NRD obstawiła wojskiem granicę z Berlinem Zachodnim i zamknęła przejścia graniczne. Rozpoczęła się budowa Muru Berlińskiego

Był on jednym z najbardziej znanych symboli zimnej wojny i podziału Niemiec. Podczas prób przedostania się przez strzeżone urządzenia graniczne do Berlina Zachodniego wielu ludzi zostało zabitych. Dokładna liczba ofiar jest sporna i niepewna, różne źródła podają od 136 do 238 śmiertelnych przypadków.

Po zakończeniu II wojny światowej w 1945 roku Niemcy, na mocy postanowień konferencji jałtańskiej, podzielone zostały na 4 strefy okupacyjne, administrowane i kontrolowane przez USA, Związek Radziecki, Wielką Brytanię i Francję. Podobnie, na 4 sektory, podzielono również Berlin. Równocześnie rozpoczęła się zimna wojna pomiędzy Wschodem a Zachodem. Berlin stał się głównym miejscem rozgrywek pomiędzy organizacjami szpiegowskimi obu bloków politycznych. W roku 1948 doszło do pierwszego poważniejszego kryzysu w zimnej wojnie (I kryzys berliński), którego przyczyną była blokada Berlina poprzez ZSRR. 23 maja 1949 roku ustanowiona została konstytucja nowego państwa niemieckiego, powstałego z połączenia trzech zachodnich stref okupacyjnych (Trizonia); we wrześniu na podstawie tej konstytucji utworzono Niemiecką Republikę Federalną (NRF), a 7 października tego samego roku Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD). Formalnie Berlin miał status miasta zdemilitaryzowanego, składającego się z czterech sektorów (amerykańskiego, brytyjskiego, francuskiego i radzieckiego) i był niezależny od obu państw niemieckich, co w praktyce nie miało jednak większego znaczenia – Berlin Zachodni miał w przybliżeniu status kraju związkowego Niemiec (posiadał na przykład swoich przedstawicieli w Bundestagu). Berlin Wschodni został ogłoszony – formalnie nielegalnie, gdyż wbrew umowom pomiędzy państwami alianckimi – „stolicą NRD”.

Już w lecie 1945 zostały wyznaczone linie demarkacyjne między strefami okupacyjnymi. Przy części z nich postawiono również szlabany i biało-żółte pale, a na drzewach pojawiły się kolorowe znaczniki. Do przekroczenia granicy stref potrzebne było odtąd zezwolenie, tylko dla dojeżdżających do pracy i rolników wprowadzono mały ruch graniczny. Z rozkazu Sowieckiej Administracji Wojskowej w Niemczech (SMAD) utworzono w sowieckiej strefie okupacyjnej (niem. Sowjetische Besatzungszone in Deutschland, SBZ) policję graniczną, która rozpoczęła swą służbę 1 grudnia 1946 roku, oraz wydano rozporządzenie w sprawie używania broni palnej. Aby móc podróżować pomiędzy strefą wschodnia i zachodnią trzeba było złożyć podanie o paszport międzystrefowy (niem. Interzonenpass). Pierwsze urządzenia graniczne zbudowane zostały po stronie wschodniej; na obszarach leśnych – drut kolczasty, na transgranicznych ulicach i drogach – bariery.

Od powstania NRD rosła stale liczba jej obywateli emigrujących do RFN. W 1952 granica wewnątrzniemiecka została przez NRD zabezpieczona z użyciem płotów, strażników i urządzeń alarmowych. Utworzono pięciokilometrową strefę ochronną, w której poruszać mogły się tylko osoby posiadające specjalne zezwolenie, najczęściej otrzymywali je mieszkańcy terenów przygranicznych. Oprócz tego istniał jeszcze pas ochronny o szerokości 500 metrów, do którego bezpośrednio przylegał 10-metrowy pas kontrolny.

Otwarta pozostała natomiast granica sektorów pomiędzy Berlinem Zachodnim i Berlinem Wschodnim – luka, której nie sposób było kontrolować. W latach 1949–1961 ok. 2,6 mln ludzi opuściło NRD, z tego w samych pierwszych dwóch tygodniach sierpnia 1961 wyemigrowało 47 433 osób. Również dla wielu Polaków i Czechów Berlin Zachodni stanowił bramę na Zachód. Ponieważ w wielu wypadkach byli to młodzi, wykształceni ludzie, emigracja ta zagrażała podstawom gospodarczym i integralności gospodarki planowej NRD. Ponadto ok. 50 000 obywateli Berlina Wschodniego pracowało w Berlinie Zachodnim jako tzw. osoby regularnie przekraczający granicę (niem. Grenzgänger), mieszkali i żyli oni przy tym na korzystnych cenowo warunkach w Berlinie Wschodnim lub jego okolicy. 4 sierpnia 1961 rozporządzenie wschodnioberlińskiego magistratu zobowiązało te osoby do zarejestrowania się i płacenia czynszu za mieszkania w markach zachodnioniemieckich. Ulice prowadzące z Berlina Wschodniego do Zachodniego oraz środki komunikacji były już przed budową muru dokładnie kontrolowane. Kontrole te miały na celu wykrywanie osób podejrzewanych o chęć ucieczki z NRD, czy też o przemyt. Poza tym wielu mieszkańców Berlina Zachodniego oraz tamże pracujących mieszkańców Berlina Wschodniego nabywało na czarnym rynku po korzystnym kursie (wówczas 1:4) marki wschodnie, by kupować za nie artykuły spożywcze lub nieliczne produkty konsumpcyjne o wysokiej jakości. Osłabiało to dodatkowo gospodarkę planową na wschodniej stronie. Zamknięcie granic przy pomocy muru miało dodatkowo posłużyć decydentom bloku wschodniego do zablokowania tzw. wyboru nogami (niem. Abstimmung mit den Füßen), tzn. ucieczki z „państwa demokracji robotniczo-chłopskiej”.

Rosnący dystans między Wschodem a Zachodem widać było na płaszczyźnie politycznej, np. w ramach zimnej wojny zaczęto grozić podjęciem kroków zbrojnych, prowadzono permanentną wojnę dyplomatyczną, a Zachód nałożył embargo technologiczne „COCOM” na państwa bloku wschodniego. Granica oddzielała już nie tylko dwie części Niemiec, lecz także stanowiła część granicy między RWPG a EWG, oraz między NATO a Układem Warszawskim, a więc między dwoma różnymi polityczno-ideologicznymi, gospodarczymi i kulturowymi, w czasie zimnej wojny oficjalnie wrogo do siebie nastawionymi obozami.

Plan budowy muru w Berlinie był tajemnicą rządu NRD. Robotnicy budowali go na polecenie kierownictwa SED pod nadzorem policji Volkspolizei i żołnierzy Narodowej Armii Ludowej (niem. Nationale Volksarmee, NVA) – wbrew wcześniejszym zapewnieniom przewodniczącego Rady Państwa NRD, Waltera Ulbrichta, który jeszcze 15 czerwca 1961 na konferencji prasowej w Berlinie Wschodnim, na pytanie zachodnioniemieckiej dziennikarki Annamarie Doherr odparł:

Rozumiem Pani pytanie w ten sposób, że w Niemczech Zachodnich są ludzie, którzy chcieliby, aby robotnicy budowlani stolicy zbudowali mur. Nic nie jest wiadomo, aby był taki zamiar, ponieważ robotnicy budowlani naszej stolicy zajmują się głównie budownictwem mieszkań i ich siła robocza zostaje w pełni wykorzystana w tym właśnie celu. Nikt nie ma zamiaru budować muru!”

Ulbricht był tym samym pierwszą osobą, która użyła pojęcia mur w tym kontekście – na dwa miesiące przed jego budową.

Co prawda alianci wiedzieli o planowanych „drastycznych środkach” oddzielenia Berlina Zachodniego, jednak byli zaskoczeni jego terminem i rozmiarami. Ponieważ nie zablokowano im dostępu do Berlina Zachodniego, nie doszło do konfliktu militarnego. Ministrowie spraw zagranicznych trzech państw alianckich i RFN, podczas spotkania 7 sierpnia w Paryżu postanowili podjąć kroki zapobiegające powstaniu krytycznej sytuacji w Berlinie. Również służba wywiadowcza (niem. Bundesnachrichtendienst, BND) otrzymała już w połowie lipca podobne informacje. Po wizycie Ulbrichta u Chruszczowa, podczas spotkania przywódców krajów Układu Warszawskiego w Moskwie od 3 do 5 sierpnia, BND napisała 9 sierpnia:

Przedłożone doniesienia wskazują, iż Reżim Pankowski stara się w Moskwie o zezwolenie na wprowadzenie w życie radykalnych środków blokady. Głównie chodziłby o zablokowanie dostępu do granic między sektorami oraz o przerwanie linii metra i szybkiej kolei miejskiej w mieście. […] Czas okaże czy i jak daleko uda się Ulbrichtowi […] przeforsować w Moskwie swoje żądania.

W opublikowanym oświadczeniu państw biorących udział w konferencji Układu Warszawskiego zaproponowano, „by ukrócić wywrotową działalność przeciwko krajom obozu socjalistycznego na granicy Berlina Zachodniego oraz zapewnić skuteczną kontrolę Berlina Zachodniego i jego granic”. 7 sierpnia w przemówieniu radiowym Chruszczow ogłosił zwiększenie stanu wojsk radzieckich na zachodniej granicy, jak również mobilizację rezerwistów. 11 sierpnia Izba Ludowa NRD zaakceptowała wyniki moskiewskich rozmów i udzieliła Radzie Ministrów upoważnienia do użycia wszelkich niezbędnych środków. 12 sierpnia rząd uchwalił wykorzystanie „uzbrojonych organów” do zajęcia granicy z Berlinem Zachodnim i zbudowania umocnień.

W sobotę, 12 sierpnia, do BND nadeszły z Berlina Wschodniego następujące informacje:

11 sierpnia 1961 r. w komitecie centralnym partii odbyło się zebranie sekretarzy wydawnictw partyjnych i innych funkcjonariuszy partyjnych przy komitecie centralnym, na którym oświadczono między innymi, że rosnąca liczba uciekinierów zmusza do rozdzielenia kordonem wschodniego sektora Berlina i części zachodniej w ciągu najbliższych dni. Nie podano dokładnego dnia operacji – wcześniej planowano tę akcję dopiero za dwa tygodnie.

W nocy z 12 na 13 sierpnia 1961 wojsko (NVA), 5000 funkcjonariuszy Niemieckiej Policji Granicznej (niem. Deutsche Grenzpolizei, która była poprzednikiem Oddziałów Granicznych), 5000 funkcjonariuszy Policji Ochronnej i skoszarowanej Policji Ludowej (niem. Schutz- und Kasernierte Volkspolizei) oraz 4500 członków Betriebskampfgruppen (Robotnicze Oddziały Samoobrony) rozpoczęły blokadę ulic i torów kolejowych prowadzących do Berlina Zachodniego. Radzieckie oddziały utrzymywały stan gotowości bojowej i obecne były na alianckich przejściach granicznych. Wszystkie jeszcze istniejące połączenia komunikacyjne między obiema częściami Berlina zostały przerwane. Dotyczyło to już jednak tylko metra i S-Bahn. Wyjątkowo funkcjonowały nadal zachodnioberlińskie linie metra i S-Bahn na trasach biegnących tunelami na terytorium Berlina Wschodniego. Jednak stacje były zablokowane tak, że wsiadanie i wysiadanie było niemożliwe. Od godzin wieczornych 13 sierpnia pociągi te przejeżdżały, nie zatrzymując się na dotychczasowych stacjach, które odtąd zyskały miano stacji-widm. O tym, jak zaskakująca dla wschodnioniemieckich kolei stała się budowa muru, świadczy to, że pociągi wschodnioberlińskiej S-Bahn pozostawione zostały na noc m.in. na zachodnioberlińskiej stacji Teltow. Podczas budowy muru przerwano tory, unieruchamiając te pociągi po stronie zachodniej. W ciągu następnego dnia trzeba było połączyć tory, aby sprowadzić pojazdy na stronę wschodnią. Jedynie pociągi kursujące przez dworzec Friedrichstraße zatrzymywały się na zorganizowanym tam przejściu granicznym.

Erich Honecker, jako ówczesny sekretarz Komitetu Centralnego ds. bezpieczeństwa, odpowiedzialny był politycznie z ramienia kierownictwa SED za planowanie i realizację budowy muru.

Określenie jednego tylko dnia, jako „dnia budowy muru” jest określeniem niewłaściwym, ponieważ tego dnia zostały „tylko” zablokowane granice pomiędzy sektorami. Często zbudowano tylko płoty lub zamurowano wejścia do domów mieszkalnych. W trakcie trwania budowy muru dochodziło wciąż do prób ucieczek, między innymi przez okna z domów stojących na granicy. Wkrótce zamurowano również okna w tych domach, a po przesiedleniu mieszkańców, domy te zburzono. W czasie tej operacji doszło do powstania eksklaw, które w późniejszym czasie likwidowano poprzez wymianę terytoriów. Jedną z takich eksklaw był Trójkąt Lenne, który pomimo przynależności do Berlina Wschodniego znalazł się na terenie Berlina Zachodniego. 1 lipca 1988 wskutek wymiany gruntów, część trójkąta Lenné przyłączona została do Berlina Zachodniego. Niektórzy zachodni Berlińczycy, którzy znajdowali się na tym, dotychczas de facto eksterytorialnym obszarze, uciekli przed zachodnioberlińską policją przez mur do Berlina Wschodniego. Było to poprzedzone akcją przejmowania terenu, nazwanego przez uczestników „trójkątem Norberta Kubata”.

24 sierpnia władze radzieckie oznajmiły, że korytarze powietrzne prowadzące do Berlina Zachodniego zostały bezprawnie użyte do przemycania na teren Berlina Zachodniego „agentów, odwetowców i militarystów”, Berlin Zachodni nie należy do RFN i dlatego też jurysdykcja jakichkolwiek władz RFN-u nie rozciąga się na teren Berlina Zachodniego.

Do września 1961 tylko ze służb zabezpieczających budowę do Berlina Zachodniego zdezerterowało 85 osób, poza tym podjęto 216 udanych prób ucieczek obejmujących 400 ludzi.