Thomas Mann

Paul Thomas Mann /pʰaʊl ˈtʰɔ:mas man/ (pol. Tomasz Mann, ur. 6 czerwca 1875 w Lubece, zm. 12 sierpnia 1955 w Zurychu) – niemiecki prozaik i eseista, laureat literackiej nagrody Nobla w 1929. Uznany za najwybitniejszego pisarza niemieckiego pierwszej połowy XX wieku i jednego z najwybitniejszych, obok m.in. Goethego, w dziejach literatury niemieckiej.

Pochodzenie i dom rodzinny

Mann urodził się w Lubece, mieście hanzeatyckim, wchodzącym w skład Cesarstwa Niemieckiego na prawach samodzielnego landu.

Jego ojciec, Thomas Heinrich Johann Mann, pochodził ze starej hanzeatyckiej rodziny, zaś matka, Júlia da Silva Bruhns, z mieszanej niemiecko-brazylijsko-kreolskiej rodziny. Biografowie przyszłego noblisty lubili podkreślać sąsiadowanie w nim cech typowych dla powściągliwych ludzi z północy i żywiołowych z południa. Jego starszym bratem był urodzony w roku 1871 Heinrich Mann, który podobnie jak on miał zostać w przyszłości sławnym pisarzem.

Ojciec Manna był bogatym hurtownikiem zbożowym i senatorem miasta Lubeki. Zmarł w roku 1891, kiedy Thomas miał zaledwie kilkanaście lat. Ojciec, kiedy zmuszony był poddać się poważnej operacji, której zresztą nie przeżył, napisał w pośpiesznie sporządzonym testamencie, że jego dochodowa firma ma zostać, w wypadku śmierci, zlikwidowana i że upłynnione fundusze przeznaczone zostaną na wykształcenie i życie rodziny. Senator Mann nakładał też na kuratorów obowiązek przeciwdziałania wczesnym próbom literackim chłopców. Jednakże obawy senatora w większym stopniu odnosiły się do skłonności Heinricha, nie zaś Thomasa.

Po śmierci senatora rodzina przeprowadziła się do Monachium w Bawarii, gdzie Thomas pracował pewien czas w firmie rachunkowej i uczęszczał na tamtejszy uniwersytet jako wolny słuchacz. W Monachium mieszkał na stałe w latach 1891-1933.

Początki kariery literackiej

Pisarstwo coraz bardziej go pociągało. Podczas pobytu z Heinrichem we Włoszech miał już na koncie pierwsze napisane nowele. Część z nich opublikował i wydał w zbiorze (Mały pan Friedemann) jeszcze przed końcem XIX wieku.

W roku 1900, w wieku lat 25, napisał swoją pierwszą powieść pt. Buddenbrookowie. Była to powieść-saga rodzinna o świetności i upadku możnego mieszczańskiego hanzeatyckiego rodu. Niewątpliwie dzieje jego własnej rodziny dostarczyły młodemu Mannowi cennego tworzywa do tego dzieła. Książka wyszła drukiem, w dwóch tomach, rok później, przynosząc autorowi wielki rozgłos. Rok później (1902) wydał Królewską wysokość.

Rodzina

W roku 1905 poślubił Katię Pringsheim, córkę profesora matematyki na Uniwersytecie Monachijskim. Małżeństwo to trwało aż do śmierci Tomasza i wydało sześcioro dzieci (Erikę, Klausa, Golo, Monikę, Elżbietę i Michała). Klaus i Erika poszli w ślady ojca i zostali ludźmi pióra. Golo był znanym historykiem, zaś Michał grał na skrzypcach, a w późniejszych latach został historykiem literatury. Warto w tym miejscu dodać, że i Tomasz Mann był bardzo muzykalnym, a jedna z jego późniejszych głośniejszych powieści, Doktor Faustus traktuje właśnie, wedle jego słów, o muzyce i polityce. Żona, która przez cały czas wspierała męża w jego twórczości, poświęciła swemu małżeństwu książkę Moje nienapisane wspomnienia. Katia Mann spisała i wydała je przy pomocy dzieci (Eriki, Golo i Michała), gdy miała już ukończone 90 lat, ponad 20 lat po śmierci męża. Spełniła tym samym jego życzenia by listów i pamiętników nie publikować aż do upłynięcia 20 lat od jego śmierci.

Klaus popełnił samobójstwo w roku 1949, a Michał, w roku 1976, wkrótce po zakończeniu pracy edytorskiej nad pamiętnikami ojca. Samobójstwa w najbliższej rodzinie Tomasza Manna zdarzały się często. W okresie młodości przeżył samobójstwa swoich sióstr (Carla w 1910 i Julia w 1927). U schyłku życia Mann wykazywał wiele serdeczności i opieki nad swoim wnukiem Frido – synem Michała.

Dwa światy Tomasza Manna

Tomasz Mann, uznawany za jednego z największych pisarzy niemieckich, miał, paradoksalnie, dość skomplikowane życie prywatne. Pozornie był to typowy przykład mieszczańskiej rodziny niemieckiej, z wierną i oddaną żoną (Katia Mann), sześciorgiem dzieci, finansową zaradnością i zasobnością. W tym portrecie brak jednak jednej, bardzo ważnej informacji: pisarz był homoseksualistą lub biseksualistą. Wiele względów zmusiło go do nieupubliczniania tego. Sam wychowany w tradycyjnych zasadach mieszczańskich za niezbędne uznawał klasyczne podstawy rodziny niemieckiej. Wobec najbliższych i przyjaciół nie skrywał swych pasji, ale wobec świata zewnętrznego unikał demonstrowania swej orientacji seksualnej.

Wielu badaczy już bardzo wcześnie zauważyło szereg podobieństw między doświadczeniami Manna-człowieka a głównymi bohaterami jego powieści i opowiadań. Baczna obserwacja samego siebie i zjawisk zachodzących wokół, służyła za kanwę jego literackich fikcji. W „Tonio Krugerze” postać Hansa Hansena to cień jego własnych doświadczeń romantycznych ze szkolnym kolegą Arminem Martensem. Pribislav Hippe z „Czarodziejskiej góry” to inny kolega lat szkolnych, Willri Timpe. Jedna z głównych miłości Manna, Paul Ehrenberg z monachijskiej Akademii Sztuk, odrodził się czterdzieści lat później jako Rudi Scherdtfeger w „Doktorze Faustusie”. Chłopiec ze „Śmierci w Wenecji” jest portretem autentycznego zdarzenia fascynacji pisarza młodym Polakiem, którego z uwielbieniem podpatrywał na plaży w Wenecji podczas rodzinnego urlopu w 1911. Wspomina o tym dość obszernie jego żona Katia w pamiętnikach opublikowanych wiele lat po śmierci męża.

Dwoje dzieci pisarza, Erika i Klaus było homoseksualistami. W liście do Klausa z 1927 Tomasz Mann domaga się wręcz, by syn (posiadający, naturalnie, przewagę młodości) nie obracał się w tych samych kręgach, co 17-letni Klaus Heuser wobec którego on sam miał słabość. Pisarz napomina syna, że sam będąc sławnym, ale już starszym panem ma wszak prawo do doświadczania tych samych przygód, co syn i zadaje retoryczne pytanie: czy tylko ty masz być tym, który stale grzeszy?

Autor obszernej monografii o Mannie, Anthony Heilbut stawia tezę, że doświadczenie homoseksualne pisarza było centralnym elementem jego twórczości. Homoseksualizm Manna był też dość rzeczowo udokumentowany przez dwóch innych znanych badaczy literatury europejskiej: Ronalda Haymana i Donalda Pratera, autorów monografii o pisarzu. Nie idą oni jednak tak daleko w ferowaniu opinii o wpływie homoseksualizmu Manna na jego twórczość.

Dalsza kariera

I wojna światowa

W czasie I wojny światowej Thomas Mann poparł, w przeciwieństwie do swego brata Heinricha, politykę wojenną Wilhelma II. Dał temu wyraz w swym monumentalnym eseju pt. Wyznania człowieka apolitycznego. Jednakże opinię zrewidował po pewnym czasie, czemu dał wyraz już w przedmowie do tego dzieła.

Republika Weimarska

Po wojnie Mann zdecydowanie popierał ustanowienie Republiki Weimarskiej oraz angażował się na rzecz kulturalnego pojednania pokonanych Niemiec z zagranicą.

W tych latach powstała m.in. wielka biblijna tetralogia o Józefie oraz jego bodajże najsłynniejsza powieść Czarodziejska góra, będąca symbolicznym obrazem kryzysu duchowego Europy przed wybuchem wojny. Jej akcja rozgrywa się w odizolowanym od świata sanatorium w szwajcarskim Davos.

Nagroda Nobla

W roku 1929 Mann otrzymał literacką nagrodę Nobla. Po raz pierwszy jako kandydat do niej był wymieniany już po ukazaniu się (1913) Śmierci w Wenecji, a od kilku lat przed jej przyznaniem niezmiennie znajdował się w gronie faworytów.

Oficjalne uzasadnienie głosiło, iż otrzymał ją za Buddenbrooków, jednakże tak naprawdę większość członków komitetu pragnęła przyznać mu ją za Czarodziejską górę, lecz ten z nich, który miał w przedmiocie decydujący głos, powiedział, że zagłosuje za kandydaturą Manna, pod warunkiem, że w protokole zapisze się, iż nagrodę otrzymuje za Buddenbrooków. Tak też się stało.

Emigracja

Mann, który należał do aktywnych przeciwników ruchu nazistowskiego, w chwili przejęcia przez Hitlera władzy w Niemczech znajdował się za granicą i tam też postanowił pozostać. Decyzja ta umocniła się w nim po pożarze Reichstagu w lutym 1933 roku niedługo po nominowaniu Hitlera na kanclerza Rzeszy. Stosunki z Mannami zerwał m.in. również noblista i dawny przyjaciel Gerhart Hauptmann, który pozostał w kraju.

Początkowo rodzina Mannów mieszkała w Szwajcarii. W roku 1937 przyjęli obywatelstwo Czechosłowacji. Jednakże niedługo potem przenieśli się do znacznie bezpieczniejszego USA, gdzie zamieszkał także Heinrich oraz inni znani niemieccy pisarze walczący z hitleryzmem, jak chociażby Bertolt Brecht.

Początkowo mieszkali w Princeton w stanie New Jersey, gdzie Mann wykładał gościnnie na Princeton University. Niedługo jednak przenieśli się do Kalifornii, gdzie wybudowali nowy dom. Pod koniec trwania II wojny światowej Mann uzyskał obywatelstwo amerykańskie.

Po pokonaniu Hitlera Mann dalej pozostał na emigracji w Stanach (potem wyjechał znów do Szwajcarii, w 1952), tylko dwa razy odwiedzając swoją ojczyznę (ostatni raz w roku swej śmierci, 1955).

Twórczość

Inspiracje twórcze

Mann znajdował się pod wyraźnym wpływem Goethego, któremu zresztą poświęcił powieść Lotta w Weimarze (1939). Twórczość Manna inspirowana była również Biblią oraz dziełami i poglądami takich osób jak: Marcin Luter, Gotthold Ephraim Lessing, Friedrich von Schlegel, E.T.A. Hoffmann, Arthur Schopenhauer, Edgar Allan Poe, Richard Wagner, Theodor Fontane, Fiodor Dostojewski, Friedrich Nietzsche, Sigmund Freud, Joseph Conrad, Carl Gustav Jung.

Charakterystyka

Zgodnie ocenia się, że Mann stworzył nowy typ powieści epickiej o charakterze intelektualnym i nierzadko ironicznym (jak jego powieść łotrzykowska i zarazem ostatnie dzieło Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla). W okresie Weimaru i po jego upadku Mann był orędownikiem demokracji i parlamentaryzmu oraz ogólnie pojętego humanizmu. Świadectwem jego zaangażowania politycznego jest też cykl mów radiowych do narodu niemieckiego w czasie wojny.

Dzieła

• Upadła (1894)
• Mały pan Friedemann (1899)
• Buddenbrookowie (1901)
• Tonio Kröger (1903)
• Tristan (1903)
• U proroka (1904)
• Królewska Wysokość (1909)
• Śmierć w Wenecji (1912)
• Rozważania człowieka apolitycznego (1918)
• Czarodziejska góra (1924)
• Mario i czarodziej (1930)
• Józef i jego bracia (1933-1943)
  • Historie Jakubowe (1933)
  • Młody Józef (1934)
  • Józef w Egipcie (1936)
  • Józef Żywiciel (1943)
• Lotta w Weimarze (1939)
• Doktor Faustus (1947)
• Jak powstał Doktor Faustus. Powieść o powieści (1949)
• Wybraniec (1951)
• Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla (1954)
• Niemcy, słuchajcie! (cykl mów radiowych, 1942)

Ekranizacje

Wpływy

Literatura polska

Zaproszony przez polski PEN Club Mann odwiedził Warszawę w 1927 roku. Pisarz wydawany już wcześniej w Polsce miał w trakcie kilkudniowej wizyty szczególnie głośną recepcję. Wizyta była na bieżąco opisywana przez Wiadomości Literackie, które zamieściły wywiad z nim, a także uzupełniony przekład przedmowy do „Tajnego agenta” Josepha Conrada. Po dwóch latach kupił posiadłość w Nidzie na Litwie, gdzie spędzał wakacje. Jednym z pierwszych pisarzy polskich, którzy zafascynowali się twórczością Manna był Bruno Schulz. Prawdopodobnie zainspirowany wizytą napisał opowiadanie znane dziś wyłącznie w języku niemieckim – „Die Heimkehr” („Ojczyzna” – nie jest pewne, czy opowiadanie niemieckie jest oryginałem, czy tłumaczeniem), które wysłał do Manna, jednakże nigdy nie otrzymał odpowiedzi. Fascynację Mannem Schulz utrzymał do końca życia, co wyraża się w jego listach do Stanisława Ignacego Witkiewicza (1935) i do Anny Płockier (1941). W tym czasie powstało także kilka wierszy o Mannie – między innymi „O rzeczach Tomasza Manna” Jana Lechonia, „Exegi monumentum” Antoniego Słonimskiego i „Na powrót Tomasza Manna do Europy” Witolda Wirpszy. Do najwcześniejszych i najbardziej znaczących pism krytycznych o Mannie należą teksty Stanisława Brzozowskiego, Zygmunta Łempickiego, Zofii Nałkowskiej, Jana Lechonia, Egona Naganowskiego, Marii Dąbrowskiej i Witolda Gombrowicza. Wielki wpływ Manna znajduje się między innymi w dziełach Czesława Miłosza, który przyznawał, że „Czarodziejska góra” przetransformowała zupełnie jego myślenie, że nie mógłby bez niej napisać „Doliny Issy” (voir: wywiad dla Radio France 2003). Współcześnie żyjący polscy pisarze zainspirowani i zajęci od lat badaniem twórczości Manna to między innymi Adam Zagajewski i Paweł Huelle.

Literatura obca

Do inspiracji twórczością Tomasza Manna przyznawał się holenderski pisarz Harry Mulisch; jego książka Odkrycie nieba była porównywana z Czarodziejską górą.