Józef Cyrankiewicz

Józef Cyrankiewicz (ur. 23 kwietnia 1911 w Tarnowie, zm. 20 stycznia 1989 w Warszawie) – polski działacz socjalistyczny i komunistyczny, członek władz PPS i PZPR, pięciokrotny premier RP i PRL w latach 1947–1952 i 1954–1970 (funkcję tę sprawował najdłużej w historii Polski), przewodniczący Rady Państwa. Z zawodu dziennikarz.

Przed wojną

Syn inżyniera Józefa Cyrankiewicza i Reginy Szlapak, córki właściciela kilku tartaków. Wywodził się z patriotycznej rodziny o poglądach narodowych, a ojciec jego był endeckim działaczem w Galicji, a z zawodu geodetą.

Według innych źródeł był synem fabrykanta pochodzenia żydowskiego z Tarnowa, Józefa Szpilmana. Podczas studiów na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, których nie ukończył, związał się z ruchem socjalistycznym. Od 1931 działał w PPS i Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej. Od 1935 sekretarz Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie.

Wojna

Jako oficer rezerwy WP wziął udział w kampanii wrześniowej. Od jesieni 1939 na czele PPS-WRN i GL PPS w okręgu krakowskim. Wraz z GL PPS podporządkował się Związkowi Walki Zbrojnej, zostając zaprzysiężonym oficerem tej organizacji. W czasie II wojny światowej był jednym z czołowych działaczy PPS WRN. Kierownictwo tej organizacji planowało jego kandydaturę na stanowisko zastępcy Delegata Rządu na Kraj z ramienia PPS.

Podczas działalności konspiracyjnej zorganizował akcję odbicia z rąk Gestapo Jana Karskiego. W kwietniu 1941 został ujęty przez Gestapo w zasadzce (tzw. "kotle"), urządzonej w lokalu szefa sztabu okręgu krakowskiego ZWZ.

Od 1942 był więźniem niemieckich obozów koncentracyjnych Auschwitz oraz Mauthausen. Trafił do KL Auschwitz z więzienia na Montelupich w Krakowie 4 września 1942 (więzień nr 62933).

W obozie Auschwitz należał do ścisłego kierownictwa konspiracji – w maju 1943 wraz z Tadeuszem Hołujem został członkiem utworzonej wówczas centralnej czwórki kierowniczej Grupy Bojowej Oświęcim (GBO, Kampfgruppe Auschwitz) skupiającej kilka organizacji w skład której weszła także PPS – Hołuj odpowiadał za sprawy wojskowe i polityczne, zaś Cyrankiewicz za nadzór nad całością i łączność. W 1943 ZOW (Związek Organizacji Wojskowej) zaczął uzgadniać swoje poczynania z Grupą Bojową Oświęcim – łącznikiem pomiędzy grupami został R. Jaworski. Wiosną 1944 między organizacjami zawarto porozumienie w wyniku którego w skład czteroosobowego kierownictwa wojskowego podziemia – Rady Wojskowej weszli B. Świerczyna i kapitan S. Kazuba z ZOW, a faktycznie z Armii Krajowej, oraz Lucjan Motyka i Austriak Heinrich Duermayer z Grupy Bojowej Oświęcim. Kierownictwo polityczne spoczęło w rękach Cyrankiewicza zaś kierownictwo wojskowe w rękach Henryka Bartosiewicza.

26 czerwca 1944 Henryk Bartosiewicz, kierownik wojskowy ZOW, w związku z przewożeniem go do innego obozu wtajemniczył Cyrankiewicza w kontakty konspiracji obozowej ZOW i zaznajomił go ze swoim następcą Stanisławem Kazubą. Następnie Wacław Stacherski "Nowina", nowy więzień w Auschwitz i jednocześnie były inspektor katowickiego AK, przekazał sugestię by Cyrankiewicza mianować dowódcą wojskowym ZOW. W wyniku owej propozycji przekazanej latem 1944 komendant Okręgu Śląskiego AK, mjr Zygmunt Walter-Janke, mianował konspiracyjnie Józefa Cyrankiewicza "Rota" dowódcą wojskowym ZOW. Nominację tę jednak zablokował zastępca inspektora bielskiej AK Stanisław Chybiński. W styczniu 1945 przewieziony do Mauthausen, gdzie doczekał wyzwolenia.

W 2007 tygodnik "Wprost" opublikował artykuł przypisujący Cyrankiewiczowi współpracę z Gestapo oraz handel kosztownościami na terenie obozu. Ich ukryciu po wojnie miał sprzyjać mord sądowy na Witoldzie Pileckim. Tygodnik opierał się głównie na pośrednich relacjach o niezachowanych zeznaniach anonimowych więźniów, nie podając żadnego bezpośredniego dowodu takiej współpracy Cyrankiewicza. Według badacza obozowego podziemia, historyka Adama Cyry, teza ta pozostaje całkowicie nieudowodniona, zaś Cyrankiewicz mógł w obozie w ogóle nie poznać Pileckiego pod jego prawdziwym nazwiskiem.

Po II wojnie światowej

Po zwolnieniu z obozu na wiosnę 1945, znalazł się we władzach koncesjonowanego przez komunistów PPS, wchodząc w skład Rady Naczelnej PPS. Na stanowisku tym znajdował się do 1948. Od lipca 1945 do grudnia 1948 pełnił jednocześnie funkcję sekretarza generalnego Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS, oraz członka Komisji Politycznej Centralnego Komitetu Wykonawczego (od listopada 1945 do grudnia 1948). Od 1946 do 1949 był również prezesem Polskiego Związku byłych Więźniów Politycznych. W 1946 odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu II klasy i Krzyżem Partyzanckim.

Należał do działaczy socjalistycznych, którzy opowiedzieli się za ścisłą współpracą z komunistami z Polskiej Partii Robotniczej, na co istotny wpływ miały jego przeżycia wojenne i niekorzystny dla tzw. sprawy polskiej (m.in. przewidujący polityczną i wojskową zależność od ZSRR) rozwój wydarzeń politycznych po wojnie. Wpłynęło to na popieranie przez Cyrankiewicza frakcji w PPS, sympatyzującej z komunistyczną PPR i dążącej do wspólnego bloku politycznego z tą partią, już w roku 1945. W listopadzie 1946 wszedł w skład TRJN na czele z Edwardem Osóbką-Morawskim, jako minister bez teki. W 1945 upomniał się u Stalina o działacza ludowego Stanisława Mierzwę, przetrzymywanego w ZSRR pomimo upłynięcia wydanego wyroku po procesie szesnastu. Nie zareagował natomiast na prośbę o ułaskawienie Witolda Pileckiego (pełniącego w latach okupacji niemieckiej bohaterską misję w obozie koncentracyjnym Auschwitz), którą skierowała do niego żona Pileckiego, Maria w 1948. Po sfałszowanych przez komunistów wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947, dnia 5 lutego 1947 stanął na czele nowego rządu, zdominowanego przez polityków komunistycznych. Będąc premierem (o jego wyborze zadecydowano wcześniej na Kremlu), prowadził politykę podporządkowaną ZSRR – m.in. bez sprzeciwu rezygnując z udziału Polski w planie Marshalla. Zwalczał również polityków PPS, którzy bronili jej niezależności i zdominowania przez komunistów, ostro krytykując m.in. Zygmunta Żuławskiego (jednego z działaczy PPS i posła na Sejm Ustawodawczy). Dążył wówczas do połączenia PPS i PPR, co oznaczało faktycznie rezygnację z zasad ideowych socjalizmu (nawet w zakresie działalności ówczesnej PPS, tolerowanej przez komunistów z PPR), oraz w końcu wchłonięcie przez PPR – co nastąpiło formalnie na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948, kiedy powstała PZPR (po przeprowadzeniu czystek w szeregach PPS). Podczas Kongresu Zjednoczeniowego Cyrankiewicz został wybrany w skład Komitetu Centralnego PZPR, oraz został Sekretarzem KC PZPR i Biura Organizacyjnego PZPR (pozostając na tych stanowiskach do 1971). Funkcję premiera RP Cyrankiewicz pełnił do 1952. W latach 1947–1972 nieprzerwanie był posłem na Sejm RP (na Sejm Ustawodawczy) i PRL (I, III, IV i V kadencji). 22 lipca 1949 r. został odznaczony Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski, a 23 kwietnia 1951 Orderem Sztandaru Pracy I klasy.

W 1952 Cyrankiewicz musiał zrzec się stanowiska premiera na rzecz Bolesława Bieruta, co nastąpiło po uchwaleniu Konstytucji PRL, obejmując 21 listopada 1952 funkcję wicepremiera. W okresie 1952–1956 przewodniczył Zarządowi Głównemu Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, będąc równolegle członkiem Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Narodowego. Od marca 1954 wszedł w skład Biura Politycznego KC PZPR. 18 marca 1954, w efekcie podziału władzy wśród komunistów (co było konsekwencją sporów w PZPR po śmierci Stalina w 1953) ponownie został premierem, i pozostawał na tym stanowisku do momentu protestów społecznych Grudnia 1970. W tym okresie jako premier (oraz wcześniej, w okresie stalinizmu), aktywnie angażował się w akcje wymierzone w Kościół katolicki w Polsce, w szczególności w czasie obchodów milenijnych w 1966.

W czasie wydarzeń Czerwca 1956 opowiedział się przeciwko robotnikom i nakazał oddziałom LWP i Korpusowi Bezpieczeństwa Wewnętrznego brutalnie stłumić powstanie robotnicze w Poznaniu. Wówczas, 29 czerwca 1956, w przemówieniu na antenie Polskiego Radia w Poznaniu stwierdził iż: "Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie w interesie klasy robotniczej, w interesie chłopstwa pracującego i inteligencji, w interesie walki o podwyższenie stopy życiowej ludności, w interesie dalszej demokratyzacji naszego życia, w interesie naszej Ojczyzny.". Był wówczas zwolennikiem umiarkowanych reform polityczno-gospodarczych, nie opowiedział się jednak jednoznacznie za konkretnymi zmianami w okresie walk frakcyjnych w PZPR pomiędzy stronnictwami tzw. natolińczyków i puławian w 1956. Po wydarzeniach politycznych z roku 1956 wspierał Władysława Gomułkę, ówczesnego przywódcę frakcji puławian w PZPR, czym utorował mu drogę do władzy[10].

W czasie kryzysu politycznego Marca 1968 wystąpił ostro przeciwko protestującym studentom. W odpowiedzi na list Koła Poselskiego Znak (protestującego przeciwko antyinteligenckiej i antysemickiej nagonce władz PRL), 10 kwietnia 1968 w Sejmie wygłosił demagogiczną mowę potępiającą uczestników protestów społecznych. Pomimo tego, pomógł Markowi Edelmanowi (zwolnionemu z pracy w szpitalu wojskowym za żydowskie pochodzenie) znaleźć pracę w szpitalu miejskim.

Podczas protestów robotniczych Grudnia 1970 zaakceptował decyzję Gomułki o strzelaniu do robotników i przyjął ją do realizacji jako premier rządu. W konsekwencji tych wydarzeń 23 grudnia 1970 został odsunięty od ważnych stanowisk w państwie i partii, następnie mianowano go na funkcję przewodniczącego Rady Państwa, którą sprawował krótko do 27 marca 1972. 6 maja odszedł również z władz ZBoWiD (był przewodniczącym Rady Naczelnej związku nieprzerwanie od 1949). W 1972 nie został również wybrany do Sejmu, a w grudniu 1975 wykluczono go z Komitetu Centralnego PZPR.

Po odsunięciu od władzy

Po odejściu z czynnej polityki zaangażował się w ruchu "walki o pokój", przyjmując w 1973 funkcję przewodniczącego Ogólnopolskiego Komitetu Pokoju, wybrany w skład Prezydium Światowej Rady Pokoju w Sztokholmie (był nim do 1986). Przyczynił się do utrwalenia systemu komunistycznych rządów w Polsce, co uznawały kolejne ekipy rządzące PRL[2]. Wyrazem tego było jego symboliczne członkostwo w kontrolowanym przez PZPR Froncie Jedności Narodu (do 1983 Cyrankiewicz wchodził w skład Prezydium Ogólnopolskiego Komitetu FJN). Do końca życia był także członkiem Rady Naczelnej ZBoWiD.

W jego pogrzebie na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie uczestniczył m.in. I sekretarz KC PZPR, przewodniczący Rady Państwa gen. armii Wojciech Jaruzelski oraz prezes Rady Ministrów, członek Biura Politycznego KC PZPR Mieczysław Rakowski, który wygłosił pożegnalne przemówienie w imieniu władz partyjnych i państwowych PRL.

Życie prywatne

Był trzykrotnie żonaty: pierwszą żoną od 1940 do 1946 była Joanna Halina Munk-Leszczyńska (siostra reżysera Andrzeja Munka), drugą żoną od 1947 do 1968 była znana aktorka Nina Andrycz, trzecią reumatolog Krystyna Tempska.

Posługiwał się, jako jeden z nielicznych polityków PZPR, czystą polszczyzną, nieskalaną przez nowomowę partyjną. Wbrew rozpowszechnionej opinii, nie cierpiał na naturalne łysienie – systematycznie golił głowę od czasu pobytu w obozie koncentracyjnym Auschwitz, gdzie Niemcy strzygli w ten sposób wszystkich więźniów obozu. Akceptował rozmowy z dziennikarzami, nigdy jednak nie zgadzał się na nagrywanie rozmów (z wyjątkiem oficjalnych przemów), notatki i publikacje tego, co powiedział. Prywatne notatki zwykle darł i niszczył.

Był pasjonatem sportu.

Rodzina

Bratem Józefa Cyrankiewicza był Jerzy Cyrankiewicz (ur. 1920, zm. 1960) – polski lekarz praktykujący w Szkocji, działacz polonijny. Przed II wojną światową studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim. Był działaczem Młodzieży Wszechpolskiej. W czasie wojny walczył w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich (m.in. w Bitwie o Tobruk). Uczestniczył w kampanii włoskiej w szeregach II Korpusu Polskiego. Po 1945 osiadł w Wielkiej Brytanii, gdzie ukończył studia medyczne (na Polskim Wydziale Lekarskim w Edynburgu). Od 1953 praktykował jako lekarz w Szkocji (w Harthill), był również działaczem emigracyjnym. Zmarł tragicznie w 1960.

Ciekawostki

W okresie od 15 maja 1951 do 22 lutego 1982 (a więc za życia Cyrankiewicza) istniała w Warszawie ulica Cyrankiewicza na Zaciszu (od ul. Blokowej do Codziennej). Obecnie w tym miejscu jest ul. Czerwińska. Ulica Cyrankiewicza istniała w tym czasie również w Kołobrzegu, pomiędzy ulicami Lenina (obecnie Sybiraków / Armii Krajowej) oraz Pstrowskiego (obecnie Unii Lubelskiej).