Margaret Thatcher

Margaret Hilda Thatcher LG (z domu Roberts, ur. 13 października 1925 w Grantham, zm. 8 kwietnia 2013 w Londynie) – brytyjska polityk, premier Wielkiej Brytanii w latach 1979–1990, chemiczka, prawnik. Stanowczość w stosunku do strajkujących górników oraz do państw komunistycznych spowodowała nadanie jej przydomku Żelaznej Damy (Iron Lady). Liberalną politykę gospodarczą jej gabinetu ochrzczono mianem thatcheryzmu. Jeden z czołowych „eurosceptyków”, zwolenniczka ograniczonej integracji europejskiej.

Była najdłużej urzędującym brytyjskim premierem w XX w., piastowała ten urząd przez najdłuższy nieprzerwany czas od kadencji lorda Liverpoola. Jest także jedyną kobietą, która kiedykolwiek w Wielkiej Brytanii była wybrana na szefa partii rządzącej, a razem z Margaret Beckett jako jedyne pełniły funkcję ministra z najważniejszej grupy resortów tzw. Great Offices of State.

Nauka i dom rodzinny

Margaret Thatcher urodziła się w Grantham (hrabstwo Lincoln, we wschodniej Anglii). Jej ojcem był Alfred Roberts, który prowadził sklep wielobranżowy i aktywnie uczestniczył w lokalnej działalności politycznej, pełnił m.in. funkcję radnego, był także pastorem kościołametodystów. Jego sympatie polityczne kierowały się ku miejscowym konserwatystom. W 1946 roku musiał ustąpić z urzędu radnego po tym, jak Partia Pracy wygrała wybory do rady miejskiej Grantham. Matką Margaret była Beatrice, z domu Stephenson. Mała Margaret była wychowywana w oparciu o nauczanie kościoła metodystów i pozostała mu wierna przez całe życie.

Dobrze radziła sobie w gimnazjum w Kesteven. W 1944 rozpoczęła naukę w Somerville College na Uniwersytecie Oksfordzkim na wydziale chemii. W 1946 została prezesem uczelnianego koła konserwatystów. Studia ukończyła z drugim wynikiem na roku. Później rozpoczęła pracę w firmie British Xylonite jako chemik doświadczalny, stąd przeszła do przedsiębiorstwa J. Lyons and Co., gdzie zajmowała się m.in. opracowywaniem metod konserwacji żywności.

Kariera polityczna w latach 1950–1970

W 1950 i 1951 roku Thatcher brała udział w wyborach do parlamentu z okręgu Dartford. Była wówczas najmłodszą kandydatką z Partii Konserwatywnej. Jej aktywność polityczna spowodowała, że zwrócił na nią uwagę Denis Thatcher, którego poślubiła w 1951. Był on bogatym przedsiębiorcą i nakłonił żonę do tego, aby ubiegała się o miejsce w angielskiejpalestrze, tzw. Bar association. W 1953 Margaret zdała egzaminy adwokackie i otrzymała uprawnienia do wykonywania zawodu. W tym samym roku urodziła także bliźniaki: Marka i Carol. Po powrocie do pracy specjalizowała się głównie w sprawach podatkowych.

Po niepowodzeniu w poprzednich wyborach zaczęła się ubiegać ponownie w 1954 roku o miejsce na liście wyborczej z okręgu Orpington. Wystartowała w nich, ale znowu bez powodzenia. Później jeszcze kilkakrotnie kandydowała, nie odniosła jednak większych sukcesów. Dopiero w kwietniu 1958 została wybrana na kandydatkę z okręgu Finchley. Zdobyła łatwo fotel w Izbie Gmin w wyborach 1959. Jej pierwsze wystąpienie w Parlamencie dotyczyło rad miejskich i gminnych, a dokładniej zmuszenia tych organów do odbywania jawnych posiedzeń. W mowie tej wykazała się dużymi umiejętnościami oratorskimi, a jej postulaty zostały zrealizowane. W 1961 głosowała niezgodnie z zaleceniami macierzystej partii, opowiadając się za przywróceniem kary chłosty.

Szybko awansowała w partii. Otrzymała miejsce w przedniej ławie poselskiej (tzw. front bench) jako sekretarz parlamentarny do spraw prawa pracy i wynagrodzeń (wrzesień 1961). Stanowisko to utrzymywała aż do 1964, kiedy to konserwatyści stracili władzę. Ze stanowiska szefa partii ustąpił Alec Douglas-Home, Thatcher poparła na jego następcę Edwarda Heatha, który pokonał Reginalda Maudlinga. W zamian za to została nagrodzona stanowiskiem rzecznika do spraw budownictwa mieszkaniowego. W 1966 znalazła się w grupie osób w gabinecie cieni, zajmującej się sprawami należącymi do resortu skarbu.

Była jednym z nielicznych członków Parlamentu, którzy głosowali za dekryminalizacją kontaktów homoseksualnych, opowiadała się także za legalizacją aborcji. Sprzeciwiała się natomiast zniesieniu kary śmierci oraz ułatwieniom w procedurze rozwodowej. Głośna stała się także jej wypowiedź z 1966 roku, kiedy to wystąpiła z silnym atakiem na nowe rządowe propozycje podatkowe sygnowane przez Partię Pracy, które nazwała nie tylko krokiem ku socjalizmowi, ale także ku komunizmowi. W gabinecie cieni zajmowała się kolejno sprawami energetycznymi (1967), transportem i ostatecznie edukacją (przed wyborami 1970/1971).

W rządzie premiera Heatha

Margaret Thatcher i Ronald Reagan w Białym Domu (1988)

Kiedy konserwatyści wygrali wybory w 1970, Thatcher została ministrem edukacji. W ciągu kilku pierwszych miesięcy urzędowania zmniejszyła budżet resortu szkolnictwa, zdecydowała się także na niedofinansowywanie bezpłatnego mleka w szkołach.

Te posunięcia wywołały falę masowych protestów. Jej kadencja stała się znana głównie ze względu na wywieranie nacisku na władze lokalne w celu przekształcenia szkół gimnazjalnych (tzw. grammar schools) w licea ogólnokształcące (tzw. comprehensive schools); mimo oszczędności postrzegano tę politykę jako lewicową. Thatcher obroniła także The Open University (tzw. Wolny Uniwersytet) przed planowanymi cięciami budżetowymi.

W opozycji

Po przegranej konserwatystów w 1974 objęła tekę ministra środowiska w gabinecie cieni. Pełniąc tę funkcję popierała propozycję zniesienia podatku od nieruchomości opartego na stopach procentowych (rating system) płaconego od wartości nominalnej nieruchomości za niektóre usługi świadczone przez władze samorządowe, postulat ten spotkał się z uznaniem wewnątrz partii.

Zgodziła się także z Keithem Josephem co do tego, że rząd Heatha stracił kontrolę nad polityką budżetową. To właśnie Joseph zdecydował się objąć przywództwo po Heathcie, ale później zdecydował, że wycofa swoją kandydaturę. Wtedy Thatcher podjęła decyzję, że będzie się ubiegać o fotel szefa partii. Niespodziewanie w lutym 1975 pokonała ona w pierwszym głosowaniu Heatha, a w drugim uzyskała już wystarczającą ilość głosów, aby zająć stanowisko, na które kandydowała. William Whitelaw objął stanowisko jej zastępcy.

19 stycznia 1976 Thatcher wygłosiła w ratuszu w Kensington (dzielnica Londynu) ciętą mowę przeciwko Związkowi Radzieckiemu, najsłynniejsza jej część brzmiała następująco:

Rosjanie dążą do osiągnięcia światowej dominacji i szybko zdobywają kolejne środki do tego, aby stać się najpotężniejszym narodem, jakiego świat nie widział. Ludzie z sowieckiego „Politbiura” nie muszą się martwić o takie rzeczy jak brak społecznego zaufania. Oni stawiają na hasło „armaty zamiast masła”, podczas gdy my stawiamy wszystko przed armatami.

W odpowiedzi na to radziecka gazeta rządowa „Krasnaja Zwezda” (Czerwona gwiazda) nadała jej przydomek „Żelazna Dama”, który został szybko rozpowszechniony przez audycję Radia Moskwa. Ona sama była zadowolona z tego imienia.

Na początku Thatcher mianowała na wiele stanowisk w gabinecie cieni zwolenników Heatha. Poprzez ten krok chciała mieć szerokie spektrum opinii, tak, aby wszystkie skrzydła partii były reprezentowane. Musiała działać jednak z wielką ostrożnością, aby nie zrazić wielu członków partii do swoich monetarystycznych przekonań. Sprzeciwiła się także forsowanej poprzednio przez konserwatystów polityce utworzenia autonomicznego rządu dla Szkocji. W wywiadzie dla telewizji Granada w 1978 wyraziła swoje obawy odnośnie imigrantów, którzy według niej „zalewają” Anglię – słowa te wywołały w tym czasie wiele kontrowersji. Niektórzy uznali także tę wypowiedź za chęć przyciągnięcia zwolenników Brytyjskiego Frontu Narodowego do Partii Konserwatywnej.

W czasie wyborów 1979 okazało się, że spośród potencjalnych kandydatów większą popularnością od Thatcher cieszył się James Callaghan, którego wyborcy preferowali jako premiera, ale nawet mimo tego Partia Konserwatywna utrzymała prowadzenie i zdobyła większość głosów. Poprzedni rząd Partii Pracy napotkał wiele problemów, w szczególności na tle sporów z pracownikami przedsiębiorstw państwowych, doszło także do licznych strajków, pojawiło się wysokie bezrobocie, spadła jakość świadczeń państwa (zwłaszcza w okresie zimy 1978/1979, którą nazwano „zimą niezadowolenia”). Słynnym hasłem konserwatystów w czasie kampanii stało się: „Labour doesn’t work” (gra słów: dwa możliwe tłumaczenia to „Partia Pracy nie pracuje” oraz „Partia pracy 'nie działa'”).

Rząd Callaghana upadł na wiosnę 1979 po początkowych sukcesach tzw. „ruchu niepewności”, a konserwatyści uzyskali po wyborach przewagę w Izbie Gmin, która pozwalała na sformowanie rządu. Margaret Thatcher została pierwszą w brytyjskiej historii kobietą premierem.

1979–1983

Margaret Thatcher na szczycie G7 wWilliamsburgu w 1983 r.; kolejno od lewej stoją: Pierre Trudeau, Gaston Thorn, Helmut Kohl, François Mitterrand, Ronald Reagan,Yasuhiro Nakasone, Margaret Thatcher,Amintore Fanfani

Thatcher utworzyła rząd 4 maja 1979, dysponowała przy tym silnym poparciem własnej partii, które pozwalało jej na całkowitą zmianę polityki gospodarczej. Środkiem do poprawy sytuacji ekonomicznej kraju miało być ograniczenie roli państwa w gospodarce. Rozzłościła ją wówczas jedna z opinii urzędnika ze Służby Cywilnej, który stwierdził, że jej głównym zadaniem jest powstrzymanie upadku, który wziął swój początek od chylącego się ku upadkowi Imperium Brytyjskiego; ona sama zapewniła, że będzie dążyć do osiągnięcia większego wpływu na sytuację na świecie i wzmocnienia znaczenia kraju w sprawach międzynarodowych. Mentalnie była pokrewną duszą nowego prezydenta USA – Ronalda Reagana i Briana Mulroneya, premiera Kanady od 1984 r. Wydawało się wtedy, że konserwatyzm zapanował w całym anglosaskim świecie na dłuższy czas.

W maju 1980 na dzień przed spotkaniem z taoiseachem (premierem) Irlandii Charlesem Haugheyem Thatcher powiedziała w Izbie Gmin, że „przyszłość ustroju konstytucyjnego Irlandii Północnej zależy wyłącznie od ludności tego terenu i jest to sprawa tylko tego rządu, tego parlamentu i nikogo innego”.

W 1981 r. grupa więźniów z IRA i Irlandzkiej Armii Wyzwolenia Narodowego przebywająca w więzieniu w Maze ogłosiła strajk głodowy w celu uzyskania praw więźniów politycznych, które zostały im cofnięte 5 lat wcześniej. Bobby Sands – jeden ze strajkujących – został wybrany do parlamentu z okręgu Fermanagh i South Tyrone, ale kontynuował głodówkę i zmarł kilka tygodni później.

Na początku Thatcher odmawiała spełnienia żądań strajkujących, twierdząc, że „przestępstwo jest przestępstwem, i nie jest to kwestia polityki”. Jednak po tym jak dalszych dziewięciu mężczyzn zagłodziło się na śmierć, a strajk się skończył i w obliczu wzrastającej nienawiści po obu stronach granicy oraz przy rozszerzającym się niepokoju, zdecydowano się na przywrócenie pewnych uprawnień więźniom będącym byłymi członkami grup paramilitarnych – takich m.in. jak IRA.

Thatcher kontynuowała także politykę tzw. „ulsteryzacji”, rozpoczętą przez poprzedni laburzystowski rząd i jego ministra do spraw Irlandii Północnej – Roya Masona. Motywowano to tym, że „unioniści” z Irlandii Płn. muszą być na czele walczących z irlandzkimi republikanami. To oznaczało także zwiększenie obecności wojska w rejonie oraz wzmocnienie roli takich jednostek policyjnych jak: Ulster Defence Regiment i Royal Ulster Constabulary.

W zakresie polityki ekonomicznej nowa premier ogłosiła podwyższenie stóp procentowych, aby zmniejszyć podaż pieniądza na rynku. Widoczne było także, że zechce ona zwiększyć obciążenia w zakresie podatków pośrednich (natomiast mniejszy nacisk zamierzano kłaść na podatki od dochodów osobistych), jako potwierdzenie tego podatek VAT został gwałtownie podniesiony do 15% co natychmiast odbiło się na zwiększeniu inflacji. Wpłynęło to także niekorzystnie na działalność przedsiębiorców (w szczególności w przemyśle wytwórczym) i przyczyniło się do wzrostu bezrobocia do ponad 2 mln ludzi.

Polityczni komentatorzy twierdzili, że nowy rząd nawiązuje do poczynań rządu Heatha (tzw. U-turn – zawracanie z obranej wcześniej drogi – niedotrzymywanie obietnic wyborczych), jednak „Żelazna Dama” zdementowała te informacje na konferencji Partii Konserwatywnej w 1980 r., mówiąc, że: „dla czekających z zapartym tchem na ulubione przez media słowo U-turn chcę powiedzieć tylko jedną rzecz, zmieniajcie kierunek jeśli chcecie, ale Dama (przyp. premier) nie jest od zawracania” („To those waiting with bated breath for that favourite media catch-phrase-the U-turn- I have only one thing to say: you turn if you want to; the Lady’s not for turning”).

Słowa te zostały potwierdzone w budżecie 1981 r., kiedy to pomimo listu otwartego 364 czołowych ekonomistów, podatki zostały podwyższone w środku trwania recesji gospodarczej. W styczniu 1982 r. inflacja spadła do postaci jednocyfrowej, wtedy też obniżono z powrotem stopy procentowe. Bezrobocie w dalszym ciągu rosło, osiągając w końcu według oficjalnych danych rządowych liczbę 3,6 mln (ale kryteria kwalifikowania osoby jako bezrobotnej zostały wcześniej zmienione i według niektórych bezrobocie osiągnęło wysokość 5 mln). Dane te prawdopodobnie były zawyżone ze względu na korzyści wynikające z rejestrowania się w ewidencji, podczas gdy wiele osób oficjalnie pozostających bez pracy podejmowało zatrudnienie w „szarej strefie”, dlatego też niektórzy wątpią nawet w to, czy stopa bezrobocia osiągnęła co najmniej liczbę miliona.

Szukanie oszczędności spowodowało, że finanse brytyjskiego ministerstwa obrony zostały obcięte, a to sprawiło, że Margaret Thatcher musiała podjąć jedną z najtrudniejszych decyzji w czasie swojej kadencji. Mianowicie w Argentynie niestabilna „junta” wojskowa szukała za wszelką cenę możliwości poprawy swego wizerunku w oczach narodu, który znosił pogarszającą się z roku na rok sytuacje ekonomiczną. 2 kwietnia 1982 r. wojska argentyńskie wylądowały na Falklandach – była to pierwsza inwazja na brytyjskie terytorium od czasów II wojny światowej. Argentyna od 1830 r. pozostawała w sporze z Wlk. Brytanią o te niewielkie wyspy. Reakcja „Żelaznej Damy” była natychmiastowa – w ciągu zaledwie kilku dni w rejon konfliktu została wysłana flota wojenna z zadaniem odbicia Falklandów. Dzięki sukcesowi całej operacji wzmogły się w całej Anglii nastroje patriotyczne, a prestiż premier (do tej pory bijącej w sondażach rekordy niepopularności) wzrósł niepomiernie.

„Czynnik falklandzki” razem z rozpadem opozycji były przyczyną wygranej konserwatystów w wyborach w 1983 r. Był to jeden z największych sukcesów rządu Thatcher, który pomimo niepopularnych decyzji nie pogrążył swej partii.

Wykorzystanie rozbicia laburzystów nie było też takie pewne, bowiem na drodze torysów stanęła koalicja SDP-Sojusz Liberalny, którą tworzyły SDP i Partia Liberalna. Jednak ta nowa siła nie była w stanie powstrzymać Partii Konserwatywnej, która zdobyła 42,4% głosów (niedużo gorszy wynik niż w wyborach 1979 r.) – jednak ze względu na obowiązującą w Wielkiej Brytaniiordynację większościową torysi mimo niedużych różnic procentowych zdobyli stosunkowo dużą przewagę nad innymi partiami pod względem liczby miejsc w parlamencie (była to różnica 144 miejsc).

1983–1987

Margaret Thatcher z Ronaldem Reaganem w Camp David

Thatcher była zdeterminowana do osiągnięcia celu, jakim było ograniczenie władzy związków zawodowych. Jednak obrała inną strategię niż rząd Heatha, mianowicie zamiast jednej ustawy postanowiła to zrobić drobnymi, stopniowymi krokami. Kilka związków natychmiast wypowiedziało jej wojnę, ogłaszając strajk, którego celem było zniszczenie polityczne „Żelaznej Damy”. Strajk górniczy z 1984 r. był najgroźniejszy, został on ogłoszony przez Krajowy Związek Górniczy (NUM, National Union of Mineworkers), którego przewodniczącym byłArthur Scargill. Jednak Thatcher przygotowała się dobrze do jego stłumienia, mianowicie już dużo wcześniej zgromadzono duże zapasy węgla, dzięki czemu nie było przerw w dostawach prądu, tak jak w 1972 r. Ponadto prowadzono przemyślaną kampanię medialną, policja wstrzymywała się z wszelkimi akcjami, które mogłyby doprowadzić do pogwałcenia praw obywatelskich.

Równocześnie w prasie i w telewizji zaczęły się ukazywać zdjęcia grup uzbrojonych górników, którzy przemocą zmuszali swoich kolegów do wzięcia udziału w strajku i powstrzymywania się od pracy. Takie wiadomości spowodowały, że opinia publiczna odwróciła się od strony strajkującej i nie udzieliła jej poparcia. Strajk górników trwał ok. roku, po czym strajkujący ustąpili nie uzyskując nic w zamian. Torysowski rząd zadecydował także o zamknięciu wszystkich oprócz 15 kopalń, które zostały sprywatyzowane w 1984 r.

W czerwcu 1984 r. Thatcher zaprosiła prezydenta RPA – P. W. Bothę i ministra spraw zagranicznych tego kraju – Pik Bothę w celu przedyskutowania kwestii związanych z apartheidem i związanych z nim sankcjami gospodarczymi nałożonymi na ten kraj. Było to dotkliwe dla Wielkiej Brytanii, która zainwestowała duże środki w tym państwie. Wizyta ta miała miejsce po upływie 3 miesięcy od incydentu, w którym południowoafrykańscy przemytnicy broni zostali aresztowani w Coventry i oskarżeni o złamanie embarga ONZ-u na dostawy broni do RPA.

Rankiem 12 października 1984, na dzień przed swoimi 59. urodzinami, Thatcher ledwo uszła z życiem z zamachu bombowego na hotel w Brighton, do którego przyznała się Tymczasowa Irlandzka Armia Republikańska. Zamach miał miejsce podczas konferencji konserwatystów. Pięciu ludzi zginęło (razem z Robertą Wakeham, żoną Johna Wakehama, szefa klubu politycznego torysów w parlamencie, oraz z posłem Izby Gmin – Anthonym Berrym), a ważny członek rządu – Norman Tebbit – został ranny (razem ze swoją żoną Margaret, która została sparaliżowana). Thatcher zginęłaby na pewno, gdyby w momencie wybuchu nie korzystała właśnie z toalety. Nalegała, żeby jej wystąpienie planowane na następny dzień odbyło się, miało to być wyzwanie rzucone terrorystom. Gest ten zyskał jej poparcie wszystkich partii politycznych.

15 listopada 1985 Thatcher podpisała angielsko-irlandzkie porozumienie (nazywane porozumieniem z Hillborough), w którym po raz pierwszy Republice Irlandii dawano pewną możliwość udziału w decydowaniu o sprawach Ulsteru. Umowa ta spotkała się z potępieniem irlandzkich unionistów. Ulsterska Partia Unionistyczna oraz Demokratyczna Partia Unionistyczna zawarły 23 stycznia 1986 r. pakt wyborczy, w ramach którego zorganizowały doraźne referendum i zrezygnowały ze swoich miejsc w parlamencie, jednocześnie współzawodnicząc w nowo rozpisanych wyborach uzupełniających – straciły w nich tylko jedno miejsce na rzecz SDLP – laburzystów połączonych z partią socjaldemokratyczną. Jednak w przeciwieństwie do roku 1974, unioniści nie zdołali storpedować porozumienia poprzez strajk generalny. Był to jeszcze jeden skutek zmiany układu sił w stosunkach między związkami zawodowymi a rządem.

Thatcher kładła nacisk w polityce gospodarczej na działanie sił wolnorynkowych oraz na przedsiębiorczość. Od czasu objęcia funkcji premiera eksperymentowała ze sprzedażą małych przedsiębiorstw państwowych ich własnym pracownikom. Akcja ta spotkała się z nadzwyczaj pozytywnym odzewem. Po wyborach 1983 r. rząd zachęcony tymi sukcesami wyprzedał większość udziałów w publicznych firmach, które w większości znacjonalizowano w okresie lat 40. Duża część społeczeństwa włączyła się w tę akcję i nabyła udziały wielu przedsiębiorstw; niektórzy sprzedali je, zarabiając na różnicy kursowej, wielu jednak pozostało nadal ich współwłaścicielami.

Polityka prywatyzacji została wyklęta przez lewicę i stała się synonimemthatcheryzmu. Jednak wbrew tym niepochlebnym opiniom sprawiła ona, że budżet państwa „stanął wreszcie na nogi” (zbędne stały się kolejne miliardy funtów dotacji na ratowanie upadających państwowych molochów), a firmy, które przedtem ledwo wiązały koniec z końcem, w rękach prywatnych ożyły i stały się rentowne.

Thatcher wspierała Ronalda Reagana w jego polityce „odstraszania” ZSRR (polityka ta była realizowana głównie poprzez łożenie wielkich środków na zbrojenia). Była to zasadnicza różnica wobec poprzedniej strategii zachodu polegającej na „powstrzymywaniu” (czyli nie dopuszczeniu do rozprzestrzeniania się komunizmu). Armia USA dostała pozwolenie rządu brytyjskiego na umieszczenie na wyspach wyrzutni rakiet atomowych (reakcją na to były masowe protesty na rzecz likwidacji arsenałów nuklearnych). „Żelazna Dama” była też pierwszym przywódcą państwa zachodniego, który ciepło odniósł się do zabiegów reformatorskich Michaiła Gorbaczowa, po spotkaniu w 1985 r. określiła go jako „człowieka, z którym można ubić dobry interes” (było to na 3 miesiące przed jego dojściem do władzy). Ocieplenie stosunków pomiędzy wschodem a zachodem od tej pory nabrało tempa. ZSRR pod wodzą Gorbaczowa pozbywał się imperialnych zamiarów, aż w roku 1991 doszło do jego rozpadu. Thatcher przetrwała na swoim urzędzie „zimną wojnę”, która zakończyła się w 1989 r., jest także wiele głosów które przyznają jej duży wkład w „zwycięstwo orientacji demokratycznej” nad „demokracją autorytarną” zarówno poprzez politykę „odstraszania”, jak i „powstrzymywania”.

Thatcher sympatyzowała również z chilijskim dyktatorem generałem Augusto Pinochetem. Podczas wojny falklandzkiej rząd Chile, jako jedyny w Ameryce Łacińskiej, aktywnie poparł Wielką Brytanię. Pinochet pozwalał na awaryjne lądowania brytyjskich samolotów i śmigłowców oraz organizował akcję ratowania zestrzelonych pilotów, którzy dzięki temu uniknęli argentyńskiej niewoli.

W 1985 r. Uniwersytet Oksfordzki odmówił jej przyznania tytułu doktora honoris causa, co było protestem przeciwko obcięciu środków na edukację. Było to tym bardziej znaczące, że do tej pory uczelnia przyznawała to wyróżnienie każdemu premierowi, który się kształcił w jej murach.

W 1986 r. Thatcher w przeciwieństwie do innych członków NATO wsparła „Operację kanion El Dorado” (były to bombardowania terytorium Libii przez lotnictwo amerykańskie), w której wykorzystano bazy brytyjskie. Jej upodobanie do zacieśniania współpracy wojskowej z USA przejawiło się także w tzw. „aferze Westland”, gdzie ważny dostawca uzbrojenia – firma Westland Helicopters (producent helikopterów) był powstrzymywany przez Thatcher i jej kilku współpracowników od połączenia się z włoską Agustą, faworyzowano natomiast amerykańską firmę Sikorsky Aircraft. Minister obrony Michael Heseltine, który optował za Agustą, zrezygnował z pełnienia swojej funkcji w proteście przeciwko stylowi prowadzenia rady ministrów i naciskom wywieranym na niego przez Thatcher (stał się on później jej poważnym krytykiem i konkurentem w walce o władzę w partii).

W 1986 r. jej rząd w kontrowersyjnych okolicznościach zlikwidował Radę Wielkiego Londynu (Greater London Council), wówczas zarządzaną przez radykalnego Kena Livingstone’a oraz rady wszystkich sześciu hrabstw metropolitalnych. Posunięcie to uzasadniano względami efektywności. Przeciwnicy twierdzili, że była to akcja czysto polityczna, albowiem większość radnych pochodziła z Partii Pracy, co sprawiało, że jednostki samorządu miejskiego stały się centrum opozycji przeciwko rządowi. Ponadto radni ci ciągle żądali przeznaczenia wyższych funduszy na rozwój miasta, co nie zgadzało się z polityką oszczędności budżetowych realizowanych przez torysów.

W czasie swojej drugiej kadencji Thatcher odnotowała na swym koncie dwa poważne sukcesy w polityce zagranicznej:

• W 1984 r. odwiedziła Chiny, 19 grudnia doszło tam do podpisania międzypaństwowej umowy chińsko-brytyjskiej. W akcie tym Chiny zgodziły się przyznać Hongkongowi po wygaśnięciu brytyjskiej dzierżawy w roku 1997 roku status Specjalnego Regionu Administracyjnego, zgodnie z zasadą Jeden kraj, dwa systemy. Chiny zobowiązały się nie zmieniać ustroju społeczno-gospodarczego Hongkongu aż do 2047 r.
• W czasie spotkania Rady Europejskiej w listopadzie 1979 w Dublinie Thatcher stwierdziła, że Wielka Brytania otrzymuje ze Wspólnoty o wiele mniej środków, niż wpłaca. Złożyła wówczas sławne oświadczenie: „my nie prosimy Wspólnoty czy kogoś innego o pieniądze, my po prostu chcemy nasze pieniądze z powrotem”. Jej twarde stanowisko sprawiło, że na szczycie w Fontainebleau w czerwcu 1984 r. zgodzono się na rabat w składce brytyjskiej, który wyniósł 66% pomiędzy tym co Brytyjczycy wnosili, a tym co otrzymywali. To uprzywilejowanie, którego nie posiada żaden członek Unii Europejskiej, do tej pory jest źródłem nieporozumień.

1987–1990

Grand Hotel Brighton, w którym dokonano zamachu na Margaret Thatcher – 12 października 1984

Poprzez wygraną w wyborach 1987 r. na fali boomu gospodarczego pomimo ostrej opozycji laburzystowskiej atakującej konserwatystów za udostępnienie Amerykanom możliwości instalacji rakiet nuklearnych, ze 102-osobową przewagą w parlamencie Margaret Thatcher stała się najdłużej nieprzerwanie sprawującym swój urząd premierem od czasu Roberta Banksa – lorda Liverpool i pierwszą osobą, która trzykrotnie z rzędu wygrała wybory od czasów Henry’ego Temple’a – lorda Palmerston (od 1865 r.). Większość gazet brytyjskich była jej przychylna, z wyjątkiem Daily Mirror i The Guardiana.

Thatcher doceniła to organizując dla mediów krótkie konferencje prasowe prowadzone przez jej sekretarza prasowego – Bernarda Ingrama. W gazetach brukowych i tabloidach była znana jako „Maggie” – to zdrobniałe określenie stało się wkrótce znanym sloganem protestacyjnym – „Maggie precz!” („Maggie out”) wykrzykiwanym przez niektórych jej przeciwników. „Żelazna Dama” była szczególnie niepopularna wśród środowisk lewicowych, dowodem tego były teksty takich piosenek jak: „Stand Down Margaret” (Margaret ustąp, The Beat), „Tramp The Dirt Down” (Elvis Costello), „Margaret On The Guillotine” („Margaret na gilotynę”, Morrissey) czy „Mother Knows Best” („Matka wie najlepiej”, Richard Thompson).

Mimo że początkowo była zwolennikiem dekryminalizacji kontaktów homoseksualnych, to w 1986 r. na konferencji konserwatystów powiedziała: „dzieci, którym powinno się wpajać tradycyjne wartości są zamiast tego nauczane, że posiadają niezbywalne prawo do bycia gejem”. W tym okresie mniej znani konserwatywni posłowie oraz parowie rozpoczęli kampanię pod hasłem „zaprzestania promowania homoseksualizmu”. W grudniu 1987 r. została przyjęta specjalna poprawka do „Ustawy o samorządzie” („Local Government Act”), która nakazywała władzom samorządowym aby: „ani pośrednio ani bezpośrednio nie promowały homoseksualizmu ani też nie publikowały materiałów, które są nakierowane na powyższy cel” (zakaz ten dotyczył również szkół finansowanych z budżetów lokalnych). Poprawka ta została usunięta w 2000 roku.

W czasie trzeciej kadencji reformowano także system państwowej opieki społecznej i pomocy bezrobotnym. Stworzono program aktywizacji i szkolenia osób pozostających bez pracy, na który składała się także praca w pełnym wymiarze za zasiłek z dodatkiem 10-funtowym. System ten był oparty na modelu amerykańskim tzw. workfare – nakierowanym na pobudzenie aktywności i przedsiębiorczości według hasła „aby coś otrzymać, trzeba coś dać (zrobić)”, w przeciwieństwie do modelu kontynentalnego, w którym istnieją głównie proste transfery socjalne mające na celu jedynie doraźne ulżenie w trudnym położeniu materialnym, ale nie pomagające w zmianie istniejącego stanu rzeczy.

W późnych latach 80. Thatcher – była chemik – zaczęła wykazywać zainteresowanie problemami ochrony środowiska, które poprzednio nie leżały w głównym kręgu działania rządu. W przemówieniu z 1988 r. przyznała, że globalne ocieplenie, dziura ozonowa i kwaśne deszcze są poważnym problemem. W 1990 r. otworzyła Hadley Centre, które miało się zajmować badaniem zmian klimatycznych i ich przewidywaniem. W swojej książce „Statecraft” („Sztuka rządzenia”, 2002) wyznała, że żałowała swojego poparcia dla koncepcji „przyczynienia się człowieka” do procesu globalnego ocieplenia, ponieważ miało to negatywny efekt na proces produkcji dóbr – „cokolwiek społeczność międzynarodowa uzgodni w kwestii problemów ochrony środowiska, musi mieć na względzie, że nasze gospodarki potrzebują możliwości wzrostu i rozwoju, ponieważ bez tego brakować będzie środków, które są potrzebne na zapobieganie degradacji środowiska naturalnego”.

W Brugii w 1988 r. Thatcher nakreśliła w swojej mowie sprzeciw wobec propozycji „sfederalizowania” i „centralizacji” Wspólnot Europejskich. Mimo tego w dalszym ciągu popierała członkostwo Wielkiej Brytanii w jej strukturach, przy czym widziała jej rolę tylko przy zapewnianiu swobodnego przepływu towarów (wolnego handlu) i zapewnieniu konkurencyjności gospodarek krajów europejskich.

Obawiała się, że zmiany, które zostały wprowadzone w Anglii mogą zostać zniweczone przez nowe regulacje unijne, twierdziła m.in., że „nie po to ograniczaliśmy rolę państwa w gospodarce brytyjskiej, żeby teraz widzieć powrót poprzedniego stanu na poziomie wspólnotowym, z europejskim superpaństwem i dominacją Brukseli”. Szczególnie ostro zwalczała pomysł Wspólnej Strefy Monetarnej i zniesienia walut narodowych. Jednak w łonie samej Partii Konserwatywnej doszło w tych kwestiach do głębokiego podziału i wielu członków tej partii nie podzielało opinii swej szefowej.

21 grudnia 1988 r. samolot linii lotniczych Pan Am rozbił się w katastrofie lotniczej w pobliżu miasta Lockerbie, straciła w niej życie największa liczba obywateli brytyjskich od czasu zakończenia II wojny światowej. Wczesne doniesienia mówiły, że zamach na samolot był odwetem za zestrzelenie irańskiego Airbusa w lipcu 1988 r. przez amerykański niszczyciel Vincennes. Późniejsze śledztwo prowadziło jednak w stronę Libii. W późniejszych wspomnieniach Thatcher nie można jednak natrafić na żadne wzmianki odnośnie tej katastrofy, ani odnośnie procesu dwóch Libijczyków oskarżonych w procesie związanym z zamachem.

W 1989 r. popularność Thatcher bardzo spadła. Było to związane ze zwiększeniem poziomu stóp procentowych (krok ten motywowano chęcią „schłodzenia” zbyt szybkiego zdaniem niektórych wzrostu gospodarczego), co wywarło niekorzystny wpływ na gospodarkę. Ona sama winiła za to swojego kanclerza Nigela Lawsona, który wdrażał politykę mającą przygotować Wielką Brytanię do wejścia do Wspólnej Europejskiej Strefy Monetarnej. Thatcher twierdziła, że nie informował on jej o tym i że robił to bez jej zgody. Na szczycie w Madrycie Lawson oraz minister spraw zagranicznych Geoffrey Howe zmusili ją do zaakceptowania warunków na jakich Wielka Brytania miałaby przystąpić do systemu o nazwie „Mechanizm Kursów Walutowych”(Exchange Rate Mechanism – ERM), który miał być przygotowaniem do pełnej unii monetarnej. W październiku 1989 r. Lawson zrezygnował ze stanowiska, czując, że Thatcher stara się go pozbyć.

Także w październiku musiała ona stoczyć walkę o przywództwo we własnej partii; jej przeciwnikiem był mało znany i zasiadający w tylnych ławach poselskich Anthony Meyer. Właśnie dla niektórych wpływowych działaczy ta cecha Meyera miała być jego zaletą i miał się on stać tzw. „czarnym koniem” w wyścigu do fotela szefa partii. Thatcher z łatwością pokonała Meyera, ale w urnie do głosowania znalazło się aż 60 kart wstrzymujących się od głosu bądź popierających Meyera – był to zaskakująco słaby wynik jak na urzędującego premiera.

Margaret Thatcher podczas przeglądu wojsk na Bermudach

W 1989 r. zniesiono możliwość ustalania przez samorządy lokalne stawek podatkowych przy podatku od nieruchomości w Szkocji, a w 1990 r. w Anglii i w Walii. Stawki zostały zamienione na „Podatek gminny” tzw. „Community charge” (znany szerzej jako „poll tax” – odpowiadający znanemu w dawnej Polsce podatkowi pogłównemu) – który był stałą sumą przypadającą na każdego rezydenta z pewnymi ulgami dla mało zarabiających. Decyzja ta okazała się być najbardziej niepopularną podczas pełnienia przez Margaret Thatcher urzędu premiera.

Dodatkowe problemy powstały, kiedy niektóre samorządy odpowiedzialne za pobór podatku niewłaściwie go naliczały (co było spowodowane tym, że odpowiedzialność ostatecznie i tak ponosił rząd, a samorządy zyskiwały szanse do zwiększenia swych wpływów budżetowych). Spowodowało to protesty, m.in. 31 marca 1990 r. w Londynie wybuchły zamieszki (aż 200 tys. ludzi zostało aresztowanych). Miliony ludzi odmawiało płacenia podatku. Przeciwnicy „pogłównego” opasywali się razem, aby stawić opór komornikom, przeszkadzali także w posiedzeniach sądowych rozpatrujących sprawy dłużników podatkowych. „Żelazna Dama” jednak uparcie trwała przy swoim – decyzja ta była prawdopodobnie główną przyczyną jej upadku.

Jednym z jej ostatnich posunięć było wywieranie presji na George’a H. W. Busha w celu nakłonienia go na wysłanie wojsk amerykańskich do Kuwejtu i wyparcie stamtąd armii irackiej; Bush był pełen obaw o plan inwazji. Premier Thatcher wypowiedziała wtedy słynne zdanie: „to nie czas dla trzęsących się!”. („no time to go wobbly!”).

W piątek przed konferencją Partii Konserwatywnej w październiku 1990 r. Thatcher poleciła swojemu nowemu ministrowi finansów Johnowi Majorowi, aby ten obniżył stopy procentowe o jeden punkt procentowy. Major przekonał ją jednak, że jedynym sposobem na utrzymanie stabilności walutowej jest dołączenie do europejskiego systemu ERM, pomimo tego, że Wlk. Brytania nie spełniała „wymogów madryckich”.

Utrata władzy

W 1990 r. sprzeciw wobec polityki rządu ogniskował się głównie w kwestiach gospodarczych, a w szczególności dotyczył nowego podatku gminnego i wysokich podstawowych stóp procentowych sięgających 15%. Kwestie te dotykały tradycyjnych grup wyborców konserwatystów – takich jak przedsiębiorcy, sektor wielkiego przemysłu i duzi posiadacze nieruchomości. W samej partii natomiast coraz wyraźniej objawiał się podział odnośnie spraw dotyczących integracji w ramach Unii Europejskiej, co na pewno dobrze nie rokowało w obliczu zbliżających się wyborów.

Dalsze problemy pojawiły się wraz z rezygnacją ze stanowiska w dniu 1 listopada 1990 r. Geoffreya Howe’a (wcześniej pełniącego funkcję ministra spraw zagranicznych) – zastępcy premiera i jednego z najważniejszych współpracowników Thatcher. Po długich rozmowach z innymi członkami swojego gabinetu i po niepewnym wyniku pierwszej rundy głosowania na szefa partii, zaczęła być na nią wywierana coraz większa presja w celu zmuszenia jej do ustąpienia.

22 listopada, o godz. 9:30 Margaret Thatcher ogłosiła, że nie zamierza być kandydatem w drugim głosowaniu na przywódcę Partii Konserwatywnej (co łączyło się z rezygnacją z urzędu premiera – którym w angielskim systemie parlamentarnym jest zazwyczaj szef wygrywającej partii), tym samym jej kadencja dobiegła końca. Powiedziała wtedy: „po obszernych konsultacjach z moimi współpracownikami doszłam do wniosku, że lepiej przysłużę się jedności partii i dam jej większe szanse na zwycięstwo w nadchodzących wyborach, jeżeli pozwolę moim ministrom na uczestniczenie w wyborach o przywództwo w partii. Chciałabym jeszcze podziękować tym wszystkim z mojego rządu i spoza niego, którzy ofiarowali mi swoje poparcie”.

Ustępująca Thatcher w ostatniej debacie, w której występowała w roli premiera wygłosiła jeszcze pamiętną mowę odnośnie polityki zagranicznej: „Wspólna waluta to teraz polityka Europy, to dojście tylnymi drzwiami do Federacji Europejskiej. Czy więc powinnam rozważyć propozycję szanownego posła z Bolsover (przyp. Dennisa Skinnera)? Tak więc, gdzie teraz jesteśmy? Cieszę się z całej tej sytuacji.”

Później udzieliła poparcia Johnowi Majorowi, jako swojemu następcy, który wygrał wybory na szefa partii. Po jej rezygnacji przeprowadzony został sondaż opinii publicznej, w którym 52% respondentów przyznało, że generalnie jej rządy były dobre dla kraju, przeciwną opinię wyraziło 44% osób. Na corocznej konferencji Partii Konserwatywnej zgotowano jej bezprecedensową do tej pory, długą owację na stojąco, mimo że wcześniej uprzejmie odmówiła wygłoszenia mowy, pomimo wezwań licznych delegatów. Po wyborach w 1992 r. przestała być posłem do Izby Gmin i przeszła na emeryturę.

Późniejsza działalność polityczna

Margaret Thatcher na przylądkuCanaveral

W 1992 r. Margaret Thatcher została uhonorowana godnością para poprzez przyznanie jej dożywotniego tytułu baronowej Thatcher of Kesteven, w hrabstwie Lincolnshire. Interesującym jest fakt, że nie przyjęła tytułu dziedzicznego, mimo że miała taką możliwość. Później tłumaczyła się, że nie miałaby wystarczających środków dla uzyskania „wsparcia” takiegoż tytułu. Dzięki otrzymaniu tej godności uzyskała możliwość zasiadania w Izbie Lordów. Wygłosiła tam szereg mów krytykujących Traktat z Maastricht i po raz pierwszy od 1961 r. zagłosowała w tej sprawie niezgodnie z zaleceniami własnej partii. Traktat opisywała jak „idący zbyt daleko” i w czerwcu 1993 r. stwierdziła, że „nigdy by go nie podpisała”. Thatcher była także zwolenniczką zorganizowania referendum, w którym zadecydowano by czy należy go przyjąć, motywowała to tym, że gdy wszystkie trzy partie są za jego aprobowaniem, należy umożliwić narodowi zabranie głosu.

W sierpniu 1992 r. wystąpiła do NATO z apelem o powstrzymanie serbskiego ataku na Goražde i Sarajewo, położenie tamy trwającym tam czystkom etnicznym oraz utrzymanie niezależności państwa bośniackiego. Twierdziła przy tym, że wydarzenia w Bośni przypominają jej wyczyny nazistów. W grudniu 1992 r. ostrzegała przed nowym holokaustem, a po pierwszej masakrze w Srebrenicy w kwietniu 1993 r. miała wrażenie, że w byłej Jugosławii dochodzi do takiej tragedii jakiej myślała, że Europa już nigdy nie doświadczy w szczególności po doświadczeniach II wojny światowej. Podobno miała powiedzieć wtedy do Douglasa Hurda – ministra spraw zagranicznych, krytykując go za bezczynność, że „Neville Chamberlain wygląda przy tobie jak podżegacz wojenny”.

Już wcześniej królowa odznaczyła Thatcher w 1990 r. krótko po jej rezygnacji odznaczeniem Order of Merit – jednym z najwyższych brytyjskich orderów. Dodatkowo jej mąż – Denis Thatcher otrzymał tytuł baroneta w 1991 r. (dzięki temu syn Thatcherów miał prawo do odziedziczenia tego tytułu po rodzicach). Był to pierwszy baronet jaki został mianowany od 1965 r. W 1995 r. Thatcher otrzymała nowe odznaczenie – Order Podwiązki – najwyższe odznaczenie rycerskie w Wielkiej Brytanii.

W lipcu 1992 r. międzynarodowy koncern tytoniowy – Philip Morris zatrudnił ją w charakterze „konsultanta do spraw geopolitycznych” za pensję w wysokości 250 tys. $ rocznie oraz z roczną donacją na rzecz jej fundacji w tej samej wysokości.

W latach od 1993 do 2000 r. była kanclerzem uczelni – College of William and Mary, została także mianowana kanclerzem University of Buckingham – jedynego prywatnego brytyjskiego uniwersytetu. Z tej drugiej posady zrezygnowała w 1998 r.

Margaret Thatcher napisała swoje pamiętniki w dwóch tomach: pierwszy – „Droga do władzy” (Path to Power) i drugi – „Lata spędzone na Downing Street” (The Downing Street Years). Później spod jej ręki wyszło jeszcze kilka książek, głównie o tematyce politycznej i sprawach międzynarodowych. Mimo że publicznie wyrażała swoje poparcie dla polityki Johna Majora, to prywatnie nie wszystkie sprawy spotykały się z jej zadowoleniem, natomiast jej opinie były szeroko komentowane w prasie.

W 1998 r. Thatcher odbyła wizytę w Surrey, gdzie gościła u byłego prezydenta Chile Augusto Pinocheta, który przebywał wówczas w areszcie domowym; głównym celem tych odwiedzin było wyrażenie przyjaźni i poparcia dla niego. Pinochet był dla jej rządu kluczowym sojusznikiem w czasie wojny falklandzkiej. W tym samym roku ofiarowała też 2 miliony funtów dlaUniwersytetu w Cambridge w celu wyposażenia specjalnego instytutu o nazwie: Margaret Thatcher Chair in Entrepreneurial Studies (Katedra Badań nad Przedsiębiorczością im. Margaret Thatcher). Wsparła również archiwum tego uniwersytetu (Churchill College), przechowujące jej osobiste dokumenty.

Wielokrotnie zabierała głos na całym świecie w aktualnych sprawach politycznych i aktywnie wsparła konserwatystów podczas wyborów w 2001 r. Jednak w 2002 r. lekarze zalecili jej, aby więcej nie wypowiadała się publicznie ze względu na stan zdrowia, w szczególności po tym jak wcześniej po kilku drobnych chorobach jej odporność została nadwyrężona.

Margaret Thatcher ciągle uczestniczy w różnych grupach i organizacjach, takich jak m.in. Conservative Way Forward, Bruges Group i Fundacja Europejska (European Foundation). 26 czerwca 2003 r. umarł jej mąż – Denis Thatcher.

11 czerwca 2004 r. złożyła wzruszający hołd byłemu prezydentowi USA – Ronaldowi Reaganowi na jego pogrzebie w Waszyngtonie.

13 października 2005 r. Thatcher uczciła swoje 80. urodziny wydając pamiątkowe przyjęcie w Mandarin Oriental Hotel w Hyde Parku, gdzie gośćmi byli m.in.: królowa brytyjska oraz książę Edinburgh. Geoffrey Howe w taki sposób skomentował karierę polityczną „Żelaznej Damy”: „jej prawdziwym osiągnięciem było nie tylko przekształcenie i odmiana jednej partii, ale dwóch, tak więc kiedy laburzyści wrócili do władzy nie mogło być mowy o odwrocie od thatcheryzmu, który został przez nich zaakceptowany”.

22 lutego 2007 r. osobiście odsłoniła swój pomnik ustawiony w gmachu Parlamentu.

Thatcher zmarła 8 kwietnia 2013 roku na udar mózgu.

Spuścizna

Margaret Thatcher na pogrzebie Ronalda Reagana; obok niej Brian Mulroney i Michaił Gorbaczow

Margaret Thatcher to postać wysoce kontrowersyjna, przez jednych wielbiona, przez innych natomiast znienawidzona. Wiele osób uważa ją za matkę opatrznościową gospodarki brytyjskiej, po tym jak przeprowadziła reformy ekonomiczne, które wyciągnęły kraj z długotrwałego marazmu gospodarczego. Szczególne uznanie zdobyła sobie także za radykalne rozwiązanie wielu kwestii społecznych i całkowicie odmienną politykę socjalną. Jej przeciwnicy uważają ją za osobę egoistyczną i nie cofającą się przed autorytaryzmem. Jest oskarżana o zdemontowanie tzw. „państwa dobrobytu” (welfare state) i zniszczenie wielkich zakładów pracy, co miało się przyczynić do osłabienia potencjału produkcyjnego kraju i skazania wielu ludzi na długotrwałe bezrobocie.

Jednym z głównych zarzutów stawianych kierowanemu przez nią rządowi jest specyficzna retoryka (rozumiana jaka pochwała liberalizmu), jaką się on posługiwał w zakresie polityki społecznej, natomiast jego działania są już w mniejszym stopniu negatywnie oceniane, głównie ze względu na stosunkowo niewielkie cięcia w transferach socjalnych, mimo że początkowo zapowiadano ich duże ograniczenie. Drugim zarzutem kierowanym przeciwko Thatcher jest upadek przemysłu wytwórczego (sfery produkcyjnej gospodarki) i całkowite zniknięcie niektórych gałęzi przemysłu. W latach 70.

Wielka Brytania była powszechnie uważana za „chorego człowieka Europy”, panowała wówczas opinia, że kraj ten może stać się wkrótce pierwszym państwem na świecie, które ze statusu rozwiniętego przejdzie do kategorii krajów rozwijających się . Jednak ten czarny scenariusz nie sprawdził się, a brytyjska gospodarka stała się jedną z najprężniejszych na starym kontynencie. Zwolennicy „Żelaznej Damy” uważają, że stało się tak dzięki przeprowadzonym przez nią reformom.

Oponenci thatcheryzmu twierdzą, że problemy ekonomiczne lat 70. są wyolbrzymiane i były one głównie spowodowane czynnikami międzynarodowymi, takimi jak wysokie ceny ropy naftowej, które prowadziły do wysokiej inflacji, ponadto zastój panował w większości ówczesnych krajów uprzemysłowionych. Twierdzą oni także, że spowolnienie gospodarcze nie było wynikiem socjalistycznej polityki i działalności związków zawodowych, tak jak uważają zwolennicy Margaret Thatcher. Jej krytycy utrzymują też, że okres rządów konserwatystów w latach 80. zbiegł się z poprawą ogólnoświatowej sytuacji ekonomicznej oraz z odkryciem złóż gazu i ropy na Morzu Północnym, co wpłynęło na spadek zwyżkujących wcześniej cen i spowodowało dodatkowe wpływy z podatków z tego tytułu. To właśnie te przyczyny według niektórych zadecydowały o szybszym rozwoju gospodarczym kraju, a nie polityka „Żelaznej Damy”.

U większości Brytyjczyków osoba Margaret Thatcher budzi mieszane uczucia. Przejawem tego może być lista 100 najważniejszych osób w historii kraju z 2002 r. (sporządzona poprzez głosowanie telewizyjne) – gdzie Thatcher uplasowała się na 16. pozycji – najwyższej spośród żyjących osób. Zajęła także miejsce trzecie na liście „100 najmniej popularnych Brytyjczyków”, zamykającej się do osób żyjących. Niewiele brakło jej do pierwszej pozycji, którą zajął Tony Blair. Niemniej jednak niewiele osób może zakwestionować fakt, że w XX w. była jakakolwiek inna kobieta, która odegrałaby tak dużą rolę na światowej scenie politycznej jak „Żelazna Dama”. Przed pochlebstwami dla niej nie uciekał się nawet wybrany już po raz trzeci na urząd premiera – Tony Blair, który przyznał, że kontynuuje jej myśl gospodarczą (a przynajmniej niektóre jej części) i uznaje ją za ważną osobistość oraz darzy szacunkiem. Sama Thatcher pośrednio wyraziła uznanie dla laburzystowskiego premiera, kiedy podczas wyborów na szefa Partii Konserwatywnej powiedziała, iż: „oni (przyp. Konserwatyści)... nie potrzebują kogoś kto pokona Blaira, oni potrzebują kogoś takiego jak Blair”.

Szczególnie rozbieżne są opinie dotyczące jej spuścizny w dziedzinie myśli ekonomicznej, głównie kwestii wydajności rynku i długotrwałego wzrostu gospodarczego. Odnośnie tej pierwszej to jest ona w szczególności przedmiotem sporów, głównie ze względu na szerokie reformy, który zostały w tym zakresie podjęte. Wprawdzie stopa bezrobocia spadła, ale stało się to kosztem początkowego skoku w górę ilości bezrobotnych i radykalnych reform rynku pracy. Wśród nich znalazły się ustawy dotyczące osłabienia siły związków zawodowych, odformalizowania rynku finansowego – co przyczyniło się do powrotu City of London do czołówki europejskich centrów finansowych, wprowadzono nowe rozwiązania zwiększające konkurencję w zakresie połączeń telekomunikacyjnych i innych usług. Zgodnie z obecnie dostępnymi danymi rozwój gospodarczy kształtował się w okresie jej rządów raczej na niskim poziomie (przy czym brak jest tu dokładnych informacji ze względu na niedokładne badania w tym zakresie, ponadto kulała także ewidencja środków przeznaczonych na inwestycje), niekorzystnym efektem oszczędnościowej polityki budżetowej było obniżenie standardów edukacyjnych.

Wiele z jej posunięć do tej pory jest przedmiotem zażartych sporów. Na większości obszarów Szkocji, Walii oraz w zurbanizowanych i byłych rejonach górniczych północnej Anglii jej rządy uważane są za klęskę i „dopust boży”. Wielu ludzi ciągle jeszcze pamięta tam o trudnym okresie związanym ze strajkami górniczymi, który uderzyły w tradycyjne społeczności utrzymujące się z pracy pod ziemią. Nieodwracalne okazało się także przejście od gospodarki przemysłowej (w większości był to przemysł ciężki) do gospodarki opartej na usługach.

Thatcher była głównie popularna w żyznych i wiejskich rejonach południowo-zachodniej Anglii, wyjątkiem było tu miasto Plymouth, w którym co najmniej jedna trzecia ludności znajdowała zatrudnienie w przemyśle obronnym (głównie stoczniowym). Prywatyzacja tamtejszych przedsiębiorstw w 1987 r. i utrata wielu miejsc pracy przyczyniły się do obniżenia zaufania do rządu konserwatystów, którzy do tej pory mogli liczyć tu na wiernych wyborców (w 1979 r. mieli tu 44% głosów, a w 1987 r. już tylko 29%).

Radykalne reformy, które dotknęły „wielki przemysł” i górnictwo znalazły swe odbicie w wyborach 1987 r., kiedy to ogromna większość konserwatywnych posłów została wybrana w południowej Anglii i rolniczych rejonach północnej części kraju, tylko niewielka liczba głosów pochodziła z reszty okręgów wyborczych. Było to spowodowane głównie „Wspólną polityką rolną” (Common Agricultural Policy), z której przeznaczano (i nadal się przeznacza) bardzo duże środki na wsparcie brytyjskiego rolnictwa, podczas gdy inne gałęzie gospodarki mogły o takich pieniądzach tylko pomarzyć (była to więc pewna niekonsekwencja ze strony konserwatystów, którzy wcześniej obcinali dotacje dla przedsiębiorstw państwowych – w pewnym sensie torysów tłumaczy w tym aspekcie przynależność do Unii Europejskiej, która prowadzi taką, a nie inną politykę rolną).

Za granicą Margaret Thatcher również nie spotkała się z jednoznaczną oceną. Lewica uważa ją za osobę, która siłą zdławiła opozycyjne ruchy społeczne oraz przeprowadziła reformy społeczne, które nie uwzględniały interesów „klasy pracującej” a zamiast tego faworyzowały bogatszą klasę średnią i „wielki kapitał”. Stała się ona także przedmiotem wielu satyr. Na przykład francuski piosenkarz – Renaud Séchan skomponował piosenkę o tytule Miss Maggie – w której chwalił kobiety jako istoty powstrzymujące się od wielu śmiesznych zachowań właściwych tylko dla mężczyzn – z wyjątkiem oczywiście dla Mrs Thatcher. Jedną z najbardziej charakterystycznych kwestii, które wygłosiła i które zostały najdłużej zapamiętane była deklaracja, że: „nie istnieje taka rzecz jak społeczeństwo”.

Jest to esencja jej myśli politycznej, w której ośrodkiem jest jednostka i rodzina, a nie państwo czy dobro całego społeczeństwa, tak charakterystyczne dla filozofii socjalizmu. W gospodarce „Żelazna Dama” z właściwym dla siebie uporem lansowała liberalizm klasyczny. W przeciwieństwie do swoich poprzedników ośmieliła się rzucić wyzwanie związkom zawodowym i zerwała z dotychczasową ugodową polityką. Ekonomia brytyjska może zawdzięczać jej wiele zmian w prawie gospodarczym, dzięki którym zlikwidowano ograniczenia a przedsiębiorcy zyskali więcej swobody, sam „thatcheryzm” stał się wzorem dla wielu innych polityków usiłujących reformować gospodarki swoich krajów.

Przez irlandzkich bojowników o niepodległość została zapamiętana jako osoba bezkompromisowa, która nie prowadziła negocjacji z Tymczasową Irlandzką Armią Republikańską, przez co znalazła się na celowniku tej organizacji. Jej krytycy twierdzą, że takie postępowanie przyczyniło się do nasilenia fali przemocy w Irlandii Północnej, rząd Thatcher można natomiast pochwalić za wciągnięcie do procesu pokojowego Irlandii poprzez zawarcie specjalnego porozumienia.

W 1996 r. tzw. śledztwo Scotta prowadzone w sprawie „irackiej afery zbrojeniowej” wykazało, że rząd Thatcher układał się z Saddamem Husajnem. Ujawniono że wydano ok. 1 mld £ dla wsparcia bliskowschodniego dyktatora i „zachęcenia go” do zaopatrywania się w broń u brytyjskich firm. Sędziowie-śledczy odkryli, że podczas wojny iracko-irańskiej w 1980 r., urzędnicy zniszczyli dokumenty świadczące o przemycie części czołgów Chieftain do Iraku. Ministrowie potajemnie postępowali niezgodnie ze swoimi instrukcjami po to, aby pomóc prywatnym firmom sprzedawać maszyny budowlane, które miały być użyte przy budowie fabryk amunicji. Wiele z dostaw do Iraku pochodziło z przedsiębiorstwa Racal, które eksportowało urządzenia komunikacyjne – Jaguar V na kredyt dla armii byłego irackiego dyktatora. Śledztwo wykazało, że posługiwano się w tych wypadkach nielegalnie środkami kredytowymi na pokrycie sprzedaży uzbrojenia. Członkowie rządu konserwatystów odmówili wstrzymania udzielania kredytów dla Husajna, nawet gdy wydał on rozkaz egzekucji brytyjskiego dziennikarza Farada Bazofta, takie postępowanie uzasadniano chęcią nie zaszkodzenia brytyjskiemu przemysłowi zbrojeniowemu.

Margaret Thatcher podczas wizyty w Pentagonie

Wiele osób niezależnie od tego czy mają orientację prawicową czy lewicową zgadza się, że rządy Margaret Thatcher przyczyniły się do radykalnego przekształcenia brytyjskiej sceny politycznej poprzez ukształtowanie tendencji głównych partii politycznych do „zbaczania na prawo”. Tzw. „New Labour” – Nowa (Partia) Pracy oraz „bleryzm” („blairism”) włączyły do swojego programu większość zasad polityki gospodarczej i społecznej „thatcheryzmu” tak samo jak wcześniej Partia Konserwatywna od lat 50. aż do rządów Edwarda Heatha akceptowała ideę „państwa dobrobytu” („welfare state”) wykreowaną przez Partię Pracy. Demontaż i radykalne ograniczenie roli państwa w polityce społecznej pozostawiły swe skutki do dziś. Tak samo program prywatyzacji większości przedsiębiorstw państwowych nie został zrewidowany. Mimo że po torysach nastali laburzyści to w obecnej polityce gospodarczej Wielkiej Brytanii niewiele się zmieniło od czasów „Żelaznej Damy”, a ograniczenie roli państwa w gospodarce jest traktowane przez większość lewicowych (głównie z Partii Pracy – która wbrew swojej nazwie w dużej części realizuje liberalną politykę gospodarczą) i konserwatywnych polityków jako truizm, który nie podlega już żadnej dyskusji.

Bezdyskusyjny jest też jej wpływ na brytyjski ruch związkowy, w szczególności poprzez zwycięstwo konserwatywnego rządu nad strajkującymi górnikami. Niemożliwym stał się już powrót związkowców do takiego stopnia oddziaływania na państwo jak to było w latach 70. i wcześniej. Bardzo spadła liczba pracowników należących do organizacji związkowych i mimo prób ustawodawczych stan ten nie ulega w ostatnim czasie zmianie. Partia Pracy, która wśród robotników przemysłowych znajdowała tradycyjne oparcie stara się rozluźnić swoje relacje ze związkami, które ze względu na swoją słabość nie odgrywają już takiej roli.

Spuścizna Margaret Thatcher jest chyba jednak najbardziej widoczna we wpływie jaki wywarła ona na torysów. Następujący po sobie kolejno liderzy partii od Johna Majora poczynając poprzez działających już w opozycji: Williama Hague’a, Iaina Duncana Smitha i Michaela Howarda musieli się zmagać z licznymi frakcjami w partii, która miała problemy tożsamościowe oraz nie mogła określić, które elementy „thatcheryzmu” powinny zostać utrzymane w programie partii, a które odrzucone. Szefostwo Davida Camerona od 2006 r. wydaje się kończyć ten okres zamętu.

W lewicowym magazynie New Statesman w 2006 r. Margaret Thatcher znalazła się na 5 miejscu na liście „największych bohaterów naszych czasów”.

Margaret Thatcher w kulturze

Margaret Thatcher została umieszczona na dwóch okładkach singli brytyjskiego heavy metalowego zespołu Iron Maiden. Na pierwszym – Sanctuary przedstawiona została scena tuż po zamordowaniu ówczesnej premier przez maskotkę zespołu, Eddiego. Scena nawołuje do podobieństw przydomka premier (Iron Lady – żelazna dama) z nazwą zespołu (Iron Maiden –żelazna dziewica). Okładka spowodowała duże zmieszanie w prasie, z tego powodu na większości okładek premier Wielkiej Brytanii ma zasłonięte oczy czarną taśmą, jednak w zamyśle projektanta – Dereka Riggsa – okładka nie jest cenzurowana, a zasłonięcie oczu to w rzeczywistości posunięcie marketingowe autorstwa zarządu grupy. Na drugiej okładce ówczesna premier WB jest przedstawiona z pistoletem maszynowym Sterling i czai się za budynkiem, chcąc zemścić się na maskotce zespołu, idącej z dwiema kobietami w mundurach. Singiel nosi nazwę Women in Uniform.

W 2011 roku powstał film Żelazna Dama w reżyserii Phyllidy Lloyd, który pokazuje dojście do władzy oraz rządy Thatcher. W główną rolę wcieliła się Meryl Streep, która za tę rolę otrzymała trzeciego w swojej karierze Oscara.

Wyróżnienia w Polsce

• 16.10.2009 – doktorat honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego
• 1996 – doktorat Honoris Causa Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
• 18 czerwca 1996 – Honorowe Obywatelstwo Miasta Poznania.