Edward Gierek

Edward Gierek (ur. 6 stycznia 1913 w Porąbce – ob. dzielnica Sosnowca, zm. 29 lipca 2001 w Cieszynie) – polski polityk, działacz komunistyczny, w latach 1970–1980 I sekretarz KC PZPR, poseł na Sejm PRL I, II, III, IV, V, VI, VII i VIII kadencji. Członek Rady Państwa.

Tzw. gierkowska dekada, czyli okres sprawowania przez Edwarda Gierka władzy w latach 1970–1980, charakteryzował się w pierwszej połowie dynamicznym rozwojem gospodarczym PRL, aby w drugiej połowie zakończyć się wieloaspektowym kryzysem gospodarczym, który w efekcie doprowadził do upadku jego rządów oraz w dalszej perspektywie do upadku systemu socjalistycznego w Polsce.

Edward Gierek urodził się w rodzinie robotniczej, we wsi Porąbka (dziś dzielnicy Sosnowca w Zagłębiu Dąbrowskim). Kiedy miał 4 lata jego ojciec, który był górnikiem, zginął w wypadku w kopalni. Matka ponownie wyszła za mąż, za Antoniego Jarosa (Gierek przybrał nazwisko ojczyma na kilka lat). Gdy kilka lat później Antoni Jaros zmarł na gruźlicę, wdowa wyszła ponownie za mąż za Rafała Koziaka, po czym rodzina wyemigrowała za chlebem do Francji. Tam Edward Gierek zaczął pracować już w wieku 12 lat, początkowo na roli, potem w kopalni soli potasowej. W wieku 17 lat wstąpił do związków zawodowych i polskiej sekcji Francuskiej Partii Komunistycznej. Wysiedlony karnie do Polski w 1934, odbył w kraju służbę wojskową i po zmianie stanu cywilnego w tym samym roku wyemigrował do Belgii, gdzie ponownie działał w partii komunistycznej. Pracował tam w kopalni węgla kamiennego w Eisden w Limburgii.

W Belgii nauczył się płynnie mówić po francusku i w mniejszym stopniu po flamandzku, co później wykorzystywał, jako I sekretarz i przywódca kraju, do osobistych kontaktów z zachodnimi przywódcami. W czasach okupacji niemieckiej działał w belgijskim ruchu oporu, w tzw. Witte Brigade. W tamtych czasach nabawił się również podobno pylicy płuc (co później było w Polsce wielokrotnie wykorzystywane propagandowo). Gierek pełnił też w Belgii funkcję przewodniczącego Rady Narodowej Polaków i Związku Patriotów Polskich.

W 1948 z żoną Stanisławą i dwoma synami wrócił do Polski. W latach 1949–1954 był sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach. W 1954 został członkiem KC PZPR. Następnie objął funkcję kierownika Wydziału Przemysłu Ciężkiego KC PZPR. Stanął na czele komisji badającej przyczyny, przebieg i charakter wydarzeń w Poznaniu w czerwcu 1956 roku. W latach 1956–1970 sprawował wiele funkcji partyjnych, szybko piął się po szczeblach kariery: był członkiem Biura Politycznego KC PZPR oraz, od 1957, I sekretarzem KW PZPR w województwie katowickim, które nazywano gierkowym „księstwem udzielnym”, skupił tam wokół siebie grupę partyjnych działaczy. W latach pięćdziesiątych związany z „frakcją” puławian.

I sekretarz KC PZPR

Pod koniec lat sześćdziesiątych wyrósł na naturalnego przywódcę partii komunistycznej i po krwawo stłumionym wystąpieniu robotników w grudniu 1970 zastąpił skompromitowanego Gomułkę na stanowisku I sekretarza KC PZPR, z poparciem Edwarda Babiucha i Franciszka Szlachcica.

Do zmiany na szczytach władzy w PRL doszło wskutek zakulisowych rozgrywek w PZPR oraz działań podjętych przez władze ZSRR, które od dłuższego czasu, w osobie Edwarda Gierka widziały następcę niezbyt lubianego przez KPZR Władysława Gomułki. W wielu kręgach politycznych uznawano Gierka za robotniczego populistę, ale ponieważ znał język francuski i przebywał przez pewien czas we Francji i w Belgii, to zyskał sobie sympatię prasy zachodniej, rozbudzając tym samym nadzieje społeczne na zmianę polityki społeczno-gospodarczej PZPR.

To wtedy, na początku 1971, zasłynął swym wiecowym zawołaniem No to jak, towarzysze, pomożecie?, podczas którego sala głośno odpowiadała: Pomożemy![2]. Zmiana na stanowisku I sekretarza PZPR, którym został Gierek, miała dopomóc ekipie komunistycznej w uspokojeniu wrogich im wówczas nastrojów społecznych i doprowadzić w efekcie do złagodzenia napiętej sytuacji w kraju.

Propaganda PRL, w celu zapewnienia zaufania społecznego w stosunku do nowej ekipy, podkreślała nieustannie odmienność nowej władzy od poprzedniej, skupionej wokół Władysława Gomułki. Edward Gierek, jeżdżąc do fabryk, rozmawiając z robotnikami, chciał w ten sposób zerwać ze schematami poprzednich ekip, zakazał także wieszania przedstawiających go portretów w urzędach i szkołach. Deklaracje poprawy sytuacji robotników okazały się jednak niesatysfakcjonujące, bowiem już 22 stycznia 1971 wybuchł kolejny strajk w Stoczni Szczecińskiej – w reakcji na niesprawiedliwie narzucone robotnikom normy pracy, które nakazywały im odpracowanie całej niedzieli z 24 stycznia. Było to efektem polityki wymuszonego zaciągania zobowiązań do ponadnormatywnego czasu pracy. Do strajków w Szczecinie przyłączyły się kolejne 23 zakłady pracy w tym mieście, a 10 lutego 1971 wybuchł nowy strajk w Łodzi, w Zakładach Przemysłu Bawełnianego im. Marchlewskiego. Mimo podjętych negocjacji strajk rozszerzał się i 15 lutego objął kolejne 32 zakłady zatrudniające ponad 100 tys. robotników. W efekcie władze musiały przywrócić m.in. ceny mięsa sprzed 13 grudnia 1970.

Na początku lat 70. władze PZPR zabroniły organom partii sprawdzania kandydatów na jej członków w teczkach SB. Edwardowi Gierkowi zależało na tym, aby Służba Bezpieczeństwa nie decydowała o tym, kogo partia będzie przyjmować w swe szeregi. Ewentualną kryminalną przeszłość sprawdzano w Centralnym Rejestrze Skazanych, a nie w teczkach SB.

Edward Gierek, pierwszy przywódca komunistycznej Polski wychowany na „burżuazyjnym” zachodzie, starał się – w miarę swoich możliwości – przybliżać kraj do wzorców zachodnich, nie rezygnując jednak z pryncypiów socjalizmu. W porównaniu z „szarym” okresem rządów Władysława Gomułki czasy Edwarda Gierka wyróżniają się raczej pozytywnie, choć druga połowa lat 70. zakończyła się gospodarczym kryzysem w wielu dziedzinach i doprowadziła w rezultacie do upadku PRL.

Skrócony bilans rządów

W latach siedemdziesiątych zaciągnął na Zachodzie kredyty na rozwój kraju. Nastąpiło znaczne przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Rozpoczęto zwiększanie wydatków konsumpcyjnych z około 25% PKB do prawie 40%, co dało poprawę stopy życiowej obywateli, jednak bardzo trudną później do utrzymania. Jednym z pierwszych posunięć Gierka, mających na celu m.in. wyciszenie złych nastrojów społecznych, było podwyższenie 30 grudnia 1970 najniższych pensji, emerytur i zasiłków rodzinnych. Podwyższono również, za pomocą systemu premii za godziny nadliczbowe, poziom wynagrodzeń, który średnio wzrósł o 5%. Zapowiedziano także zamrożenie cen żywności na 2 następne lata.

Edward Gierek z wizytą w PGR-ze w Rząśniku

W latach 70. nastąpił szybki rozwój przemysłu i budownictwa. Budowano do 300 tys. mieszkań rocznie. Wielką rolę odegrało tu budownictwo żelbetowe z prefabrykatów, oparte na technologii tzw. „wielkiej płyty”. Władzom jednak nie do końca udało się dostosować możliwości produkcyjne do ówczesnego wyżu demograficznego, mimo iż do 1975 powstało 65 fabryk domów i zbudowano ok. 1 mln mieszkań, nie spowodowało to spadku liczby osób oczekujących na mieszkania. Jednak skróciło to czas oczekiwania, który w roku 1980 wynosił 6 lat. Planowano przekroczyć granicę 300 tys. rocznie budowanych mieszkań i wybudować kolejne 3–3,5 mln mieszkań, tak aby w roku 1990 czas oczekiwania wynosił 4 lata. Unowocześniono sieć dróg krajowych prowadząc obwodnice wokół większości miast oraz budując wiele dwujezdniowych dróg wylotowych i wiaduktów nad liniami kolejowymi. Zaczęto budować pierwsze autostrady (Zobacz: olimpijka) oraz drogi szybkiego ruchu (Zobacz: gierkówka). Polska stała się producentem wielu wysokiej jakości nowoczesnych produktów przemysłowych o standardzie akceptowanym na Zachodzie. Zmechanizowano w dużym stopniu rolnictwo oraz wprowadzono wysokie zużycie nawozów sztucznych i innych środków chemicznych, jednak jednocześnie, od 1973, ograniczano rozwój rolnictwa indywidualnego na rzecz nieefektywnych PGR-ów, co spowodowało już w 1976 narastające niedobory na rynku żywnościowym. Polska w latach 70. stała się także cenionym wykonawcą robót budowlanych w wielu krajach arabskich, m.in. w Iraku i Libii. Przeprowadzono pewne reformy oświaty. Wielu inwestycji nigdy nie ukończono, głównie z powodu źle skonstruowanego programu inwestycyjnego, który nie bilansował się, co spowodowało zbyt duże dysproporcje w całej gospodarce – doprowadzając przede wszystkim do kryzysu energetycznego i transportowego, związanego z brakiem rozbudowy infrastruktury kolejowej (największe środki przeznaczono na drogi krajowe).

Biuro Polityczne KC PZPR rozpoczęło politykę otwarcia na świat i rozwinęło rozległe kontakty handlowe Polski, także z państwami kapitalistycznymi, jednocześnie jednak rozpoczęto działania zmierzające do coraz głębszego uzależniania Polski w sferze gospodarczej i politycznej od ZSRR. W tym celu na początku lat 70. podjęto próbę zmiany konstytucji PRL z 1952, w postaci dodania w niej zapisu o „wiecznej przyjaźni z ZSRR”, wzmocnieniu kierowniczej roli PZPR i socjalistycznym charakterze polskiej państwowości. Koncepcje te wywołały gwałtowny sprzeciw intelektualistów, 5 grudnia 1976 znany opozycjonista Edward Lipiński złożył w ich imieniu protest, zwany listem 59, domagający się odejścia partii od tego pomysłu i zagwarantowania podstawowych wolności obywateli.

Zwolennicy polityki Gierka twierdzą, iż Polska była wtedy bardziej niż kiedykolwiek w czasach PRL niezależna w stosunku do ZSRR (jednak nadal w ograniczonych ramach i mimo formalnego wpisania do konstytucji „wieczystej przyjaźni” w 1976 oraz takich kontrowersyjnych gestów jak przyznanie Leonidowi Breżniewowi orderu Virtuti Militari). Z czasem jednak Związek Radziecki, widząc duży rozwój Polski, żądał również profitów dla siebie, stąd Polska zaczęła wygrywać coraz więcej intratnych kontraktów na realizację szeregu inwestycji za wschodnią granicą.

Z kolei przeciwnicy, zwracają uwagę iż ich zdaniem było odwrotnie, gdyż polityka Gierka w stosunku do ZSRR była przepełniona serwilizmem, uległa wobec Moskwy, m.in. pod wpływem żądań radzieckich zaostrzono politykę wobec rolnictwa, zezwolono pod naciskiem Rosjan na wybudowanie w Polsce szerokotorowej Linii Hutniczo-Siarkowej i konsultowano nieomal każdą decyzję gospodarczą. Wskazują na to także oficjalne deklaracje Edwarda Gierka (zawdzięczającym swoje stanowisko głównie poparciu ZSRR) który stwierdził w dniu 5 stycznia 1971, na spotkaniu z Leonidem Breżniewem w Moskwie iż:

(...) sytuacja w kraju ewoluuje w dobrym kierunku, normalizacja dokonuje się na bazie pryncypialnej krytyki, ale bez osobistych napaści, bez historii obrachunkowych. (...) chcemy bardziej zacieśnić współpracę Polski ze Związkiem Radzieckim. Chcemy oderwać się od niedobrych praktyk orientowania się na Zachód

Edward Gierek i Nicolae Ceauşescu w 1976

Edward Gierek starał się prowadzić politykę zagraniczną bardziej otwartą na kraje zachodnie niż jego poprzednik. Związane było to z panującym wówczas okresem odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Wyrazem tego były m.in. liczne spotkania z kolejnymi amerykańskimi prezydentami Nixonem (1972), Fordem (1975) i Carterem, niemieckim prezydentem Walterem Scheelem i kanclerzem Willy Brandtem, oraz przede wszystkim z ówczesnym prezydentem Francji Valérym Giscardem d’Estaingem, z którym Edward Gierek mógł swobodnie porozumiewać się w języku francuskim.

Gierek i jego ekipa dążyli też do normalizacji stosunków z Watykanem i Kościołem Katolickim w Polsce, szczególnie po wyborze Karola Wojtyły na tron papieski. Wyrazem tego była audiencja Edwarda Gierka u papieża Pawła VI w 1977, a następnie udział polskiej delegacji z przewodniczącym Rady Państwa prof. Henrykiem Jabłońskim na inauguracji pontyfikatu papieża Jana Pawła II w 1978 oraz spotkanie polskiej delegacji z Edwardem Gierkiem na czele z papieżem Janem Pawłem II podczas pierwszej pielgrzymki do Ojczyzny w czerwcu 1979. Oficjalnie władze wyrażały radość z wyboru Jana Pawła II, ale członkowie władz partyjnych przyjęli ten fakt z przygnębieniem. Towarzysze, mamy problem – stwierdził Gierek otwierając pierwsze po wyborze papieża posiedzenie Biura Politycznego[3]. Jednocześnie znacznie rozbudowywano Departament IV Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zajmujący się infiltrowaniem Kościoła, nie zaprzestano także mniejszych lub większych szykan wobec duchowieństwa, prowadzono politykę ograniczania wpływów Kościoła.

W 1976 premier Piotr Jaroszewicz (zapewne po uzgodnieniu z Edwardem Gierkiem) złożył życzenia urodzinowe (75. rocznica) prymasowi Stefanowi Wyszyńskiemu.

Zmiana podziału administracyjnego kraju w 1975 (wprowadzająca 49 województw) spowodowała oprócz zamierzonego osłabienia konkurencji dla Gierka wewnątrz PZPR, również osłabienie jej struktur terenowych, zwłaszcza gminnych organizacji partyjnych, zastępujących organizacje powiatowe. Otworzyło to w terenie pole dla działania organizacji opozycyjnych i protestów społecznych, którym nie były w stanie należycie przeciwstawić się nie okrzepłe w pełni struktury gminne PZPR. Protesty robotnicze w czerwcu 1976 w Radomiu, Ursusie i kilku innych miastach, w czasie których zatrzymano ponad 600 osób, z których 72 skazano na kary więzienia, a dalszych 1000 wyrzucono z pracy, brutalne represjonowanie uczestników (ścieżki zdrowia, wyrzucanie z pracy), spowodowało powstanie opozycji demokratycznej. Wtedy to powstały KOR, ROPCiO, KSS KOR i Wolne Związki Zawodowe.

Od 1976 rozpoczęło się reglamentowanie sprzedaży cukru (wprowadzono tzw. kartki na cukier). Jednocześnie występowały coraz większe problemy z zakupem innych towarów, głównie mięsa i jego przetworów. Jednak propaganda sukcesu nie pozwalała ówczesnym władzom na jakąkolwiek korektę linii rozwojowej gospodarki – począwszy od 1976 następuje stopniowo upadek polityki gospodarczej ekipy Edwarda Gierka, polityka wzrostu gospodarczego oparta była w dużym stopniu na systemie pożyczek zagranicznych, które rosły w lawinowym tempie. W 1970 zadłużenie zagraniczne było minimalne, w 1975 osiągnęło już 8,4 mld dolarów, w 1977 14,9 mld, aby w 1979 przekroczyć kwotę 23,8 miliarda. Pieniądze te przeznaczono na unowocześnianie przemysłu, zakładając iż produkcja nowoczesnych artykułów pozwoli na sprzedaż ich na Zachód i spłaty zaciągniętych kredytów, jednak w warunkach gospodarki socjalistycznej spowodowało to przeinwestowanie sektora przemysłu ciężkiego, wydobywczego i elektromaszynowego, kosztem nakładów na przemysł produkujący artykuły dla ludności, np. włókienniczego i spożywczego. Gwałtowny wzrost zapotrzebowania na energię dla wybranych gałęzi gospodarki, wzmocniony światowym kryzysem paliwowym z lat 70. i związaną z nim (wprowadzoną przez RWPG), podwyżką cen ropy naftowej i marnotrawstwo spowodowały stopniowo pojawianie się oznak kryzysu gospodarczego. Równolegle systematycznie rosły koszty obsługi zadłużenia zagranicznego, spowodowało to nadmierne obciążenie budżetu państwa i brak funduszy na import artykułów niezbędnych do kontynuacji produkcji przemysłowej w nowych zakładach, pasz dla rolnictwa i zboża – w efekcie nastąpiło zakłócenie ciągłości cyklu produkcyjnego w kluczowych dla gospodarki sektorach i generujących wymierne straty finansowe przestojów w pracy fabryk, głównie z powodu braku surowców, niezbędnych podzespołów i rosnącego deficytu energii.

Dekada lat 70. w Polsce to również niekwestionowany rozwój polskiej kultury, nauki i sportu, na które były ponoszone przez państwo wysokie nakłady.

Edward Gierek z Jimmym Carterem – spotkanie 30 grudnia 1977

Odsunięcie od rządów

Upadek Gierka był związany z falą strajków w lipcu/sierpniu 1980 i powstaniem NSZZ „Solidarność”. Jeszcze przed podpisaniem porozumień sierpniowych oficjalne komunikaty prasowe podawały, że Edward Gierek przekazał tymczasowo władzę Stanisławowi Kani ze względu na chorobę serca i konieczność hospitalizacji. 6 września 1980, na VI Plenum PZPR, formalnie zdecydowano o odebraniu Edwardowi Gierkowi stanowiska I Sekretarza KC PZPR i wybrano w jego miejsce Stanisława Kanię. 2 grudnia został usunięty z Komitetu Centralnego PZPR, a następnego roku z partii.

W stanie wojennym na polecenie generała Jaruzelskiego został internowany, specjalna komisja partyjna PZPR oskarżyła go o przywłaszczenie domu i działki w Katowicach. Raport przewodniczącego komisji (powołanej głównie do zbadania sprawy nadużyć wysokich funkcjonariuszy partyjnych PZPR, związanych z nieprawidłowym wykorzystaniem pożyczek zagranicznych z lat 70.), Tadeusza Grabskiego, został ogłoszony dopiero w 1985, po zakończeniu stanu wojennego, w literaturze podziemia emigracyjnego przez Instytut Literacki w Paryżu. W czasie dochodzenia komisja nie uznała za wskazane przesłuchać innych polityków PZPR, którzy także uczestniczyli w najwyższych strukturach władzy PRL z lat 70. – m.in. Stanisława Kanię i Wojciecha Jaruzelskiego.