ostatnie wydane w Londynie w roku 1951).