Wielka Armia pod wodzą Naloleona Bonapartego rozpoczęła inwazję na Rosję

Podłoże konfliktu

W 1812 roku Francja niepodzielnie panowała w zachodniej i środkowej Europie, ale wojna z Wielką Brytanią – szczególnie na Półwyspie Iberyjskim – trwała nadal. Najistotniejszym jej elementem była blokada wysp brytyjskich. Dokuczała ona coraz bardziej wszystkim, również Rosji, rujnując jej handel. Car Aleksander I nie był też zadowolony z dominacji Napoleona I w Europie. Gdy latem 1810 roku Jean Baptiste Bernadotte, jeden z marszałków napoleońskich zasiadł na tronie Szwecji znajdującej się w strefie wpływów Rosji, Aleksander I kazał otworzyć porty rosyjskie dla statków neutralnych, w tym przewożące także towary brytyjskie. W grudniu 1810 roku Rosja wystąpiła z systemu blokady kontynentalnej i nawiązała kontakty z opozycją antyfrancuską w państwach niemieckich. Sztab rosyjski opracował plan wojny ofensywnej. Na początku 1811 roku przedstawiono carowi plan ataku na Gdańsk i Warszawę.

Napoleon I uważając, że wygrać z Wielką Brytanią może tylko na drodze jej blokady, powziął wówczas zamiar pobicia Rosji i zmuszenia jej do respektowania zobowiązań podjętych w Tylży. Zgromadził na terenach Prus Wschodnich i Księstwa Warszawskiego wielonarodową armię liczącą prawie 600 tys. ludzi (m.in. 300 tys. Francuzów, Włochów i Belgów, 180 tys. Niemców, 90 tys. Polaków) i 24 czerwca przekroczył z nią rzekę Niemen, rozpoczynając kampanię wojenną, którą na użytek Polaków nazwał „drugą wojną polską”. Z polecenia Napoleona I Sejm Księstwa Warszawskiego 28 czerwca 1812 roku zawiązał Konfederację Generalną Królestwa Polskiego, która ogłosiła wskrzeszenie Polski i przyłączenie do niej prowincji zabranych.

W rozmowie na początku kampanii 1812 roku Napoleon I wyjawił cele tej wojny:

Jestem tu, aby raz na zawsze skończyć z tym barbarzyńskim kolosem Północy. Szpada została już dobyta. Trzeba ich zapędzić jak najdalej w ich lody, aby przez najbliższe 25 lat nie byli w stanie mieszać się w sprawy cywilizowanej Europy. Nawet za czasów Katarzyny Rosjanie prawie nie odgrywali żadnej roli w życiu politycznym Europy. Z cywilizacją zetknęli się dopiero przez rozbiór Polski. Nadszedł więc teraz czas, aby Polacy pokazali im, gdzie ich miejsce... Bezpowrotnie minęły czasy, kiedy Katarzyna dzieliła Polskę, chwiejny Ludwik XV drżał ze strachu w Wersalu, a caryca zachowywała się tak, że wychwalały ją wszystkie paryskie plotkary. Po spotkaniu w Erfurcie Aleksander zrobił się zbyt zarozumiały, a już zdobycie Finlandii zupełnie przewróciło mu w głowie. Jeżeli potrzebne mu są zwycięstwa, to niech się wyprawi na Persów, ale nie miesza się w sprawy Europy. Cywilizacja odrzuca tych dzikusów z Północy. Europa obejdzie się bez nich.

Ordre de Bataille walczących stron

Wielka Armia

• Lewe skrzydło
  • X Korpus, dow. marsz. Etienne Jacques Joseph Alexandre Macdonald
• Centrum (pod osobistym dowództwem cesarza)
  • Gwardia Cesarska, dow. marsz. François Joseph Lefebvre (Stara Gwardia), gen. Édouard Mortier (Młoda Gwardia) i marsz. Jean-Baptiste Bessières (kawaleria Gwardii)
  • I Korpus, dow. marsz. Louis Nicolas Davout
  • II Korpus, dow. marsz. Nicolas Charles Oudinot
  • III Korpus, dow. marsz. Michel Ney
    • I Rezerwowy Korpus Kawalerii, dow. gen. Étienne Marie Antoine Champion de Nansouty
    • II Rezerwowy Korpus Kawalerii, dow. gen. Louis Pierre Montbrun
• Armia Italii (pod dowództwem ks. Eugeniusza de Beauharnais)
  • IV Korpus, dow. jw.
  • VI Korpus, dow. marsz. Laurent de Gouvion Saint-Cyr
    • III Rezerwowy Korpus Kawalerii, dow. gen. Emmanuel de Grouchy
• Armia wsparcia (pod dow. Hieronima, króla Westfalii)
  • V Korpus, dow. ks. Józef Poniatowski
  • VII Korpus, dow. gen. Jean-Louis-Ébénézer Reynier
  • VIII Korpus, dow. król Hieronim i gen. Dominique Vandamme
    • IV Rezerwowy Korpus Kawalerii, dow. gen. Marie Victor Nicolas de Fay de La Tour Maubourg
• Prawe skrzydło
  • Korpus Austriacki, dow. ks. Karl Philipp Schwarzenberg
• Rezerwa trzeciej i czwartej linii
  • IX Korpus, dow. marsz. Claude Victor-Perrin
  • XI Korpus, dow. marsz. Pierre Augereau

W sumie 600 tys. żołnierzy i 1,3 tys. dział.

Armia Imperium Rosyjskiego

• I Armia Zachodu pod dow. gen. piech. Michaiła Barclaya de Tolly
  • I Korpus Piechoty, dow. gen. Piotr Wittgenstein
  • II Korpus Piechoty, dow. gen. Karl Baggovut
  • III Korpus Piechoty, dow. gen. Nikołaj Tuczkow
  • IV Korpus Piechoty, dow. gen. ks. Paweł Szuwałow
  • V Rezerwowy (gwardyjski) Korpus dow. Wielki Książę Konstanty Pawłowicz Romanow
  • VI Korpus Piechoty, dow. gen. Dmitrij Dochturow
  • I Korpus Kawalerii, dow. gen. Fiodor Uwarow
  • II Korpus Kawalerii, dow. gen. Fiodor Korf
  • III Korpus Kawalerii, dow. gen. Piotr Pahlen
  • Korpus Kozaków, dow. gen. Matwiej Płatow
• II Armia Zachodu pod dow. gen. piech. ks. Piotra Bagrationa
  • VII Korpus Piechoty, dow. gen. Nikołaj Rajewski
  • VIII Korpus Piechoty, dow. gen. Michaił Borozdin
  • IV Korpus Kawalerii, dow. gen. Karl Sivers
• III Armia (rezerwowa) Obserwacyjna pod dow. gen. Aleksandra Tormasowa
  • Korpus Piechoty Kamienskiego
  • Korpus Piechoty Markowa
  • Korpus Piechoty Osten-Sackena
  • Korpus Kawalerii Lamberta

Razem 300 tys. żołnierzy i 0,9 tys. dział oraz:

• Korpus Finlandii Steingella (w akcji od sierpnia)
• Korpus Dunaju Cziczagowa (w akcji od listopada)

+ nieznane co do wielkości siły na Krymie i na Kaukazie. W sumie ponad 650 tys. żołnierzy.

Przebieg zmagań

Manewr na Wilno

Wieczorem 23 czerwca 1812 roku, około godziny 22, pierwsze korpusy – kawaleryjski marszałka Murata oraz korpusy marszałków Davout i Neya przekraczają Niemen. Rosjanie opuszczają Wilno 28 czerwca 1812 roku. Napoleon I będzie próbował rozdzielić dwa rosyjskie korpusy Bagrationa i Barclaya de Tolly, które w pierwszej fazie wojny znajdując się w nieustannym odwrocie uchodzą skutecznie, unikając rozstrzygnięć bitewnych. W początkowym okresie wojny doszło do starcia w gronie dowodzących generałów rosyjskich. Podczas gdy większość dążyła do bezpośredniego starcia z wojskami napoleońskimi z zamiarem pokonania ich w walnej bitwie na granicach państwa, część uważała, że najlepszym rozwiązaniem będzie tzw. „taktyka scytyjska”, w okresie późniejszym znana jako „taktyka spalonej ziemi”. Ostatecznie car zmienia dowództwo armii rosyjskiej mianując Kutuzowa wodzem. Była to wojna na wyniszczenie. 1 lipca Napoleon I odrzuca carską propozycję negocjacji.

Manewr na Witebsk

Napoleon I działa równolegle na dwóch różnych kierunkach starając się nie dopuścić do połączenia dwóch rosyjskich armii. Korpusy marszałków Murata, Oudinota i Neya ścigają Armię Barclaya de Tolly, wycofującą się w kierunku na Orszę i Borysów, a dalej na Witebsk. Napoleon I z głównymi siłami kieruje się w kierunku warownego obozu nad Dryssą, odcinając szlaki komunikacyjne na Petersburg. 16 lipca pod Romanowem brygada kawalerii Latour–Mabourga ulega kozakom Płatowa. 24 lipca Płatow przekracza Dniepr. Davout uciera się z ariergardą Bagrationa dowodzoną przez Rajewskiego, spychając go na wschód i odsuwając w czasie połączenie z armią Barclaya de Tolly. 27 lipca Barclay de Tolly opóźnia wejście Napoleona I do Witebska, umożliwiając ewakuację miasta. Rosyjskie armie – I Barclaya de Tolly i II Piotra Bagrationa docierają do Smoleńska odpowiednio 31 lipca i 3 sierpnia.

Manewr na Smoleńsk

7 sierpnia 1812 roku w Witebsku Napoleon I nakazuje reorganizację. Rosjanie zaś przygotowują się w trzech kolumnach na przyjęcie Francuzów przed Smoleńskiem (lewe skrzydło Tuczkow, centrum Dochturow, prawe Bagration). 8 sierpnia generałowie Dochturow i Pahlen zaskakują Sebastianiego pod Inkowem. Następuje koncentracja Wielkiej Armii – siły francuskie wynoszą 156 tysięcy żołnierzy. 14 sierpnia Murat posuwa się na Krasnoje, walcząc z piechotą Niewierowskiego. Rosjanie tracą 1,5 tys. ludzi, Francuzi 0,5 tys. 17 sierpnia – walki na przedmieściach Smoleńska. 18 sierpnia – następuje odwrót Rosjan, pozostają oddziały ariergardy. 19 sierpnia – bitwa pod Walutyną Górą. Wielka Armia wchodzi do Smoleńska. Po przegranej pod Smoleńskiem Rosjanie zastosowali jednak tę taktykę – wycofywali się, unikając decydujących bitew i wciągając przeciwnika w głąb Rosji.

Manewr na Borodino

Francuzi wyruszają ze Smoleńska w trzech kolumnach o łącznej sile 124 tys. piechoty, 32 tys. kawalerii i 567 armat. 26 sierpnia Bagration zakłada kwaterę główną w Wiaźmie. 29 sierpnia Kutuzow wizytuje oddziały podnosząc morale żołnierzy; Miłoradowicz wzmacnia siły rosyjskie milicją z Moskwy w sile 15,5 tys. 4 września starcie awangardy kawalerii Murata z ariergardą Konownicyna. Dopiero na przedpolach Moskwy, pod Możajskiem, a w zasadzie pod wsią Borodino, w dniach 5–7 września doszło do wielkiej bitwy. Wzięło w niej udział 250 tys. ludzi, zginęło 80 tys., bitwa została wygrana przez Francuzów, ale nie przyniosła spodziewanego przez cesarza rozstrzygnięcia. 10 września następuje starcie z rosyjską ariergardą pod Krimskoje, a 11 pod Możajskiem. 14 września Napoleon I wkracza do Moskwy.

Oczekiwanie w Moskwie

Dowodzący wojskami rosyjskimi książę marszałek Kutuzow wycofał je, oddając w połowie września ćwierćmilionową Moskwę, po wcześniejszej ewakuacji mieszkańców i wywiezieniu wszelkich zapasów żywności. Napoleon słał do cara propozycje honorowego zakończenia wojny, lecz po miesiącu bezowocnych oczekiwań na odpowiedź zarządził 18 października odwrót Wielkiej Armii.

Odwrót na Smoleńsk

Jej marsz przez bezkresne przestrzenie, wśród ostrych mrozów, bez kwater, w niedostatku żywności i przy nieustannej wojnie podjazdowej prowadzonej przez partyzantów i oddziały kozackie, zmienił się z wolna w koszmar. Ubytek wielu żołnierzy obniżał wolę walki w słabnących oddziałach, a rozkład dyscypliny sprawiał, że znaczna część wojska stawała się bezładną masą maruderów. Jednostki odwodowe również poddawały się rozprzężeniu, tracąc walory bojowe. 18 października Joachim Murat (25 tys.) walczył z Bennigsenem. Straty: 2 tys. zabitych, 1,5 tys. wziętych do niewoli, strata 38 dział. 19 października czoło kolumny osiągnęło Watutinkę, a ostatnie oddziały opuściły Moskwę. Wyruszyło 108 tysięcy żołnierzy i 569 dział. 24 października 1812 roku rozegrała się bitwa pod Małojarosławcem, decydująca dla odwrotu. Straty rosyjskie – 8 tys., Wielkiej Armii – 6 tysięcy. Mimo zdobycia miasta przez Francuzów (po ośmiokrotnych atakach) Napoleon I skierował Wielką Armię na trakt smoleński, zamiast w kierunku nieogołoconych terenów południowych. 31 października – bitwa pod Czaśnikami. 3 listopada – bitwa pod Wiaźmą. 6 listopada – bitwa pod Dorohobużem. 9 listopada – Wielka Armia dotarła do Smoleńska, gdzie znajdowały się jej magazyny. 10 listopada – bitwa pod Smolanami (Victor starł się z Wittgensteinem). 16 listopada – korpus marszałka Neya opuścił Smoleńsk.

Manewr na Borysów

18 listopada – bitwa pod Krasnym. 21 listopada resztki korpusu marszałka Neya (1200 ludzi) docierają do Orszy. Pomimo tego Napoleon I wyrwał się z matni. Ostatnie ciężkie straty Francuzi i ich sojusznicy ponieśli podczas przeprawy przez rzekę Berezynę na Białorusi. W tej ostatniej wielkiej bitwie szczególnie odznaczyły się, ale też największe straty poniosły, oddziały polskie.

Nad Niemen wróciło tylko nieco ponad dziesięć tysięcy skrajnie wyczerpanych żołnierzy. Napoleon I opuścił 5 grudnia w Smorgoniach resztki swej Wielkiej Armii i śpiesznie wrócił do Francji, gdzie dojrzewał kolejny spisek przeciw jego panowaniu.

Skutki

Wyprawa Napoleona I na Moskwę była początkiem końca jego dominacji w Europie. Wielka Armia, która w czerwcu 1812 roku liczyła ponad 400 tysięcy, zmalała do 10% tej liczby. Napoleon stracił łącznie w Rosji ok. 580 tys. żołnierzy z tego ok. 200 tys. zabitych, ok. 180–190 tys. dostało się do niewoli, ok. 130 tys. zdezerterowało i ok. 50 tys. uciekło z frontu. Uciekinierów w większości ukryli Rosjanie (chłopi, mieszczanie, szlachta). Z 47 tys. Gwardii Cesarskiej, która weszła do Rosji, po pół roku pozostało około kilkuset. Napoleon stracił także 1200 armat.

Rosjanie stracili w kampanii ok. 210 tys. żołnierzy, z tego w szeregi armii powróciło ok. 40 tys. Straty korpusów walczących na pomocniczych kierunkach i w pospolitym ruszeniu to ok. 40 tys. żołnierzy.

Na początku 1813 roku w rosyjskiej niewoli w obozach przebywało ok. 150 tys. żołnierzy, ok. 50 tys. przebywało w aresztach u mieszkańców Rosji. Około 50–80 tys. zmarło od ran i chorób do końca 1812 roku. W 1813 roku jeńców z obozów przetransportowano w dwóch kierunkach: na południe w rejon Tambow–Odessa i na wschód na Powołże i do Syberii. W szczególnie złej sytuacji byli żołnierze i oficerowie Polacy, Litwini i Białorusini, ze względu na poddaństwo carowi i obowiązek służby wojskowej w armii Imperium Rosyjskiego (zdrada lub dezercja). Wszystkich Polaków wcielono do pułków granicznych armii carskiej i skierowano na Kaukaz, do południowej Syberii i na Ałtaj. W tym czasie trwały tam wojny z Turcją. W większości zostali wcieleni do terskich i kozackich pułków, jako najwierniejszych pułków cara. Okólnikiem (rozporządzeniem) ministerstwa spraw wewnętrznych Rosji z dnia 14 lipca 1813 roku pozwolono jeńcom przyjąć obywatelstwo rosyjskie. Kto chciał musiał złożyć i podpisać przysięgę na wieczne poddaństwo Rosji. Po podpisaniu przysięgi nowi obywatele Rosji, w ciągu dwóch miesięcy musieli określić co chcą robić. Wybór pracy zależał od ich położenia socjalnego we Francji. Po określeniu przyszłej profesji otrzymywali oni ulgi w podatkach na 10 lat. Francuzi nie mieli prawa osiedlać się i przebywać w ważnych dla Rosji rejonach strategicznych, szczególnie na zachodzie (Polska, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia i Besarabia). Zabronione było osiedlanie w Moskwie i Petersburgu. 2 sierpnia 1814 roku ukazem darowano wolność „niewolnikom wszystkich narodów, którzy złożyli przysięgę na poddaństwo Rosji”. Mogli za zezwoleniem wyjechać z Rosji na własny koszt. W sierpniu 1814 roku prawie 2 tys. byłych niewolników zebrano w Rydze i odprawiono statkami francuskimi do Francji. W latach następnych wracali do Francji w większości oficerowie którym rodzina przysłała pieniądze. Część żołnierzy szło do Francji piechotą. W Rosji pozostali tzw. „kombatanci francuscy”. Osiedlanie byłych niewolników w Rosji było różnorodne. Większość osiedliła się na wsi i stała się chłopami. Otrzymywali oni od państwa domostwa. Były też przypadki kupowania jeńców francuskich i zapisywania ich jako chłopów (w większości zatrudnianych jako guwernanci i nauczyciele języków). Osiadli Francuzi przybierali rosyjskie imiona i nazwiska lub zmieniali nazwiska poprzez dodanie końcówek lub przedrostków. Większość osiadłych przechodziło na prawosławie. Oficerowie po kilku latach wstępowali do armii rosyjskiej. Synowie ich i wnukowie dosłużyli się w armii rosyjskiej stopni generałów i admirałów.

Cesarz nie był w stanie ocenić znaczenia przestrzeni i klimatu Rosji. Klęsk, jakie poniósł, nie były w stanie zrównoważyć jego błyskotliwe zwycięstwa w bitwach pod Lützen czy Dreznem. Kolejna koalicja zdołała zgromadzić armie tak wielkie, że pod Lipskiem nie mógł już im podołać.

W rezultacie, po tzw. „kampanii zimowej”, rozgrywanej na terytorium Francji, Napoleon I poniósł klęskę i zmuszony został do abdykacji. W jej konsekwencji, co potwierdził kongres wiedeński, przestało istnieć Księstwo Warszawskie, a w jego miejsce utworzono Królestwo Polskie pod berłem dynastii Romanowów.