Michał Rola-Żymierski

Michał Rola-Żymierski, także Michał Żymierski, Michał Żymirski, ps. „Rola”, „Morski”, właśc. Michał Łyżwiński (ur. 4 września 1890 w Krakowie, zm. 15 października 1989 w Warszawie) – oficer rezerwy Armii Austro-Węgier, generał brygady Wojska Polskiego w 1927 zdegradowany do stopnia szeregowego, dowódca Armii Ludowej (1944), Naczelny Dowódca Wojska Polskiego i minister obrony narodowej (1945–1949) i przewodniczący Państwowej Komisji Bezpieczeństwa, marszałek Polski, członek Prezydium Krajowej Rady Narodowej (1944–1947), poseł na Sejm Ustawodawczy (1947–1952), członek Rady Państwa (1949–1952), wiceprezes Narodowego Banku Polskiego, honorowy prezes Zarządu Głównego i Rady Naczelnej ZBoWiD, członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR, nadzorującej Ludowe Wojsko Polskie od maja 1949 roku.

Dzieciństwo i młodość

Był synem Wojciecha Łyżwińskiego i Marii z Buczków. Urodzony w krakowskiej rodzinie inteligenckiej. W 1908 zdał maturę, rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1923 ukończył studia wojskowe w Wyższej Szkole Wojennej we Francji.

Od 1909 działał w ruchu niepodległościowym. Należał do organizacji Zarzewie, a później wstąpił do Polskich Drużyn Strzeleckich. W latach 1911–1912 służył w C.K. Armii, gdzie ukończył szkołę oficerów rezerwy.

Michał Łyżwiński zaczął posługiwać się nazwiskiem Żymirski w 1913 roku, gdy jego brat zamordował kierownika księgarni Gebethner i Wolff. Po protestach rodziny Żymirskich zmodyfikował nazwisko na „Żymierski”.

Legiony Polskie i I wojna światowa

Podczas I wojny światowej w Legionach, początkowo jako dowódca kompanii i batalionu I Brygady. Walczył m.in. pod Laskami i w okolicach twierdzy Dęblin, gdzie 23 października 1914 został ciężko ranny. Latem 1915 w stopniu majora był komendantem POW, od 1916 dowódcą pułków w I i II brygadzie. Od lipca 1917, po kryzysie przysięgowym w stopniu podpułkownika został dowódcą 2 pułku piechoty II Brygady Legionów Polskich w Polskim Korpusie Posiłkowym. W lutym 1918 po traktacie brzeskim był inicjatorem buntu II Brygady Legionów i przebicia się jej przez front pod Rarańczą na Ukrainie, następnie przekazując dowództwo tej formacji gen. Józefowi Hallerowi. Po przejściu frontu został szefem sztabu II Korpusu Polskiego w Rosji (w którego skład weszła II Brygada Legionów) w stopniu pułkownika. Po rozbrojeniu Korpusu przez Niemców po bitwie pod Kaniowem w maju 1918 służył na stanowiskach dowódczych w POW w Rosji. Był dowódcą 2 pułku piechoty w 4 Dywizji Strzelców Polskich generała Lucjana Żeligowskiego.

Służba w II Rzeczypospolitej

Od stycznia 1919 służył w Wojsku Polskim. W sierpniu 1919 w związku z wybuchem I powstania śląskiego został kierownikiem ekspozytury Naczelnego Dowództwa ds. powstania śląskiego z zadaniem kierowania akcją powstańczą na terenie Górnego Śląska. W latach 1919–1920 uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej, gdzie objął odcinek frontu nad Berezyną pod Borysowem. Był dowódcą II Brygady, a następnie 2 Dywizji Piechoty Legionów. W latach 1922–1923 studiował w Wyższej Szkole Wojennej (franc. École Superieur de Guerre) w Paryżu, następnie odbył staż we francuskim Sztabie Generalnym. 1 grudnia 1924, w wieku zaledwie 35 lat, został mianowany generałem brygady ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924 i 2. lokatą w korpusie generałów. Wyznaczony na stanowisko zastępcy szefa Administracji Armii do spraw uzbrojenia, odpowiedzialnym za finanse – zakupy sprzętu wojskowego w Ministerstwie Spraw Wojskowych. Podwładnym jego był wówczas (jak i poprzednio w Legionach) późniejszy premier Felicjan Sławoj Składkowski, który w swych pisanych na emigracji wspomnieniach – nie mówiąc ani jednego złego słowa o Żymierskim – zwięźle skomentował jego talenty ekonomiczne. W czasie przewrotu majowego w 1926 stanął po stronie wojsk rządowych – dowodził brygadą, po klęsce sił rządowych został aresztowany wraz z generałami Tadeuszem Rozwadowskim, Juliuszem Malczewskim i Włodzimierzem Zagórskim. Wkrótce jednak generałów przewieziono do wojskowego więzienia śledczego na Antokolu w Wilnie, podczas gdy Żymierskiego uwięziono w Warszawie.

Zwrot w życiorysie

6 września 1927 został skazany na 5 lat więzienia z degradacją, za nadużycia finansowe przy dostawach dla armii dokonywanych przez firmę „Protekta” (maski przeciwgazowe). Według sądu Żymierski „użył świadomie swego stanowiska służbowego na szkodę interesu majątkowego Skarbu Państwa” w wysokości 150 tys. dolarów. Ze względu na celowe wstrzymanie dostawy gaśnic w ustawionym przetargu i pozbawienie w ten sposób budynków wojskowych ochrony przeciwpożarowej sąd skazał go na karę pięciu lat ciężkiego więzienia. Żymierski został pozbawiony odznaczeń, zdegradowany i wydalony z zawodowej służby wojskowej, przebywał w więzieniu na warszawskim Mokotowie i w Cieszynie do 1931. Wówczas nawiązał pierwsze kontakty z komunistami, porzucając wyznawane wcześniej poglądy polityczne. Jednym z sędziów orzekających w procesie Żymierskiego był mjr Stanisław Kudelski (zamordowany w Auschwitz-Birkenau w 1942).

W późniejszym okresie przebywał we Francji (do 1938), gdzie wstąpił do Komunistycznej Partii Polski. W 1932 zwerbował go do współpracy sowiecki wywiad NKWD (lub wywiad Armii Czerwonej), który następnie w 1937 roku (w chaosie spowodowanym terrorem wielkiej czystki) zerwał z nim kontakty, podejrzewając Żymierskiego o dezinformację. Żymierski dostarczał NKWD informacje na temat organizacji i wyszkolenia Wojska Polskiego, transakcji Ministerstwa Spraw Wojskowych we Francji, a także werbował agentów dla wywiadu ZSRR z korpusu oficerskiego WP.

W latach 1931–1938 kontakty z wywiadem ZSRR nawiązali trzej bracia Żymierskiego – Jan, Józef i Stanisław. W 1940, Józef i Stanisław Żymierscy zostali we Francji zaprzysiężeni w konspiracyjnej organizacji Związek Walki Zbrojnej i wyprawieni jako kurierzy do Lwowa i Warszawy z dokumentami wojskowymi dla krajowych struktur ZWZ. Pochwyceni przez sowiecki patrol w miejscowości Horodenka (w nocy z 11 na 12 stycznia 1940), przekazali sowieckiemu wywiadowi dane organizacyjne ZWZ (w tym obsadę personalną dowództwa), klucze szyfrujące meldunki, sygnały wywoławcze i godziny pracy radiostacji, oraz umowne znaki polskich kurierów i emisariuszy przybywających z Paryża do kraju z zadaniami wywiadowczymi. Obaj bracia po 1945 wstąpili do Ludowego Wojska Polskiego, gdzie dosłużyli się stopnia pułkownika.

W październiku 1938 wrócił do Polski. W 1939 bezskutecznie ubiegał się o powrót do wojska. W czasie okupacji niemieckiej utrzymywał kontakty z komunistyczną grupą „Młot i Sierp”. Jesienią 1939 wyrobił sobie fałszywe dokumenty na nazwisko Zwoliński – posługiwał się nim w czasie okupacji. Według oficjalnej biografii Żymierskiego, wydanej anonimowo w PRL w 1986 (ze wstępem gen. Jaruzelskiego), w lutym 1940 konspiracyjny sąd obywatelski złożony ze zdecydowanych antypiłsudczyków uznał aresztowanie i wyrok z 1927 za polityczny i zrehabilitował Żymierskiego. Sąd obywatelski prawdopodobnie nie miał świadomości, iż Żymierski był wówczas agentem sowieckiego wywiadu NKWD, a decyzja sądu nie miała znaczenia i mocy prawnej w świetle obowiązującego prawa karnego II Rzeczypospolitej, gdyż jedynymi organami sądowniczymi mogącymi w warunkach okupacyjnych uniewinnić Żymierskiego był działający od maja 1940 system sądownictwa konspiracyjnego Polskiego Państwa Podziemnego (powołany z ramienia jedynego legalnego wówczas Rządu RP na uchodźstwie – kontynuatora przedwojennych struktur państwa polskiego) – np. działające w okupowanym kraju od listopada 1941 Wojskowe Sądy Specjalne lub utworzone lipcu 1942 Cywilne Sądy Specjalne przy Delegaturze Rządu na Kraj.

Po zakończonej II wojnie światowej usiłowano przedstawiać Żymierskiego jako ofiarę represji politycznych, nie odnosząc się do kryminalnych zarzutów przeciwko niemu. Niektórzy komunistyczni publicyści i badacze przemilczali ten epizod z życia Żymierskiego lub pisali, iż w 1927 „wyjechał z kraju”. Również zdaniem polskiego historyka Andrzeja Garlickiego zaplecze polityczne skompromitowanego aferą korupcyjną Żymierskiego celowo usiłowało przedstawiać go wyłącznie jako ofiarę zemsty sanacji za udział Żymierskiego w walkach przeciwko Piłsudskiemu w okresie zamachu majowego z 1926.

W 1940 ponownie zaoferował swoje usługi wywiadowi sowieckiemu, lecz ten skontaktował się z nim dopiero w 1942 poprzez członka siatki NKWD Józefa Małeckiego ps. „Sęk” (oficjalnie członka sztabu Gwardii Ludowej). Żymierski miał za zadanie dostarczanie informacji o polskim podziemiu niepodległościowym, próbując zostać członkiem organizacji konspiracyjnych (ZWZ, Bataliony Chłopskie, NSZ), nigdzie jednak nie udało mu się dostać z uwagi na kryminalną przeszłość. Żymierski nawiązał m.in. kontakt ze Związkiem Jaszczurczym, jednak po pewnym czasie zerwał z nim kontakty. W 1940 podjął kolejną próbę przeniknięcia do struktur podziemia, kontaktując się z Komendą Główną ZWZ, jednak gen. Stefan Rowecki „Grot” oferty tej nie przyjął. W 1941 ponownie skontaktował się z jednym z przedstawicieli ZWZ (za pośrednictwem jednego z działaczy Stronnictwa Ludowego), Stefanem Korbońskim (działającym w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym przy ZWZ), który nie zgodził się na negocjacje z Żymierskim.

Według relacji Józefa Światły, zbiegłego na zachód oficera MBP, Żymierski z polecenia sowieckich przełożonych miał nawiązać w Warszawie współpracę z niemiecką tajną policją państwową Gestapo, dopiero wtedy przeszedł do działań w PPR (jako członek niejawny).

Od wiosny 1943 związany z PPR (był członkiem niejawnym), Gwardią Ludową, a później Armią Ludową. Od maja 1943 doradca ds. wojskowych w Sztabie Głównym GL jako generał „Józef”. 1 stycznia 1944 mianowany naczelnym dowódcą Armii Ludowej pod pseudonimem „Rola”. Od 21 lipca 1944 generał broni (z pominięciem stopnia generała dywizji) i Naczelny Dowódca Wojska Polskiego.

Polska Ludowa

W latach 1944–1947 jako Naczelny Dowódca WP m.in. zatwierdzał wyroki śmierci na żołnierzy AK wydawane przez sądy wojskowe. Był członkiem Prezydium KRN, w 1944 kierownik Resortu Obrony Narodowej PKWN, w latach 1944–1949 minister obrony narodowej – podwładni Żymierskiego twierdzili, iż pełniąc tę funkcję, sprzeciwiał się sowietyzacji polskiego wojska.

3 maja 1945 nadano mu stopień marszałka Polski przeciwko czemu zaprotestowała Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, wydając drukiem ulotkę w której potępiła Żymierskiego jako „zdrajcę” w służbie sowieckiej, zarzucając mu brak kompetencji dowódczych oraz obwiniając za 60-procentowe straty 1 Armii Wojska Polskiego w czasie walk z Niemcami na Pomorzu.

16 czerwca 1945, gdy nasiliły się kontrowersje odnośnie ustalenia granicy z Czechosłowacją, wydał rozkaz operacyjny nr 00336 nakazujący zbrojne zajęcie Zaolzia[15]. Rozkaz został wstrzymany decyzją władz politycznych. Uczestnik konferencji poczdamskiej w składzie delegacji polskiej.

Jako naczelny dowódca WP i minister obrony narodowej (1944–1949), przewodniczący Państwowej Komisji Bezpieczeństwa (od 1946) – w okresie stalinizmu był współodpowiedzialny za użycie wojska do pacyfikacji społeczeństwa, prześladowania żołnierzy podziemia niepodległościowego (głównie z Armii Krajowej), żołnierzy LWP wcześniej służących w AK lub Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie oraz cywilów skazywanych z powodów klasowych, etnicznych lub politycznych na kary wieloletniego więzienia, wywózkę do obozów karnych w ZSRR i Polsce (m.in. w Skrobowie) lub śmierć (np. przez sądy wojskowe WSR na podstawie dekretów PKWN).

Michał Rola-Żymierski osobiście zatwierdzał liczne wyroki śmierci na przedwojennych oficerów Wojska Polskiego, którzy zostali osądzeni przez sądy komunistyczne (jego podpis widnieje na ok. 100 wydanych wyrokach śmierci), aprobował także zbrodnicze działania Głównego Zarządu Informacji.

W 1949 usunięty z funkcji ministra obrony narodowej. Był zwolennikiem i realizatorem tezy, że przedwojenni oficerowie WP powinni mieć dostęp do najwyższych stanowisk w powojennej armii, zaś oficerowie Armii Czerwonej powinni stopniowo ją opuszczać i wracać do ZSRR – przewidywał pełne ich wycofanie do 1952.

W latach 1953–1955 ponownie znalazł się w więzieniu z powodów politycznych, w ramach czystek stalinowskich został oskarżony o współpracę z obcym wywiadem. 19 sierpnia 1955 został zwolniony i zrehabilitowany. Śledztwo zostało umorzone w kwietniu 1956. Po zwolnieniu nie odegrał już istotnej roli w wydarzeniach w kraju, zajmując od grudnia 1956 do 1967 stanowisko wiceprezesa Narodowego Banku Polskiego i jednocześnie od 1956 do 1966 stanowisko prezesa Rady Banku Handlowego. W 1981 poparł publicznie wprowadzenie stanu wojennego w Polsce. Pozostawał członkiem PZPR aż do śmierci, jednak fakt jego członkostwa w tej partii ujawniono publicznie dopiero w 1981, kiedy na IX Nadzwyczajnym Zjeździe PZPR wszedł w skład Komitetu Centralnego (był członkiem KC w latach 1981–1986). W 1974 został honorowym prezesem Zarządu Głównego ZBoWiD, a w 1985 honorowym prezesem Rady Naczelnej ZBoWiD. W latach 70. i 80. często uczestniczył w uroczystościach państwowych i rocznicowych jako senior środowiska kombatanckiego, wizytował także jednostki wojskowe. 11 listopada 1988 r. wszedł w skład Honorowego Komitetu Obchodów 70 rocznicy Odzyskania Niepodległości przez Polskę, którego przewodnictwo objął I sekretarz KC PZPR gen. armii Wojciech Jaruzelski.

W 1983 r. ukazała się jego obszerna biografia firmowana przez Wojskowy Instytut Historyczny p.t. Marszałek Polski Michał Żymierski.

Zmarł 15 października 1989 w wieku 99 lat. Pochowany 20 października 1989 w Alei Zasłużonych Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie. W pogrzebie udział wziął prezydent PRL gen. armii Wojciech Jaruzelski, marszałek Sejmu prof. Mikołaj Kozakiewicz, prezes Rady Naczelnej ZBoWiD prof. Henryk Jabłoński, minister obrony narodowej gen. armii Florian Siwicki, wicepremier, minister spraw wewnętrznych gen. broni Czesław Kiszczak, generałowie Jerzy Skalski, Józef Użycki, Antoni Jasiński, Tadeusz Tuczapski, Roman Paszkowski, Longin Łozowicki, Zygmunt Huszcza, Wacław Czyżewski, Mieczysław Grudzień, Władysław Polański, Tadeusz Wilecki, Jerzy Gotowała, Norbert Michta, Zygmunt Walter-Janke, Kazimierz Bogdanowicz i inni. W imieniu żołnierzy WP przemówienie wygłosił minister obrony narodowej gen. armii Florian Siwicki. Jego grób na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie nieznani sprawcy dwukrotnie oblewali czerwoną farbą.