Leopold Okulicki

Leopold Okulicki, ps. Niedźwiadek, Biedronka, Bronka, Jan, Jan Mrówka, Jan Ogór, Kobra, Konrad, Kula, Miller, Mrówka, Stary Boba, Osa, Pan Jan, Sęp, Termit (ur. 12 listopada 1898, zm. 24 grudnia 1946 w radzieckim więzieniu na Łubiance w Moskwie) – generał brygady Wojska Polskiego, współtwórca SZP-ZWZ-AK, ostatni komendant główny Armii Krajowej, komendant główny NIE, cichociemny. Więziony przez NKWD m.in. w Brygidkach (1941), na Łubiance (1941 i 1945), w Lefortowie (1941 i 1945) oraz na Butyrkach (1945-46).

Młode lata i kariera wojskowa

Urodził się w Bratucicach koło Bochni w rodzinie chłopskiej. Dokładna data jego urodzin jest sporna, sam Okulicki podawał dwie różne daty – 11 lub 13 listopada 1898, a wpis w księgach parafialnych mówi o 12 listopada 1898. Powszechnie przyjmuje się tę właśnie datę, jest ona również wpisana w akcie urodzenia „Niedźwiadka”.

Jego ojciec, Błażej Okulicki (wcześniej używał nazwiska Kicka) nalegał, by syn skończył bocheńskie gimnazjum (obecnie I LO w Bochni). Zapisał się do niego w 1910 roku dzięki pomocy stryja, księdza, mając zdobyć wstępne przygotowanie do stanu kapłańskiego, jednak te plany przekreślił wybuch I wojny światowej. Od maja 1913 roku należał do Związku Strzeleckiego. Rok później (w wieku 16 lat) zdał egzamin podoficerski. W szkole tej uczył się do lata 1915 roku. W październiku uciekł ze szkoły i wstąpił do 3 Pułku Piechoty Legionów w którym pełnił służbę w 1 batalionie. Już w 1916 był mianowany sierżantem, ranny w walkach. Po kryzysie przysięgowym został we wrześniu wcielony do armii austriackiej. Uciekł na początku 1918 i działał w POW w Krakowie (organizował na terenie Bochni pluton POW złożony z uczniów miejscowego gimnazjum z którym wszedł w skład 4 pp leg.) do października 1918. Potem rozbrajał Niemców. Do Wojska Polskiego wstąpił w listopadzie 1918 jako oficer 4 Pułku Piechoty Legionów. Razem z pułkiem brał udział w obronie Lwowa. Został ranny w lutym 1919 i przez kilka miesięcy przebywał w szpitalu, ale powrócił do macierzystego 4 pp. Zweryfikowany jako kapitan z 1 czerwca 1919. Będąc cały czas na froncie został w czerwcu 1920 ponownie ranny, ale po wyleczeniu powrócił do pułku na stanowisko dowódcy kompanii, a następnie p.o. dowódcy batalionu. Do 1923 pełnił służbę w 4 pp.

10 lipca 1922 ożenił się z Władysławą Jabłońską. 17 lutego 1924 w Kielcach urodził się ich jedyny syn, Zbigniew, który zginął 8 lipca 1944 pod Osiro koło Ankony we Włoszech, jako sierżant podchorąży 1 pułku artylerii 2 Korpusu.

Walczył zarówno w I wojnie światowej, jak i w wojnie polsko-bolszewickiej. W okresie listopad 1923 – październik 1925 roku ukończył Wyższą Szkołę Wojenną (opinia generała Louisa Faury – dyrektora Szkoły: „(...) bardzo użyteczny w sprawach, które wymagają dużego nakładu pracy, lecz średnich zdolności (...) w gruncie rzeczy będzie bardzo pożyteczny w sztabie”; opinia komendanta tej uczelni gen. Aurelego Serda – Teodorowskiego: „(...) lekkomyślny, nieobowiązkowy, niepewny”), po czym został przydzielony do Dowództwa Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie, gdzie służył do kwietnia 1930. 18 lutego 1928 awansował na majora ze starszeństwem z 1 stycznia 1928 i 188 lokatą w korpusie oficerów piechoty. W okresie od kwietnia 1930 do czerwca 1931 dowódca batalionu 75 pułku piechoty. Od lipca 1931 do lutego 1934 wykładał taktykę w Centrum Wyszkolenia Piechoty w Rembertowie. Od kwietnia 1934 do września 1935 był szefem sztabu 13 Kresowej Dywizji Piechoty w Równem, następnie wrzesień 1935 – sierpień 1939 w Oddziale III Sztabu Głównego Wojska Polskiego. Od 19 marca 1936 roku szef Wydziału „Wschód”. Od kwietnia 1939 szef Wydziału Sytuacyjnego i zastępca szefa Wydziału „Zachód”. Podpułkownik dyplomowany z dniem 19 marca 1936 roku.

II wojna światowa

W nocy z 31 sierpnia na 1 września 1939 Okulicki pełnił służbę w Sztabie Głównym i zarządził alarm w związku z wybuchem wojny. Od 1 do 28 września 1939 Leopold Okulicki był oficerem łącznikowym Naczelnego Wodza przy Dowództwie Obrony Warszawy. Potem bronił Warszawy, jako szef sztabu odcinka „Zachód” i od 18 września dowódca zgrupowania swojego imienia na Woli. Po kapitulacji Warszawy razem z gen. Michałem Karaszewiczem-Tokarzewskim od października 1939 współorganizował konspirację i został mianowany komendantem Okręgu Służby Zwycięstwa Polsce w Łodzi. Występował w tym czasie pod zmienionym nazwiskiem Johann Müller. Od stycznia 1940 roku był komendantem łódzkiego okręgu Związku Walki Zbrojnej (po przekształceniu SZP w ZWZ) i używał ps. „Kula”. Sicherheitspolizei wystawiło list gończy za Leopoldem Okulickim. Wspomina Okulicki; Moja głowa została wyceniona przez wywiad niemiecki na 10 000 marek i wszędzie były rozwieszone listy gończe.

Komendant główny ZWZ okupacji sowieckiej

Następnie po okresie pracy w Komendzie Głównej ZWZ został od 2 listopada 1940 komendantem tej organizacji we Lwowie pod ps. „Mrówka”. Pułkownik dyplomowany z 3 maja 1940 i komendant ZWZ/AK terenów okupowanych przez sowietów do 22 stycznia 1941. Głęboka infiltracja struktur konspiracji lwowskiej ZWZ przez NKWD doprowadziła do wydania komendanta głównego ZWZ okupacji sowieckiej płk. Okulickiego. Sprawcą wydania komendanta był ppor. Bolesław Zymon ps. „Waldy”. Wspomina gen. Leopold Okulicki; Metody działania NKWD, które kieruje całym życiem i przenika wszędzie, zdemoralizowały ludzi słabszych. Wszędzie tysiące agentów... W porównaniu z NKWD metody Gestapo są dziecinne.

Został aresztowany w nocy z 21 na 22 stycznia 1941 roku przez NKWD i wywieziony do Moskwy, gdzie osadzono go w więzieniu Lefortowo. Wraz z nim aresztowano jego łączniczkę płk Bronisławę Wysłouchową ps. Biruta. W więzieniu na Łubiance był przesłuchiwany osobiście przez Iwana Sierowa. W czasie przesłuchania prowadzonego przez gen. Sierowa otrzymał propozycję współpracy, pozostania na swoim stanowisku i utrzymania ZWZ we Lwowie pod kontrolą sowiecką. Zdecydowanie odmówił. Śledztwo na Łubiance w Moskwie trwało pięć miesięcy. Po okazaniu mu przez NKWD szczegółowych danych o strukturach ZWZ, sięgających Komendy Głównej, Okulicki próbował rozgrywki. Przekonywał, że miał zadanie prowadzenia wyłącznie antyniemieckich działań. Zgodził się na udzielenie informacji o Niemcach. Za to miał być wysłany do „Rakonia”, pseudonim gen. Stefana Roweckiego, z posłannictwem zakończenia walki ZWZ z ZSRR i podjęcia wspólnych działań przeciw Niemcom. Ryzykowna gra była skończona, gdy NKWD rozszyfrowało znaleziony przy „Birucie” B. Wysłouchowej raport „Mrówki” dla „Rakonia” Roweckiego. Wynikało z niego, że działalność „Mrówki” Okulickiego we Lwowie była prowadzona przeciwko ZSRR. Generał został przeniesiony do więzienia Lefortowo. Przeżył tam 35. dniowe śledztwo, tortury, w tym konwejer czyli przesłuchania ciągłe bez możliwości snu oraz przebywanie w celi z mocnym oświetleniem elektrycznym przez całą dobę. Po śledztwie pozostały mu choroby serca i osłabienie wzroku. Nikogo nie wydał. Nie ujawnił haseł, twierdząc, że je zapomniał. Jak stwierdza prof. Janusz Kurtyka: „Zachowywał się z godnością”. Inne informacje podaje prof. Jan M. Ciechanowski stwierdzając, że płk Okulicki „przedstawił NKWD, ponoć we własnym i własnoręcznie spisanym zeznaniu z 4 maja 1941 roku, genezę powstania Służby Zwycięstwu Polsce (SZP) i Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) oraz jego statut, organizację, zadania, plany i obsadę jego Komendy Głównej w Warszawie, łącznie z prawdziwymi nazwiskami i pseudonimami jej czołowych osobistości wraz z jego o nich opiniami.(...) Podawał też NKWD adresy kwater kontaktowych Komendy Głównej ZWZ w Warszawie(...). Poza tym (...) przedstawił władzom sowieckim (...) jego ocenę ówczesnej sytuacji międzynarodowej oraz wnioski z niej wypływające, które przemawiały, w jego opinii, za podjęciem przez ZWZ współpracy z ZSRR.”

Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej i podpisaniu układów między rządem gen. Władysława Sikorskiego i rządem ZSRR, został zwolniony z więzienia na interwencję gen. Władysława Andersa 2 lub 14 sierpnia 1941. Objął funkcję szefa sztabu (do maja 1942) w tworzonej na terenie ZSRR armii polskiej. Przeciwnik wycofania Armii Andersa z ZSRR. Później kwiecień 1942 – czerwiec 1943 dowodził 7 Dywizją Piechoty na Bliskim Wschodzie, po czym czerwiec – październik 1943 był w dyspozycji szefa sztabu Naczelnego Wodza na Bliskim Wschodzie, a pomiędzy październikiem 1943 i majem 1944 pełnił służbę w Oddziale Personalnym Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie.

Komendant główny AK

Płk dypl. Okulicki 5 października 1943 z rozkazu Naczelnego Wodza zostaje komendantem Bazy Przerzutowej i Ośrodka Wyszkolenia Cichociemnych w Bazie nr 10 „Impudent” w Ostuni koło Brindisi we Włoszech. W nocy z 21 na 22 maja 1944, po uprzednim przeszkoleniu spadochronowym na kursie cichociemnych, został zrzucony do kraju, w ramach operacji lotniczej „Weller 29”. Z dniem 22 maja 1944 awansowany do stopnia generała brygady i przyjął ps. „Kobra”. 3 czerwca 1944 objął stanowisko szefa Operacji i I zastępcy szefa Sztabu KG AK, gen. Tadeusza Pełczyńskiego ps. „Grzegorz”.

Okulicki był w dowództwie AK jednym z głównych zwolenników walki zbrojnej w Warszawie. To on wymusił na gen. Borze-Komorowskim i gen. Pełczyńskim zgodę na wywołanie powstania. Tym samym złamał rozkaz Naczelnego Wodza, gen Sosnkowskiego, który powierzył mu misję zapobieżenia za wszelką cenę wybuchowi powstania w Warszawie.

W ostatnich dniach lipca Tadeusz Bór-Komorowski mianował go swoim następcą na stanowisku komendanta AK na wypadek gdyby dotychczasowe dowództwo nie mogło pełnić swoich funkcji, mianując go jednocześnie dowódcą tzw. II rzutu KG AK i komendantem zakonspirowanej organizacji „NIE”. Przed wybuchem powstania warszawskiego przestał brać udział w pracach Komendy Główniej i zszedł do głębokiej konspiracji. 11 września, w związku z niepomyślnym przebiegiem powstania i spowodowaną tym praktyczną niemożliwością tworzenia alternatywnej zakonspirowanej struktury wojskowej (większość oficerów skierowanych do „Nie” wzięła udział w powstaniu i akcji „Burza” ulegając tym samym dekonspiracji), objął szefostwo sztabu KG AK. Po upadku powstania udało mu się opuścić miasto w grupie ludności cywilnej.

3 października 1944 roku objął stanowisko komendanta głównego AK. Po wyjściu z Warszawy 3 października 1944r. generał Leopold Okulicki z dworca Zachodniego przewieziony zostaje do Pruszkowa skąd trafił do Durchgangslager 121 – Dulag. Na początku otrzymał przydział do baraku nr W5, nocą przedostał się do baraku nr W1. W Kielcach około południa zbiegł z transportu kolejowego trafiając do Komendy Okręgu. Od 5 października 1944 roku, siedziba kwatery Komendy Głównej Armii Krajowej przeniesiona została do Częstochowy. 15-18 grudnia 1944 r. w Klasztorze Bernardynów w Piotrkowie Trybunalskim odbyła się wspólna narada nowego komendanta AK gen. Leopolda Okulickiego oraz KRM i RJN. Narada ta poświęcona była analizie sytuacji międzynarodowej, okupacji sowieckiej obejmującej stopniowo cały kraj oraz rządowi w Londynie, w którym zaostrzał się konflikt premiera Mikołajczyka, z przeciwnikami jego polityki wobec ZSRR m.in. przeciwnikiem tej polityki Mikołajczyka był również Okulicki. Podczas tej narady ujawnił istnienie organizacji „Nie”. 24 grudnia 1944 r. Leopold Okulicki przyjeżdża z Częstochowy na dworzec kolejowy w Koniecpolu odebrany przez I Batalion 74 Pułku Piechoty AK. Trafia do Oleszna gdzie w okolicznych lasach dokonał przeglądu 74 Pułku Piechoty AK. Wigilię i Nowy Rok spędził w dworku w Olesznie. 3 stycznia 1945 spotkał się w Zaciszu z Misją wojskową FRESTON SOE. 6 stycznia 1945 r. wraz ze swym sztabem wizytował batalion „Las” 74 pp AK w Pękowcu. Działał w okolicach Częstochowy, Łodzi i Milanówka. 26 października 1944 wydał rozkaz zakończenia akcji „Burza”.

19 stycznia 1945 roku na dworcu kolejowym w Częstochowie, chcąc pozbawić NKWD pretekstu do represji i na mocy instrukcji rządu z 16 listopada 1944, wydał rozkaz o rozwiązaniu AK i zwalniający żołnierzy z przysięgi, nakazując pozostanie w konspiracji (nie spowodowało to jednak osłabienia represji stalinowskich i tylko w pewnym stopniu ograniczyło wywołany przez nie powrót żołnierzy AK do konspiracji).

Komendant główny NIE

Tuż po przerzuceniu do Polski z 21/22 maja 1944 Okulicki został 27 lipca 1944 komendantem organizacji NIE. Organizując specjalną konferencję 12 stycznia 1945 roku w Krakowie przy ul. Dietla 12 dla politycznych przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego przedstawił Radzie Jedności Narodowej program funkcjonowania organizacji NIE – Niepodległość, która zastąpi Armię Krajową po jej rozwiązaniu 19 stycznia 1945 roku. Generał przyjął pseudonim Nowak.

Proces i śmierć

W wyniku prowokacji NKWD i UB z 27/28 marca 1945 zaproszony został wraz z członkami Delegatury Rządu przez gen. Sierowa na pertraktacje polityczne do Pruszkowa, al. Armii Krajowej 11. Wbrew kategorycznemu rozkazowi gen. Andersa oraz Szefa Sztabu Naczelnego Wodza gen. Kopańskiego postanawia ujawnić się wobec Rosjan przyjmując zaproszenie na pertraktacje. Został aresztowany razem z 15 innymi przywódcami AK i Państwa Podziemnego a następnie wywieziony do Moskwy. Prowokacja udała się tylko dlatego, iż obiecano im lot do Londynu, by stamtąd po uzgodnieniu stanowisk z Polskim rządem emigracyjnym i Churchillem udać się na Kreml. Samolot z Okęcia wystartował jednak do Moskwy, a porwani usłyszeli od nieznajomego oficera radzieckiego, który przedstawił się jako Iwanow, że lecą do Moskwy, gdzie porozmawiają „z kim należy”. Na procesie twardo i nieustępliwie bronił dobrego imienia AK i Polskiego Państwa Podziemnego. Nie ujawnił żadnych istotnych szczegółów na temat NIE. Okulicki i pozostali aresztowani odmówili skorzystania z usług adwokatów sowieckich i bronili się sami. Zachował do końca godną i budzącą podziw postawę. W trakcie procesu bronił idei powstania warszawskiego i podkreślał, że dobre stosunki z ZSRR nie będą możliwe bez zachowania niepodległości Polski. Opuszczał salę z podniesioną głową. Oskarżony w sfingowanym procesie o przestępstwa na zapleczu frontu sowieckiego w Polsce, 21 czerwca 1945 roku został skazany w słynnym procesie szesnastu na 10 lat więzienia, co było najwyższą karą wśród oskarżonych.

Jeszcze przed śmiercią gen. Okulickiego został on, 8 października 1945 roku, rozkazem Szefa Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie gen. Stanisława Kopańskiego, skreślony ze stanu Polskich Sił Zbrojnych "dla celów ewidencyjnych i gospodarczych" przestając być formalnie żołnierzem i generałem Rzeczypospolitej.

Po 1945 jego los pozostawał nieznany. 21 czerwca 1955 rządy Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii złożyły oficjalne noty dyplomatyczne w Moskwie i Warszawie z zapytaniem o los tych oskarżonych w „procesie szesnastu”, którzy nie powrócili z ZSRR. W rezultacie w październiku 1955 i w 1956, władze ZSRR ogłosiły, iż Leopold Okulicki zmarł w więzieniu na Łubiance 24 grudnia 1946 na skutek ataku serca i paraliżu, a jego zwłoki zostały spalone w krematorium NKWD na cmentarzu Dońskim w Rosji. Informacje dotyczące przyczyny śmierci zakwestionowali Adam Bień oraz Antoni Pajdak, także oskarżeni w procesie szesnastu twierdząc, iż Leopold Okulicki został zamordowany (obaj słyszeli jak został wyprowadzony z celi nr 62 na egzekucję w Wigilię 1946). Symboliczna mogiła generała Leopolda Okulickiego znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie, kwatera A 26, przy pomniku „Gloria Victis”. Na wniosek strony polskiej, Prokurator Generalny w Warszawie w październiku 1989 skierował pismo do Prokuratury Generalnej Związku Radzieckiego o postępowanie rehabilitacyjne w sprawie generała Okulickiego. Decyzją Plenum Sądu Najwyższego ZSRR z 19 kwietnia 1990 roku sprawa karna wobec byłego dowódcy Armii Krajowej gen. bryg. Armii Polskiej Leopolda Okulickiego została umorzona z braku znamion przestępstwa w jego działaniach i w ten sposób został zrehabilitowany po latach za haniebny proces.

W Uchwale Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 17 lutego 2012 w sprawie upamiętnienia 70. rocznicy powstania Armii Krajowej stwierdzono: Losy ostatniego Komendanta Głównego Armii Krajowej gen. Leopolda Okulickiego „Niedźwiadka”, sądzonego w Moskwie i tam zamordowanego, symbolizują powojenne losy żołnierzy Armii Krajowej i Polski.

Ordery i odznaczenia

• Order Orła Białego (pośmiertnie odznaczony 11 listopada 1995 postanowieniem Prezydenta RP Lecha Wałęsy)
• Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari – dwukrotnie
• Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari Nr 4549
• Krzyż i Medal Niepodległości
• Krzyż Walecznych – czterokrotnie
• Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921 „Polska Swemu Obrońcy”
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Legia Zasługi (pośmiertnie, USA)
• Gwiazda Wytrwałości (1985)