Tadeusz Łomnicki

Tadeusz Łomnicki (ur. 18 lipca 1927 w Podhajcach, zm. 22 lutego 1992 w Poznaniu) – polski aktor teatralny i filmowy, reżyser teatralny, pedagog oraz założyciel i pierwszy dyrektor warszawskiego Teatru na Woli. Ogromny dorobek artystyczny Łomnickiego obejmuje 82 role sceniczne, 51 ról filmowych, 26 ról w spektaklach teatru TV, 12 reżyserii teatralnych. Dwie spośród jego sztuk – "Noe i jego menażeria" i "Kąkol i pszenica" doczekały się realizacji.

Brat reżysera i scenarzysty Jana Łomnickiego.

Po ukończeniu Gimnazjum Handlowego w Dębicy (1942), przybył do Krakowa, gdzie łączył pracę zarobkową (robotnik kolejowy, praca w banku) z nauką gry na skrzypcach. W czasie II wojny światowej Łomnicki należał do Szarych Szeregów, później był żołnierzem AK Armii Krajowej. Po wkroczeniu w 1945 roku Armii Czerwonej do Krakowa wstąpił do Milicji Obywatelskiej, którą opuścił niespełna rok później, aby urzeczywistnić swoje artystyczne marzenia. W sezonie 1946/47 występował w Teatrze Miejskim w Katowicach. Po powrocie do Krakowa, w latach 1947-1949 występował w Miejskich Teatrach Dramatycznych: Słowackiego i Starym, gdzie zadebiutował jako dramaturg (sztuka "Noe i jego menażeria"). Od 1949 grał w Warszawie, zaangażowany do Teatru Współczesnego. Od roku 1952 był w zespole Teatru Narodowego. W 1957 ponownie przeszedł do zespołu Teatru Współczesnego i pozostał tam aż do 1974. Jako reżyser zadebiutował w 1965 na Małej Scenie Teatru Współczesnego. W 1969 został prorektorem, a w następnym roku rektorem warszawskiej PWST i był nim w latach 1970-1981. W 1976 założył i objął dyrekcję oraz kierownictwo artystyczne Teatru Na Woli. Zagrał tu m.in. Goyę w "Gdy rozum śpi" Vallejo w reżyserii Andrzeja Wajdy, Bukara w "Przedstawieniu "Hamleta" we wsi Głucha Dolna", Fantazego w "Fantazym" Słowackiego i Salieriego w "Amadeuszu" Shaffera. W 1981 zrezygnował z dyrekcji Teatru Na Woli, zakończył też swoją drugą kadencję jako rektor PWST.

Choroba serca i operacja w Londynie spowodowały blisko 2-letnią przerwę w jego życiu zawodowym. Kiedy ciężko zachorował, operację serca w Londynie zorganizował i zapłacił za nią Roman Polański, u którego później przez kilka miesięcy mieszkał w Paryżu.

W roku 1984 przeszedł do zespołu aktorskiego Teatru Studio. Od roku 1988, niezwiązany już etatem z żadną sceną, występował nadal gościnnie w Teatrze Dramatycznym, Powszechnym i Współczesnym. Pisał także wiersze, nowele, eseje i wspomnienia ("Spotkania teatralne", 1984).

Tadeusz Łomnicki zagrał również wiele ról filmowych – w takich produkcjach jak "Pokolenie", "Niewinni czarodzieje" "Człowiek z marmuru" Andrzeja Wajdy, "Eroica" Andrzeja Munka, "Kontrakt" Krzysztofa Zanussiego "Przypadek" i "Dekalog VIII" Krzysztofa Kieślowskiego oraz "Pan Wołodyjowski" i "Potop" Jerzego Hoffmana, gdzie zagrał postać pułkownika Michała Wołodyjowskiego.

W ostatnich miesiącach życia pochłaniała go praca nad szekspirowskim Królem Learem w Teatrze Nowym w Poznaniu. Zmarł na atak serca, w czasie jednej z prób do tej sztuki. Ostatnie jego słowa były słowami Leara: "Więc jakieś życie świta przede mną. Dalej, łapmy je, pędźmy za nim, biegiem, biegiem!". Po jego śmierci Jan Kott napisał: odszedł jeden z największych aktorów w jego pokoleniu. W Polsce i na świecie.

Działalność polityczna

W 1951 roku złożył deklarację o przystąpienie do PZPR (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza) (jego piąta żona Maria Bojarska w książce "Król Lear nie żyje" wspomina o zaświadczeniu, z którego wynika, że należał do partii już w 1948 roku). Początkowo odmawiano mu zgody na wstąpienie do partii z powodu jego AK-owskiej przeszłości, której zresztą nie ukrywał. W grudniu 1971 roku zasiadł w Prezydium VI Zjazdu PZPR, a na jego zakończenie został zastępcą członka Komitetu Centralnego PZPR. Na VII Zjeździe, w grudniu 1975 roku, ponownie na VIII Zjeździe w 1980 roku oraz po Nadzwyczajnym IX Zjeździe PZPR w lipcu 1981 r Łomnicki był wybierany członkiem KC PZPR. Po wprowadzeniu stanu wojennego oddał legitymację członkowską (17 XII 1981 roku). Mimo propozycji: najpierw Mieczysława Rakowskiego, a po 1989 roku – Lecha Wałęsy, do świata polityki nie wrócił. Od 1974 był także członkiem Prezydium Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej.

Ocena kariery aktorskiej

Był aktorem o nieograniczonych, jak pisano, możliwościach wyrazu i umiejętnościach przeistaczania się. Do historii teatru przeszły jego role Orestesa w "Ifigenii w Taurydzie" Goethego, Artura Ui w "Karierze Artura Ui" Brechta, Solonego w "Trzech siostrach" Czechowa, Łatki w "Dożywociu" Fredry, Kapitana Edgara w "Play Strindberg" Dürrenmatta w reżyserii Andrzeja Wajdy – wszystkie w Teatrze Współczesnym, a także jego Prysypkin w "Pluskwie" Majakowskiego w Teatrze Narodowym oraz Horodniczy w "Rewizorze" Gogola i Sager w "Stalinie" Salvatore'a w Teatrze TV.

Nagrody i upamiętnienie

22 lipca 1968 otrzymał nagrodę państwową I stopnia. Dwukrotny laureat Nagrody im. Aleksandra Zelwerowicza – przyznawanej przez redakcję miesięcznika "Teatr". Najpierw otrzymał ją w pierwszej edycji nagrody, za sezon 1984/1985, za rolę Krappa w przedstawieniu „Ostatnia taśma Krappa” Samuela Becketta w Teatrze Studio w Warszawie. Natomiast drugi raz otrzymał ją pośmiertnie, za sezon 1991/1992, za rolę Icyka Sagera w przedstawieniu „Stalin” Gastona Salvatore’a w Teatrze TV.

Jego imieniem w 1996 roku nazwano warszawski Teatr Na Woli, a w 2002 roku Teatr Nowy w Poznaniu. W ankiecie tygodnika "Polityka" przeprowadzonej w 1998 roku czytelnicy tego tygodnika uznali go za największego polskiego aktora XX wieku.

Filmografia

• 1946: Dwie godziny − Kuba
• 1948: Stalowe serca − górnik Wiktor Tuszyński
• 1950: Dwie brygady − aktor Pietrzak grający Jarkę, syna Karhana
• 1951: Załoga − Józef Wietecha, uczeń Państwowej Szkoły Morskiej
• 1953: Żołnierz zwycięstwa − żołnierz pochodzący z Mogiły
• 1953: Piątka z ulicy Barskiej − Lutek Kozłowski
• 1954: Pokolenie − Stach
• 1956: Trzy kobiety − gość informujący o losach pułkownika Obertyna
• 1957: Eroica − porucznik Zawistowski
• 1958: Zamach − Marek
• 1958: Ósmy dzień tygodnia − Grzegorz Walicki, brat Agnieszki
• 1958: Baza ludzi umarłych − "Partyzant"
• 1959: Kamienne niebo − Maniuś
• 1960: Niewinni czarodzieje − Bazyli
• 1961: Czas przeszły − Antoni, członek oddziału
• 1962: Zerwany most − inżynier
• 1963: Wiano − nauczyciel Edek, chłopak Ulki
• 1963: Mansarda − Hilary
• 1964: Życie raz jeszcze − Jakuszyn
• 1964: Pierwszy dzień wolności − porucznik Jan
• 1965: Potem nastąpi cisza − major Świętowiec
• 1965: Głos ma prokurator − oskarżony Wojciech Trepa
• 1966: Kontrybucja − kasjer w banku
• 1966: Lekarz stwierdza... − dr Manfred Mauerer
• 1966: Bariera − lekarz w przychodni zakładowej
• 1967: Zabijaka − Łuczkow
• 1967: Stajnia na Salvatorze − Jan Gajewski "Zyga"
• 1967: Ręce do góry − Opel Rekord
• 1969: Przygody pana Michała − Michał Wołodyjowski
• 1969: Pan Wołodyjowski − Michał Wołodyjowski
• 1970: Pan Dodek − woźny w urzędzie
• 1971: Gwiazda Wytrwałości − Joachim Lelewel
• 1972: Poślizg − nerwowy klient warsztatu samochodowego
• 1973: Nagrody i odznaczenia − sekretarz partii
• 1973: Listy naszych czytelników − bohater
• 1974: Potop − Michał Wołodyjowski
• 1976: Człowiek z marmuru − reżyser Jerzy Burski
• 1977: Tańczący jastrząb − dyrektor
• 1977: Żołnierze wolności − Bolesław Kowalski, dowódca AL okręgu Warszawa-Miasto w Powstaniu Warszawskim
• 1977: Granica − starosta Czechliński
• 1977: Akcja pod Arsenałem − lekarz
• 1978: ... Gdziekolwiek jesteś Panie Prezydencie − Stefan Starzyński
• 1979: Klucznik − hrabia
• 1980: Wizja lokalna 1901 − burmistrz Mossenbach
• 1980: Kontrakt − Adam Ostoja-Okędzki
• 1981: Przypadek − komunista Werner
• 1981: Limuzyna Daimler-Benz − profesor Stefan Hahn
• 1982: Dom − adwokat-oświęcimiak, obrońca Kazanowicza (odc. 9)
• 1984: Miłość z listy przebojów − profesor, członek "teatrzyku"
• 1984: Dom wariatów − ojciec
• 1985: Kronika wypadków miłosnych − pastor Baum, ojciec Grety i Engela
• 1988: Biesy − kapitan
• 1988: Dekalog VIII − krawiec
• 1989: Modrzejewska − Fiodor F. Berg
• 1989: Lawa − ksiądz; mężczyzna w Salonie Warszawskim
• 1990: Seszele − śpiewak występujący w roli Scarpii
• 1990: Pensjonat "Słoneczny blask" − Gustaw Leski
• 1990: Napoleon − Michaił Kutuzow (odc. 5)
• 1991: All of me − dyrektor teatru
• 1991: Ferdydurke − wuj

Dubbing

• 1963: Pasażerka ∼ narrator
• 1965: Lenin w Polsce ∼ Włodzimierz Lenin
• 1967: Morderca zostawia ślad ∼ Rodecki
• 1969: Pan Wołodyjowski ∼ Halim, sługa Azji

Odznaczenia

• Order Sztandaru Pracy I klasy (1976)
• Order Sztandaru Pracy II klasy (1962)
• Złoty Krzyż Zasługi (1955)
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (1955)
• Medal 30-lecia Polski Ludowej (1974)
• Medal Komisji Edukacji Narodowej (1973)

Role w Teatrze TV (wybór)

• Samuel Beckett Ostatnia taśma (premiera tv 26 stycznia 1989 r.)
• Tankred Dorst Ja, Feuerbach przy współpracy reżyserskiej Jerzego Gruzy (premiera tv 26 marca 1990)