Zjednoczenie Niemiec

Podłoże historyczne

Wraz z zakończeniem II wojny światowej Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne, sama stolica – Berlin również dostała się pod jurysdykcję czterech okupantów – Francji, Wielkiej Brytanii, USA oraz ZSRR. Wraz z rozpoczynającą się zimną wojną w 1949 roku alianci połączyli swoje strefy w jedną, formując w ten sposób RFN, a Berlin Zachodni ustanawiając obszarem specjalnego administrowania przez aliantów (status wolnego miasta, jednakże silnie związanego ekonomicznie i politycznie z RFN), podczas gdy Związek Radziecki utworzył z okupowanej strefy (łącznie ze wschodnią częścią Berlina) zależną od siebie NRD.

Z pierwszą propozycją połączenia Niemiec wystąpił Stalin w 1952. Rząd Zachodnich Niemiec pod przewodnictwem Konrada Adenauera był zwolennikiem integracji połączonych Niemiec z Zachodem, domagając się wolnych wyborów w nowym państwie, monitorowanych przez obserwatorów międzynarodowych. Na takie warunki Stalin nie chciał przystać.

W wyniku coraz częstszych ucieczek swoich obywateli na zachód, rząd Wschodnich Niemiec w 1961 zamknął wszystkie punkty graniczne z RFN i rozpoczął budowę Muru Berlińskiego, co przyczyniło się do coraz większego pogłębiania podziału Niemiec na dwie części oraz izolacji NRD.

Masowy exodus mieszkańców NRD i upadek starego porządku

W połowie lat 80. XX wieku zjednoczenie obu państw niemieckich wydawało się nierealnym marzeniem wielu Niemców. Na drodze do realizacji tego marzenia stała zimna wojna dzieląca Europę na dwa wrogie sobie obozy. Zakończenie ery konfrontacji było niemożliwe bez politycznych zmian w ZSRR i bez upadku, narzuconego siłą środkowo-wschodniej Europie, komunizmu. Wzrost niewydolności gospodarczej i politycznej radzieckiego imperium w drugiej połowie lat 80. wymusił na kierownictwie KPZR wprowadzenie pewnych reform. Przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow ogłosił okres tak zwanej „przebudowy” (po rosyjsku pieriestrojka). Zmiany polityczne w ZSRR szybko wpłynęły na rozwój wypadków w podporządkowanych mu państwach europejskich. W Polsce, Czechosłowacji, na Węgrzech, jak i w samym NRD odżyły dotychczas brutalnie tłumione ruchy demokratyczne i niepodległościowe.

2 maja 1989 władze Węgier usunęły część zasieków na granicy z Austrią, co Niemcy z NRD potraktowali jako okazję do wydostania się na wolność (tym bardziej, że na jesień planowano zaostrzenie przepisów wizowych dotyczących wyjazdów z Niemiec Wschodnich na Węgry). Nie oznaczało to jeszcze całkowitego otwarcia granicy – pogranicznicy węgierscy często nadal łapali uchodźców i odsyłali do NRD lub odpowiednio stemplowali im paszporty; jednocześnie wschodniemieckie władze przystąpiły do kontroli swoich obywateli udających się na Węgry.

Od lipca Węgrzy przestali stemplować paszporty (równocześnie Erich Honecker zachorował i aparat państwowy zmniejszył swoje możliwości skutecznego blokowania potencjalnych uciekinierów). W sierpniu średnio 200 Niemców co noc przekraczało granicę węgiersko-austriacką, a ci, którym skończyły się pieniądze, szukali pomocy w ambasadzie RFN w Budapeszcie. 19 sierpnia podczas wielkiego pikniku na granicy w okolicach Sopronu 700 Niemców szturmem przedostało się do Austrii – liczba uciekinierów wyniosła już 6 tys. osób, a dalsze 20 tys. przebywało w węgierskich ośrodkach wypoczynkowych i w ambasadzie RFN.

Całkowicie granicę węgiersko-austriacką otwarto w nocy z 10 na 11 września, a w tym czasie inni Niemcy schronili się w ambasadach RFN w Warszawie i Pradze (w tej ostatniej 3,5 tys. osób, mimo iż czechosłowacka bezpieka i agenci Stasi robili wszystko, aby nie wpuszczać kolejnych osób do środka), gdzie otrzymywali dokumenty uprawniające ich do łatwego dostania się do RFN i osiedlenia się tamże (prawo RFN w kwestii jednolitości Niemiec przyznawało swoje obywatelstwo każdemu Niemcowi, który znalazł się na terenie Republiki Federalnej, tj. na przykład w ambasadzie czy konsulacie RFN). Problemem nadal było opuszczenie socjalistycznej jeszcze Czechosłowacji i przedostanie się do RFN, tymczasem warunki bytowe w przepełnionych ambasadach pogarszały się z dnia na dzień. Ostatecznie 30 września władze NRD zgodziły się na podstawienie specjalnych pociągów wolności, które wywiozły dawnych obywateli do RFN poprzez własne terytorium. W kilku NRD-owskich miejscowościach ludzie na peronach szturmowali dworce, aby dostać się do środka pociągów – doszło do starć z policją ludową, która starała się do tego nie dopuścić.

W NRD rozpoczęły się masowe demonstracje przeciwko rządom Ericha Honeckera (który po powrocie do zdrowia ponownie wziął w swoje ręce ster państwa) zwane demonstracjami poniedziałkowymi, organizowane przez powstające ugrupowania opozycyjne. Podczas obchodów 40-lecia NRD, 7 października, doszło we wschodnim Berlinie do wystąpień, brutalnie stłumionych przez policję i bezpiekę. Dwa dni później protesty ogarnęły cały kraj, a w w Lipsku demonstrowało 70 tys. osób. Tym razem polecenie stłumienia wystąpień wszelkimi środkami (łącznie z użyciem broni), jakie nadeszło z Berlina, nie zostało wykonane przez miejscowe władze. W kolejnych dniach napięcie nie opadało. Wobec wydarzeń w Europie i ZSRR (tzw. Jesień Ludów) oraz po utracie poparcia w samym Komitecie Centralnym SED, 18 października Erich Honecker zagroził dymisją, która (prawdopodobnie wbrew jego planom), została przyjęta. Nowym sekretarzem został Egon Krenz – do tej pory prezentujący stanowisko konserwatywne, jednak zadeklarował chęć rozmów z opozycją.

Demonstracje jednak nie ustały – 4 listopada ulicami Berlina przeszło milion osób, żądając bardziej radykalnych zmian politycznych. Początkowo władze ogłosiły amnestię, zgodziły się też m.in. na wyjazdy do Czechosłowacji bez konieczności posiadania wiz, co oznaczało przyzwolenie na okrężną emigrację. Wobec braku uspokojenie nastrojów społecznych 7 listopada ustąpił rząd Williego Stopha, a w nowym ze starego składu znalazł się tylko Egon Krenz oraz Günter Schabowski; nowym premier został Hans Modrow, uznawany za liberała. Od początku roku do tego momentu z NRD wyemigrowało łącznie około 200 tys. osób.

Ostatecznie nowy rząd 9 listopada 1989 roku zniósł, nie do końca zamierzenie, ograniczenia w podróżowaniu do RFN. Na wieść o nowych przepisach obywatele NRD natychmiast i masowo ruszyli na granicę. Służby graniczne nie potrafiąc zapanować nad rozwojem sytuacji zdecydowały się ustąpić. Granica stanęła otworem, zaś Niemcy z obu państw jeszcze tej samej nocy przystąpili do spontanicznego burzenia znienawidzonego Muru Berlińskiego.

Koniec podziału

W owym czasie zjednoczenie kraju nie było jeszcze wcale brane za pewnik – w kraju, mimo częściowego otwarcia granic, nie ustawały protesty (zwłaszcza w Lipsku). Niechęć do starego aparatczyka, jakim był Krenz, pogłębiał gwałtowny spadek wartości marki wschodnioniemieckiej. Dopiero 1 grudnia zniesiono ustawowo kierowniczą rolę SED, a od tego momentu większy zapał zaczęły przejawiać partie sojusznicze w Izbie Ludowej. Spokojniej zrobiło się po zapowiedzi likwidacji Stasi – do tej pory kilkukrotnie dochodziło do ataków na jej placówki i funkcjonariuszy (15 stycznia tłum wdarł się do centrali Stasi w Berlinie). Rezultatem spotkań okrągłego stołu między rządem a opozycją była zapowiedź wolnych wyborów w maju 1990 roku, które ostatecznie przyśpieszono na 18 marca. Socjalistyczna Partia Jedności na swoim ostatnim, nadzwyczajnym zjeździe w grudniu 1989 zmieniła nazwę na Partię Demokratycznego Socjalizmu (PDS), nie uchroniło jej to jednak od porażki – wolne wybory wygrała CDU.

W listopadzie 1989 roku kanclerz RFN Helmut Kohl ogłosił 10 punktowy plan zjednoczenia, w grudniu odwiedził Drezno. W lutym roku 1990 odbyło się wspólne posiedzenie rządów obu państw niemieckich. W lipcu tego samego roku wszedł w życie układ o unii walutowej, zaś 12 września 1990 na konferencji w Moskwie 2 plus 4 uregulowano sprawy zagraniczne i kształt granic nowego państwa.

Na mocy ratyfikowanego przez parlamenty obu państw w dniu 20 września 1990 roku układu (traktat zjednoczeniowy) pomiędzy RFN a NRD o przywróceniu jedności Niemiec, landy NRD w dniu 3 października 1990 przystąpiły do RFN. Dzień ten jest uznawany za oficjalną datę zjednoczenia Niemiec.

Ekonomiczną ceną zjednoczenia było 2 biliony euro jakie Niemcy zachodnie przekazały do 2009 roku wschodnim krajom związkowym w celu dostosowania wschodnioniemieckiej gospodarki i infrastruktury do poziomu zachodnich krajów związkowych (m.in. w formie podatku solidarnościowego). Cena społeczna to duża liczba (według sondaży tygodnika „Der Spiegel” jest to 30%) mieszkańców byłego NRD, którzy uważają się za ofiary procesu zjednoczeniowego.