Richard Wagner

Wilhelm Richard Wagner (ur. 22 maja 1813 w Lipsku, zm. 13 lutego 1883 w Wenecji) – niemiecki kompozytor, dyrygent i teoretyk muzyki okresu romantyzmu.

Był reformatorem muzyki operowej, kontynuując artystyczne poszukiwania Glucka tworzył dramaty muzyczne, z których najsłynniejsze to Lohengrin, Tristan i Izolda oraz tetralogia Pierścień Nibelunga. Wagner zasłynął też jako nowator w dziedzinie harmonizacji wykorzystując maksymalnie możliwości tkwiące w systemie dur-moll oraz w sztuce orkiestracji m.in. konstruując i wykorzystując tubę wagnerowską.

Richard Wagner do dziś wzbudza kontrowersje głównie ze względu na swoje szowinistyczne i antysemickie pisma polemiczne.

Urodził się jako syn urzędnika policyjnego, według innych pogłosek syn aktora Ludwiga Geyera, Żyda z pochodzenia, który później ożenił się z matką Wagnera. Ukończywszy szkołę św. Tomasza w Lipsku, wstąpił na uniwersytet i pobierał u kantora Weinliga naukę kontrapunktu. W roku 1833 został dyrygentem chóru w Würzburgu, gdzie powstała pierwsza opera Die Feen (Boginki). Drugą operę Zakaz miłości (Das Liebesverbot) na podstawie utworu Miarki za miarkę Szekspira wykonano w Magdeburgu, gdzie Wagner był kapelmistrzem operowym. Wspomniane pierwsze dzieła muzyczne Wagnera nie zyskały jednak większego uznania.

Początkowo myślał o karierze literackiej, pilnie studiując zwłaszcza dzieła dawnej literatury niemieckiej, zawierające wątki mityczne i legendarne.

Od roku 1836 był dyrektorem teatru w Królewcu (gdzie w kościele na Tragheim poślubił aktorkę Minnę Planer), a po jego bankructwie w roku 1837 został dyrektorem teatru w Rydze. Liczne długi zmusiły go do ucieczki przed wierzycielami za granicę – od 1839 przebywał w Paryżu, gdzie cierpiał nędzę. Zbliżył się tam do najważniejszych kompozytorów swoich czasów: G. Meyerbeera, Berlioza, a zwłaszcza Liszta, z którym się zaprzyjaźnił. Ukończył wówczas operę według własnego libretta Latający Holender, którą wystawiono w Dreźnie wraz z inną operą – Rienzi; obydwie przyniosły Wagnerowi spory sukces i 1843 mianowano go dyrygentem opery królewskiej w Dreźnie.

Na stanowisku tym zasłynął jako znakomity interpretator dzieł Ludwiga van Beethovena, wystawił także następną swą operę Tannhäuser. W Dreźnie rozpoczął pracę nad Lohengrinem, Śpiewakami norymberskimi i szkicował Pierścień Nibelunga.

W okresie Wiosny Ludów stanął po stronie rewolucji (wcześniej, po upadku powstania listopadowego napisał uwerturę Polonia), a po stłumieniu powstania majowego w Dreźnie wyemigrował do Zurychu. Poświęcił się tam przede wszystkim formułowaniu teoretycznych podstaw swojej wizji dramatu muzycznego (opera i dramat) oraz pracy nad Pierścieniem Nibelunga. Głęboko przeżył nieszczęśliwą miłość do Matyldy Wesendonck, co ujawniło się w dramacie muzycznym Tristan i Izolda, oraz w cyklu pieśni Wesendonck-Lieder.

W 1861, na wieść o ogłoszeniu amnestii, powrócił do Niemiec, gdzie cieszył się już znaczną sławą. Dzięki protekcji króla bawarskiego Ludwika II mógł ponownie cieszyć się swobodą twórczą: król spłacił jego długi oraz sfinansował wystawienie w Monachium Tristana i Izoldy.

W 1865 został oskarżony o trwonienie funduszy państwowych. Osiadł w Tribschen koło Lucerny (tam ukończył Śpiewaków norymberskich). Pobyt w Monachium zaznaczył się także skandalem towarzyskim: Wagner rozpoczął romans z żoną wpływowego dyrygenta Hansa von Bülowa, Cosimą (córką Liszta), a jego owocem był syn, Siegfried Wagner. W 1868 wystawił Śpiewaków norymberskich, w 1869 Złoto Renu, a w 1870 'Walkirię. Następnie w 1870 poślubił Cosimę.

Nadal cieszył się poparciem króla Ludwika, miał też liczne grono ustosunkowanych przyjaciół, którzy umożliwili mu w 1872 przenosiny do Bayreuth. Tam też rozpoczął budowę wielkiego teatru operowego, umożliwiającego realizację jego wizji muzycznych i dramaturgicznych.

Upojony triumfami rozpoczął zajadłe polemiki z przeciwnikami. W książce Das Judenthum in der Musik (Lipsk 1869) odmawia Żydom wszelkiego uzdolnienia artystycznego, skutkiem czego, zdaniem Wagnera, nie mogą oni oceniać jego utworów.

Ostatnie lata spędził na pisaniu rozpraw teoretyczno-filozoficznych (na ich treść miała wpływ filozofia Schopenhauera i dyskusje z Nietzschem, z którym w tym czasie się zaprzyjaźnił) oraz kolejnego dzieła operowego: Parsifala.

Wagner był aktywnym wegetarianinem – dążył on do powszechnej rezygnacji ze spożycia mięsa oraz doświadczeń na zwierzętach.

Twórczość

Wagner jest uznawany za najwybitniejszego przedstawiciela niemieckiego romantyzmu i jednego z największych twórców operowych.

Jego dzieła realizują koncepcję syntetycznego dzieła sztuki (Gesamtkunstwerk), w którym w całość sceniczną stapiają się stworzone przez jednego artystę: muzyka, tekst, pomysły scenograficzne. Ze źródeł literackich wyprowadził Wagner sposób traktowania motywów (leitmotiv), przekształcanych w taki sposób, by stanowiły zasadnicze oparcie dla materiału melodycznego i rytmicznego całej opery.

Pracując nad poszerzeniem możliwości brzmieniowych orkiestry, wprowadzał do obsady rzadko stosowane instrumenty (m.in. tzw. tuby wagnerowskie). Posługiwał się zarówno polifonią, jak i homofonią, zmierzał do wyciągnięcia ostatecznych konsekwencji z systemu dur-moll, rozbudowując chromatykę, stosując niespotykane współbrzmienia i połączenia akordowe (słynny akord tristanowski pojawiający się w Tristanie i Izoldzie).

Inspiracje

Inspiracji tematycznych szukał w dawnej literaturze niemieckiej, w mitach germańskich i celtyckich, eksponując zarówno rolę wybitnej jednostki (Latający Holender) uwikłanej w sprzeczności losu i konieczności historycznych, jak też witalne możliwości tkwiące w zbiorowości (Śpiewacy norymberscy).

Istotną rolę w Wagnerowskiej koncepcji ludzkiego losu pełni element tragiczny, pojmowany zgodnie z poglądami Nietzschego: jako zmaganie się podłości i wzniosłości, słabości i siły, wybitności i prostactwa. Na poglądy filozoficzne Wagnera oddziaływali także Jean-Jacques Rousseau, Johann Herder, Auguste Comte, Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer (zwłaszcza w pojmowaniu śmierci).

Dziedzictwo

Twórczość operowa i poglądy estetyczne Wagnera wywarły znaczny wpływ na muzykę przełomu XIX i XX w., wykonania jego muzyki wymagają skomplikowanego aparatu interpretacyjnego (wielkie zespoły wykonawcze, specyficzne wymogi stawiane śpiewakom) i są względną rzadkością we współczesnym repertuarze.

Obok oper w spuściźnie Wagnera znajdują się dzieła na chór i orkiestrę (Kantata noworoczna, Volkshymne, Descedons), chór męski a capella (Weihegruß, Gruß seiner Treuer an Friedrich August den Geliebten, An Webersgrabe), uwertury (d-moll, C-dur, Polonia, Rule Britannia, Faust), Symfonia C-dur, muzyka fortepianowa, pieśni, wyciągi fortepianowe (m.in. z oper G. Donizettiego, F. Halévy’ego, IX Symfonii L. van Beethovena, Ch. W. Glucka, G. P. Palestriny, W. A. Mozarta) oraz pisma teoretyczne: Die Kunst und die Revolution, Das Kunstwerk der Zukunft, Zukunftsmusik, Religion und Kunst.

Muzyka Wagnera, podobnie jak poglądy Nietzschego, była utożsamiana z gloryfikacją etosu germańskiej dominacji, głównie dlatego, że zaaprobowała je oficjalnie (jako nieliczne z XIX-wiecznej tradycji niemieckiej) propaganda III Rzeszy. Żarliwym wielbicielem Wagnera był Adolf Hitler.

Dzieła

• 1832: Die Hochzeit (Wesele) (nieukończona)
• 1834: Die Feen (Boginki)
• 1836: Uwertura Polonia
• 1836: Uwertura Rule Britannia
• 1836: Das Liebesverbot (Zakaz miłości)
• 1837: Rienzi
• 1841: Jezus z Nazaretu (zarzucony pomysł dramatu muzycznego) - (Stefan Kołaczkowski, "Ryszard Wagner", 1931r. str. 188-191)
• 1843: Der fliegende Holländer (Holender tułacz lub Latający Holender)
• 1845: Tannhäuser
• 1848: Lohengrin
• 1856: Zwycięzcy (zarzucony pomysł dramatu muzycznego)- (Stefan Kołaczkowski, "Ryszard Wagner", 1931r. str. 188-191 oraz Zdzisław Jachimecki - "Wagner", zaktualizowane wydanie z 1922 roku, poprawione i wydane w 1973 r. str. 340)
• 1859: Tristan und Isolde (Tristan i Izolda)
• 1867: Die Meistersinger von Nürnberg (Śpiewacy norymberscy)
• tetralogia Der Ring des Nibelungen (Pierścień Nibelunga)
  • 1845: Das Rheingold (Złoto Renu)
  • 1856: Die Walküre (Walkiria)
  • 1871: Siegfried (Zygfryd)
  • 1874: Götterdämmerung (Zmierzch bogów)
• 1876: American Centennial March
• 1882: Parsifal
• Uwertura d-moll
• Symfonia C-dur
• II Koncert
• Kaisermarsch