Bolesław Bierut

Bolesław Bierut, znany pod pseudonimami, tj. „Jerzy Bolesław Bielak”, „Bolesław Birkowski” oraz pseudonimami „Anatol”, „Bielak”, „Borzęcki”, „Jan Iwaniuk”, „Janowski”, „Mietek”, „Mikołaj”, „Tomasz”, „Tomasz Biały”, „Wacek”, „Wagner”  (ur. 18 kwietnia 1892 w Rurach Brygidkowskich (dziś dzielnica Lublina), zm. 12 marca 1956 w Moskwie) – polski polityk, działacz komunistyczny, Przewodniczący Krajowej Rady Narodowej od 1944, pierwszy przywódca Polski Ludowej, Prezydent RP od 1947, Przewodniczący KC PZPR od 1948, Prezes Rady Ministrów PRL od 1952, Poseł na Sejm PRL I kadencji, członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR nadzorującej tzw. Ludowe Wojsko Polskie od maja 1949.

Młodość

Pochodził z chłopskiej rodziny spod Tarnobrzega. Urodził się we wsi Rury Jezuickie nieopodal Lublina jako najmłodsze dziecko Wojciecha Bieruta (zm. w 1921) i Marianny Salomei z d. Wolskiej (zm. tuż po mężu w wieku 75 lat w 1921).

W 1899 lub 1900 rozpoczął naukę w 5-klasowej powszechnej szkole katedralnej w Lublinie, będącej pod kuratelą miejscowej parafii rzymskokatolickiej. Szkoła kładła nacisk na wychowanie religijne i patriotyczne uczniów. W tym czasie był prawdopodobnie blisko związany z Kościołem, a jego rodzice zamierzali posłać go do seminarium duchownego. Na początku 1905 za udział w strajku przeciwko obowiązkowemu używaniu języka rosyjskiego na lekcjach, będąc uczniem ostatniej klasy, został usunięty ze szkoły. Dalszą wiedzę zdobywał jako samouk. Od 1906 był pomocnikiem murarza w Lublinie, następnie od 1912 pracował jako zecer i metrampaż w drukarni Raczkowskiego i B. Drue. Pod wpływem Jana Hempla zapisał się do Szkoły Wieczorowej im. A. i J. Vetterów i tam uzyskał wykształcenie handlowe.

Działalność polityczna w II Rzeczypospolitej

Od 1910 należał do kółka robotniczego prowadzonego przez Jana Hempla, który wywarł istotny wpływ na jego poglądy – m.in. pod jego wpływem Bierut zerwał z religią. W 1912 wstąpił do PPS-Lewicy. Działał również w sekcji odczytowej Lubelskiego Towarzystwa Społeczno-Oświatowego „Przyszłość”. Od końca 1912 do 1914 był pomocnikiem geometry w Lublinie, przejściowo w 1913 pracując w drukarni w Warszawie. Po wybuchu I wojny światowej powrócił do Lublina. Po rozpoczęciu okupacji austriackiej uchylając się od służby wojskowej, ukrywał się pod nazwiskiem „Jerzy Bolesław Bielak”. Od 1915 pracował w sklepie Lubelskiej Spółdzielni Spożywców (LSS) założonej w 1913 m.in. przez Jana Hempla, Witolda Giełżyńskiego, Wandę Papiewską, Oktawiana Zagrobskiego oraz Pawła Jankowskiego[8]. W 1916 został kierownikiem handlowym spółdzielni, zaś od kwietnia 1917 był członkiem zarządu Lubelskiej Spółdzielni Spożywców.

W 1917 z ramienia PPS-Lewicy był członkiem zjednoczonego Komitetu Wyborczego (wspólnie z PPS) do Rady Miejskiej. Zmuszony do ukrywania wyjechał w połowie 1918 do Warszawy. W listopadzie 1918 kierował Lubelską Spółdzielnią Spożywców. Z ramienia spółdzielni wchodził w skład Rady Delegatów Robotniczych w Lublinie.

Od grudnia 1918 roku, po zjednoczeniu PPS Lewicy z SDKPiL, należał do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, lecz nie kontynuował działalności.

W 1918 i 1919, razem z Janem Hemplem, był jednym z organizatorów lewicowego Związku Robotniczego Stowarzyszeń Spółdzielczych. Należał do tzw. grupy „niezależnych spółdzielców” w robotniczym ruchu spółdzielczym. W tym czasie przejściowo wraz Janem Hemplem wstąpił do PPS. Na I Zjeździe ZRSS w maju 1920, przewodniczącym związku wybrano posła PPS Aleksandra Napiórkowskiego, zaś Bierut, wraz z Hemplem, Stanisławem Tołwińskim, Aleksandrem Ostrowskim, i Stanisławem Torem weszli do Komitetu Wykonawczego ZRSS. W 1921 należał do założycieli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.

Komunistyczna Partia Polski

W 1921 ponownie wstąpił do KPRP. W tym samym roku został zawieszony w prawach członka Komitetu Wykonawczego ZRSS. W czerwcu 1922 ponownie został członkiem Rady Nadzorczej ZRSS, którą kierował Jan Kwapiński. Od sierpnia 1923 pracował w Robotniczej Spółdzielni Spożywców zw Zagłębiu Dąbrowskim. Jednocześnie jako „Tomasz Biały” był członkiem egzekutywy Komitetu Okręgowego KPRP w Zagłębiu Dąbrowskim. Od 14 do 23 października 1923 był aresztowany i oddany pod nadzór Policji Państwowej. Ponownie aresztowany 15 listopada do 14 grudnia 1923 i zwolniony z powodu braku dowodów. Ponownie aresztowany 9 stycznia 1924. Zwolniony za kaucją 24 stycznia i uniewinniony przez Sąd Okręgowy 30 maja 1924.

Zagrożony ponownym aresztowaniem w październiku 1924 wyjechał ponownie do Warszawy i został etatowym funkcjonariuszem KPP. Od maja 1925 do maja 1926 przebywał w Moskwie na kursach partyjnych, pod pseudonimem Jan Iwaniuk. Został tam zwerbowany na agenta przez OGPU lub Razwiedupr.

W Moskwie odbył szkolenie w zakresie zasad konspiracji, pracy wywiadowczej i sabotażowej, poznał także ścisłe kierownictwo KPP. Początkowo w KPP nie wykazywał się szczególną aktywnością, po kilku latach jednak – w 1927 – został kierownikiem Centralnej Techniki KPP (drukarnie). W listopadzie 1927 jako „Wagner”, ponownie znalazł się w Moskwie, gdzie uczył się w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej, kierowanej przez Komintern. W latach 30 XX w. był aktywnym działaczem Kominternu na specjalnych misjach w Austrii, Czechosłowacji, a następnie (od 1931), jako „Mikołaj” w Bułgarii – skąd musiał uciekać przed aresztowaniem do Moskwy. W 1932 wrócił do Polski. Od października 1932 do stycznia 1933 sprawował funkcję sekretarza komitetu KPP w Łodzi, następnie przeszedł do wydziału wojskowego KPP (działającego na rzecz wywiadu wojskowego ZSRR), współpracując z wywiadem sowieckim (co było głównym powodem aresztowania w 1933). Od stycznia do grudnia 1933 był członkiem sekretariatu KC MOPR.

11 grudnia 1933 został aresztowany i wyrokiem z 18 grudnia 1933 (potwierdzonym w lutym 1935 przez Sąd Apelacyjny) skazany na 7 lat więzienia. Więziony był w Warszawie, Mysłowicach, a następnie od 1936 do 1938 w Rawiczu (dzięki czemu udało mu się szczęśliwie dla niego „przeczekać” stalinowskie czystki, które dotknęły ludzi KPP, którzy pojechali do ZSRR na wezwanie Józefa Stalina). W 1936, w czasie pobytu w więzieniu, weryfikacyjna komisja partyjna KC KPP usunęła go z partii, za „zachowanie niegodne komunisty” – które wykazał podczas śledztwa i rozprawy sądowej przeciwko niemu. Podczas odbywania kary KPP została rozwiązana, a większość przywódców wymordowana w ZSRR. Po amnestii w 1938, został uwolniony 11 grudnia 1938. Okres do 1939 spędził w Warszawie, gdzie pracował jako księgowy w Społem.

Okres II wojny światowej

Po wybuchu II wojny światowej udał się do Lublina. Powrócił do Warszawy po kapitulacji. W październiku 1939 zbiegł na tereny okupowane przez Armię Czerwoną do Białegostoku. Przebywał potem na obszarze ZSRR i na polskich terenach okupowanych przez ZSRR. Zrzekł się obywatelstwa polskiego i przyjął obywatelstwo ZSRR. Od października 1939 pracował w Kowlu, a następnie na budowie zorganizowanej przez Ludowy Komisariat Komunikacji ZSRR (listopad 1939-czerwiec 1940). Od lata 1941 przebywał w Mińsku, jako kierownik Wydziału Żywnościowego w urzędzie miasta (wtedy pod niemiecką administracją), pozostając jednocześnie agentem wywiadu sowieckiego.

Krajowa Rada Narodowa

W lipcu 1943 dostał zadanie operacyjne i został przerzucony do Polski (Grupa Inicjatywna PPR), gdzie wszedł w skład KC PPR pod nazwiskiem „Bolesław Birkowski”. Od stycznia 1944 przewodniczący KRN (władza utworzona przez komunistów w czasie II wojny światowej). Po objęciu przywództwa KRN zarysował się wyraźny konflikt Bieruta z ówczesnym szefem PPR Władysławem Gomułką, który dążył do stopniowego, administracyjnego wprowadzenia ustroju komunistycznego (m.in. włączenia w struktury polityczne przedstawicieli Centralnego Komitetu Ludowego) oraz następującego po tym, stopniowego „wyeliminowania reakcji” – podczas gdy Bierut chciał zbudować komunizm w Polsce, stosując gwałtowną i brutalną sowietyzację Polski przy użyciu NKWD i Armii Czerwonej. Na tle tego konfliktu Bierut wysłał 10 czerwca 1944 donos do szefa Kominternu, Georgija Dymitrowa, w którym oskarżył kierownictwo PPR (zwłaszcza Gomułkę oraz wspierających go Władysława Kowalskiego i Ignacego Logę) o „grupowe metody pracy (tzw. frakcyjność), bezpryncypialność, dokonywanie nieustannych zygzaków od sekciarstwa do skrajnego oportunizmu i z powrotem”, żądając jednocześnie „przysłania pełnomocnika celem zrobienia porządku w KC PPR” – w efekcie Józef Stalin znacznie pogłębił kontrolę nad skłóconym kierownictwem PPR. Od sierpnia 1944 był członkiem Biura Politycznego Komitetu Centralnego PPR.

5 sierpnia 1944 został wezwany przez J. Stalina do Moskwy, gdzie uczestniczył w rozmowach z premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem. Zapewniał wówczas, iż nic nie wie o wybuchu powstania warszawskiego, co miało utrudnić Mikołajczykowi wykorzystanie faktu zrywu powstańczego jako argumentu w rozmowach o utworzeniu tzw. „rządu tymczasowego” z udziałem sił niekomunistycznych. Negocjacje nie zakończyły się sukcesem dla Mikołajczyka, gdyż komuniści postawili warunki niemożliwe do spełnienia dla premiera RP. Bierut jako przedstawiciel PKWN ponownie negocjował w Moskwie z Mikołajczykiem, w dniach 12–22 października 1944. Również i tym razem nie doszło do porozumienia. Rząd RP na uchodźstwie nie mógł zaakceptować warunków postawionych przez komunistów jako sprzecznych z polską racją stanu (m.in. przyjęcie Linii Curzona jako wschodniej granicy Polski). Bierut jednoznacznie zadeklarował rezygnację z polskich terenów wschodnich, m.in. zapewniając Stalina 12 października 1944, iż: Jesteśmy tu, by w imieniu Polski żądać, by Lwów należał do Rosji. Już wówczas Bierut otrzymał instrukcje od Stalina o zaostrzeniu działalności PKWN na terenie tzw. „Polski Lubelskiej”, zmierzające do pogłębienia represji wobec sił niepodległościowych, realizowanych przez tworzący się aparat bezpieczeństwa PKWN, wywiad ZSRR i siły NKWD.

Po zdobyciu Warszawy przez Armię Czerwoną 17–18 stycznia 1945, 19 stycznia w stolicy Polski przyjął w imieniu KRN defiladę 2 Dywizji Piechoty WP. Stalin po powrocie z trwającej 4–11 lutego 1945 konferencji jałtańskiej (faktycznie decydującej o wejściu Polski do strefy wpływów ZSRR i tym samym utracie suwerenności państwowej) wezwał Bieruta do Moskwy. Stalin poinformował Bieruta o ustaleniach jałtańskich, zalecając mu propagowanie umów tej konferencji w kraju jako podstaw „nowej Polski” – co przez większość społeczeństwa zostało uznane za zdradę interesów polskich.

Od 19 do 26 kwietnia 1945 ponownie przebywał w Moskwie na czele delegacji polskiej, gdzie w jego obecności Józef Stalin i Edward Osóbka Morawski podpisali „układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i powojennej współpracy polsko-sowieckiej” (w tym czasie NKWD przetrzymywało w więzieniach 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego aresztowanych pod koniec marca 1945, o czym, jak oficjalnie podawano, komunistyczne władze polskie nie wiedziały).

28 czerwca 1945 powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, w którym dominującą rolę odgrywali przedstawiciele ugrupowań komunistycznych i lewicowych. Po I Zjeździe PPR, w grudniu 1945 wszedł w skład Biura Politycznego PPR jako członek tajny (oficjalnie przedstawiano go jako bezpartyjnego szefa KRN), gdzie reprezentował tendencję skrajnie pro-moskiewską. 17 stycznia 1946, w pierwszą rocznicę "wyzwolenia" Warszawy, odznaczony został Medalem za Warszawę 1939-1945.

Polska Ludowa

Od 1945 roku „Tomasz” mieszkał i urzędował w Belwederze, gdzie na potrzeby propagandowe fotografował się z dziećmi, młodzieżą i kobietami. Częściej jednak przebywał w willi przy ul. Klonowej w Warszawie oraz ośrodkach wypoczynkowych rządu w pałacu natolińskim, w Konstancinie, Sopocie, Juracie, Międzywodziu, Krynicy, Łańsku lub Karpaczu. Lubił polowania, co wówczas było powszechną praktyką wśród komunistycznych dygnitarzy.

Stale towarzyszyła mu liczna obstawa, w większości radziecka, dowodzona przez sowieckiego płk. Faustyna Grzybowskiego (od 1944 szefa WUBP w Białymstoku i Wrocławiu), która zapobiegła trzem próbom zamachów na jego życie (w 1951, 1952 i 1953 roku), zabijając na miejscu zamachowców.

Prezydent RP (1947–1952)

Prezydent RP Bolesław Bierut, 3 lipca 1949

 

Prezydent RP Bolesław Bierut czytający organ prasowy PZPR „Trybuna Ludu”  

 

59 urodziny Bieruta w 1951

5 lutego 1947 został wybrany przez Sejm Ustawodawczy (ukonstytuowany w wyniku sfałszowanych wyborów) na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, którym był – na mocy art. 2 Ustawy Konstytucyjnej z dn. 22 lipca 1952 – Przepisy wprowadzające Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. z 1952 r. Nr 33, poz. 233) – do czasu wyboru Rady Państwa przez nowoobrany Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tj. do 20 listopada 1952. Uchwalona 22 lipca 1952 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie przewidywała stanowiska Prezydenta państwa.

W lecie 1948 w kierownictwie PPR zaistniał kolejny konflikt – Władysław Gomułka niechętnie odnosił się do planów kolektywizacji i sankcji przeciwko Komunistycznej Partii Jugosławii (po tym jak Przewodniczący Ministrów, Marszałek Jugosławii Josip Broz „Tito” zerwał w 1948 związki z ZSRR, wypowiadając posłuszeństwo Stalinowi), natomiast Bierut popierał tendencje skrajnie stalinowskie. Podczas wizyty na Kremlu w Moskwie 15 sierpnia 1948 Stalin udzielił Bierutowi zgody na usunięcie Gomułki z życia politycznego. Na plenum KC PPR 31 sierpnia Bierut doprowadził do ustąpienia Gomułki, ostro atakując go w głównym przemówieniu i oskarżając o tzw. odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Po połączeniu z PPS, co nastąpiło formalnie na Kongresie Zjednoczeniowym 15-21 grudnia 1948, gdy powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR), Bierut został 22 grudnia 1948 przewodniczącym Komitetu Centralnego PZPR (I sekretarzem KC PZPR).

Na stanowisku tym kierował czystką w aparacie partyjnym PZPR (zwłaszcza osób powiązanych lub sympatyzujących z Gomułką), doprowadzając do zdominowania partii przez skrzydło ściśle stalinowskie. Zwiększył również liczbę sowieckich doradców wojskowych w Wojsku Polskim i milicji, jednocześnie powołując 6 listopada 1949 marszałka ZSRR Konstantego Rokossowskiego na stanowisko ministra Obrony Narodowej i marszałka Polski. 2 sierpnia 1951 doprowadził do aresztowania Władysława Gomułki, do procesu jednak nie doszło na skutek śmierci Stalina w 1953 (Gomułka został zwolniony w 1954). 22 lipca 1952 uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, opracowaną przez specjalną komisję pod przewodnictwem Bieruta (na bieżąco wprowadzającą poprawki Stalina do tekstu ustawy, zgodnie z wzorcową konstytucją stalinowską z grudnia 1936), legalizującą komunistyczne prawodawstwo i sposób sprawowania władzy (m.in. poprzez likwidację podstawowej dla państw demokratycznych zasady trójpodziału władzy). W czasie prac nad konstytucją, Bierut wraz z Bermanem zaproponowali również zmianę hymnu narodowego (aktualizację) i godła Polski, na co jednak Stalin nie wyraził zgody.

Prezes Rady Ministrów (1952–1954)

Od 20 listopada 1952 do 18 marca 1954 Bolesław Bierut był Prezesem Rady Ministrów PRL (faktycznie kierował Radą Ministrów nieformalnie od 1950 roku).

Sprawując władzę, Bolesław Bierut był realizatorem interesów ZSRR wobec Polski i kierował procesem sowietyzacji. Był współodpowiedzialny za liczne zbrodnie systemu komunistycznego w Polsce (w tym ówczesnego MBP powołanego do czynnego i bezwzględnego zwalczania terrorem i represjami przeciwników politycznych komunistów i MON, którego Główny Zarząd Informacji zwalczał wszelką nieprawomyślność wśród żołnierzy) oraz bezpośrednio odpowiedzialny (jako przewodniczący Komisji Bezpieczeństwa KC PZPR – od 1949 aż do śmierci w 1956) za terror i prześladowania polskich działaczy niepodległościowych, osobiście nadzorując śledztwa przeciwko żołnierzom Armii Krajowej i Wojska Polskiego, a także proponując i zatwierdzając wyroki – według niepełnych danych w czasie jego rządów stracono 2500 osób. Ofiarami UB stali się członkowie Armii Krajowej i ludzie związani z polskim rządem w Londynie. Komunistyczna propaganda nazywała ich „podziemiem reakcyjnym” lub „zaplutym karłem reakcji”.

Bilans rządów

Bilans rządów „Tomasza” (jako odpowiedzialnego za stosowanie i utrzymywanie systemu zorganizowanej przemocy w celu sterroryzowania społeczeństwa) to także ok. 100 tys. ofiar różnorakich represji – według oficjalnych danych (wówczas utajnionych) w połowie 1952 w więzieniach znajdowało się 49,5 tys. więźniów politycznych (oraz dodatkowo 2,5 tys. w osobnym więzieniu dla młodocianych „przestępców politycznych”), a w okresie 1949–1952 do obozów pracy przymusowej wysłano 46,7 tys. osób (ogółem do 1954 roku skazano na karę obozu pracy ok. 84,2 tys. osób). Ogółem według szacunków IPN z 2007 w latach 1944–1956 w aresztach i więzieniach znalazło się z powodów politycznych ok. 350–400 tysięcy osób (wliczając w to ok. 100 tys. ofiar prześladowań za rządów Bieruta w okresie 1949–1956). W okresie 1948–1956 liczba robotników skazanych na kary porządkowe za nieprzestrzeganie ustawy o „socjalistycznej dyscyplinie pracy” wyniosła ok. 1 miliona. W okresie 1948–1955 każdego roku orzekano karę grzywny za niewywiązywanie się z przymusowych dostaw obowiązkowych w stosunku do 1,5 miliona chłopów. Represjom podlegali także duchowni – pod koniec 1951 w aresztach znajdowało się ok. 900 księży, a lista potencjalnych „wrogów ustroju” (tzw. „rejestr elementu przestępczego i podejrzanego”), prowadzona przez MBP, sięgnęła 1 stycznia 1953 ok. 5,2 miliona ludzi, i ponad 6 milionów w 1954.

W związku z procesem szesnastu w 1945, nie podjął również żadnych działań zmierzających do ostrzeżenia ówczesnych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przed mającym nastąpić porwaniem, uwięzieniem i skazaniem przez NKWD – o czym został poinformowany wcześniej przez Zastępcę Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych, Iwana Sierowa. Naciskał jedynie na opóźnienie aresztowania w celu podjęcia próby przeciągnięcia części działaczy niepodległościowych na stronę komunistów. Był bezpośrednio odpowiedzialny za bezprawne pozbawienie wolności i dalsze przetrzymywanie z całkowitym, a następnie częściowym ograniczeniem swobód Stefana Wyszyńskiego, wydając polecenie jego uwięzienia, na co wcześniej uzyskał zgodę Moskwy. Za ten czyn obłożony został ekskomuniką kościelną 30 września 1953 roku przez Świętą Kongregację Konsystorialną.

W czasie swoich rządów zdecydowanie opowiadał się za pogłębieniem represji za błahe przewinienia, wydając walkę tzw. propagandzie szeptanej (m.in. opowiadanie dowcipów politycznych, krytyczne wypowiadanie się o systemie ustrojowym lub przywódcach komunistycznych). Odpowiedzialność karna za takie „przestępstwa” (tzw. przestępstwo szeptanej propagandy) zagrożona była karą do 5 lat więzienia (art. 22 małego kodeksu karnego z 1946), lub do 10 lat więzienia (art. 29 m.k.k. z 1946) – obowiązując do 1969. Od 1946 do chwili śmierci Bieruta w 1956 za tzw. propagandę szeptaną skazano na kary kilkuletniego więzienia tysiące ludzi (tylko w lutym 1950 za „wrogą propagandę szeptaną” skazano 4500 ludzi, z czego 58% stanowili chłopi i robotnicy).

B. Bierut był również odpowiedzialny za sfałszowanie wyników referendum ludowego w 1946. 22 czerwca tego roku wziął udział w naradzie wraz z Władysławem Gomułką i doradcą radzieckim przy MBP płk. Siemionem Dawidowem, na której omówił techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum.

Był inicjatorem i nadzorował sfałszowanie wyborów do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947. Badający tę sprawę historycy IPN ustalili, iż: W celu zachowania pełnej konspiracji B. Bierut wraz z kierownictwem PPR zarządził jednocześnie podjęcie dodatkowych kroków, a mianowicie zamianę urn wyborczych w niektórych obwodach, podrzucanie do urn kart do głosowania, a w niektórych komisjach, gdzie nie było mężów zaufania z partii Mikołajczyka, przygotowanie dwóch egzemplarzy protokołów; w jednym z nich miało nie być danych liczbowych. Protokół bez liczb miała następnie otrzymać trójka z PPR w celu wpisania odpowiednich danych. 24 lutego 1949 stanął na czele Komisji Biura Politycznego KC PZPR ds. Bezpieczeństwa Publicznego, nadzorującej aparat represji stalinowskich w Polsce.

Śmierć, jej przyczyny i okoliczności

Grób Bolesława Bieruta na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

 

Pomnik Bolesława Bieruta, dawniej stojący w Lublinie, obecnie w parku pałacowym w Kozłówce

Zmarł 12 marca 1956 o godz. 21:30 w Moskwie, gdzie był gościem XX Zjazdu KPZR (14–25 lutego 1956), na którym Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat demaskujący zbrodnie stalinizmu: „O kulcie jednostki i jego następstwach”. Miało to ponoć wstrząsnąć Bierutem, który przejął się możliwymi konsekwencjami referatu, co dodatkowo pogłębiło i tak niekorzystny stan jego zdrowia, jednak wątpliwości budzi fakt, iż śmierć nastąpiła w dwa tygodnie po wygłoszeniu przez Chruszczowa przemówienia.

Referat Chruszczowa był impulsem, który przyspieszył trwający w krajach bloku wschodniego (od śmierci Stalina w 1953), proces destalinizacji - „odwilży”. Śmierć Bieruta przyspieszyła ten proces w Polsce, zamykając w historii PRL epokę stalinizmu i wzmogła konflikty w kierownictwie PZPR o władzę. Na skutek rozliczeń w partii usunięto 2 pozostałych przedstawicieli tzw. „wielkiej trójki”, sprawujących wraz z Bierutem niemalże niepodzielną władzę – Hilarego Minca i Jakuba Bermana. Zwolniono także aresztowanych z polecenia Bieruta działaczy komunistycznych, m.in. Mariana Spychalskiego (zrobiono to już 6 marca 1956, kilka dni przed śmiercią Bieruta w Moskwie).

14 marca 1956 ciało przewieziono do Warszawy, gdzie wystawiono je na widok publiczny w gmachu KC PZPR (przy trumnie honorową wartę pełnili m.in. Józef Cyrankiewicz, Aleksander Zawadzki, Edward Ochab i Konstanty Rokossowski). Na pogrzebie, który odbył się wkrótce potem, mowę żałobną wygłosił Edward Ochab. 20 marca 1956, na VI plenum KC PZPR z udziałem Chruszczowa, Edward Ochab został wybrany nowym I sekretarzem KC PZPR.

Okoliczności śmierci B. Bieruta pozostają niejasne.

Lekarze sowieccy z kliniki dla członków KC KPZR, do której trafił B. Bierut, stwierdzili, iż dolegało mu „coś na pograniczu grypy i zapalenia płuc”. Na podstawie tej nieprecyzyjnej diagnozy podjęto leczenie – zdaniem syna B. Bieruta przeprowadzone „nieudolnie i mało odpowiedzialnie”. Bezpośrednią przyczyną zgonu, jak podano oficjalnie, był zator tętnicy płucnej. Inną przyczynę śmierci – zawał serca – podało 13 marca Polskie Radio.

Snuto różne przypuszczenia co do okoliczności jego śmierci, nie wykluczając otrucia oraz samobójstwa – popełnionego rzekomo na wieść o zebraniu w Warszawie 3 marca 1956, z inicjatywy Biura Politycznego PZPR, narady centralnego aktywu partyjnego, na której potępiono politykę stalinizacji (co pośrednio uderzało w B. Bieruta jako odpowiedzialnego za ten proces w Polsce).

Istnieje również hipoteza, choć niewystarczająco wiarygodna, iż Bolesław Bierut został zastrzelony przez członka Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie agenta sowieckiego, Franciszka Mazura, na polecenie polskich lub sowieckich mocodawców.

Rozgłos w Polsce zyskała plotka, jakoby Bolesław Bierut został celowo zlikwidowany przez Rosjan, ponieważ mógł być istotną przeszkodą w procesie destalinizacji, ogłoszonym przez Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR. Żadnego z nich nie udało się do tej pory potwierdzić, jednak powątpiewanie w oficjalną przyczynę śmierci było powszechne – wyrażano je nawet na spotkaniach PZPR. Po Polsce krążyły w owym czasie powiedzenia na temat podróży Bieruta do Moskwy: „pojechał w futerku, a wrócił w kuferku” czy „pojechał dumnie, a wrócił w trumnie” „zjadł ciastko z Kremlem” lub też „Pojechał w salonce, a wrócił w jesionce”.

Rzeczywistą przyczyną śmierci był najprawdopodobniej utrzymujący się od dłuższego czasu niekorzystny stan zdrowia B. Bieruta – co najmniej od 1955 cierpiał na postępującą miażdżycę, grypę, zapalenie płuc i chorobę nerek.

Rodzina

Z usposobienia małomówny i nieśmiały, uczuciowo związany z wieloma kobietami, m.in. z Małgorzatą Fornalską (córka Aleksandra Jasińska-Kania) i Wandą Górską, sekretarką i aktywistką PPR. Od 3 lipca 1921 żonaty z Janiną Górzyńską (córka Krystyna Bierut-Maminajszwili i syn Jan Chyliński pełniący w latach 70 XX w. urząd Ambasadora PRL w Bonn).

Opinie na temat Bieruta

W okresie PRL Bolesław Bierut zawsze zajmował honorowe miejsce w komunistycznej tradycji. W zależności od aktualnej polityki elit władzy był różnie oceniany, jednak ograniczona krytyka, która się okresowo pojawiała, nie spowodowała, iż dokonano głębszego rozliczenia jego zbrodniczych działań. W latach 50., gdy stał na czele PZPR, sławiono go na wszelkie sposoby, historycy pisali, iż np.: „zdemaskował prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie, ujawnił jego istotę, walczył z nacjonalizmem, uczył miłości do Związku Radzieckiego”, podkreślano też jego rolę „w tworzeniu podstaw socjalizmu w Polsce oraz zjednoczeniu polskiego ruchu robotniczego” (historyk H. Rechowicz). Andrzej Werblan stwierdził, iż „sprawiał doskonałe wrażenie na ludziach, z którymi rozmawiał”. Po upadku komunizmu w Polsce w 1989, próbę obrony Bolesława Bieruta podjął jego syn Jan Chyliński. W swoich wspomnieniach wydanych w 1999 (Jaki był Bolesław Bierut) napisał m.in. iż jego ojciec „był pragmatycznym działaczem państwowym, który w bardzo trudnych czasach wziął na siebie odpowiedzialność za losy narodu”[19].

W ocenie polityków zachodnich, którzy go poznali, wypadał niekorzystnie – np. Anthony Eden widział w nim „szczura, który zachowuje się wobec Rosjan uniżenie, by nie powiedzieć służalczo”. Jego współpracownicy zauważali charakterystyczny dla stalinowskich aparatczyków „nawyk mówienia nie od razu i w otwartej formie tego, co się naprawdę myśli i czuje” (sekretarz prasowy S. Łukasiewicz). Z kolei były dowódca KBW gen. Włodzimierz Muś podkreślał akceptację Bieruta dla stosowania brutalnych metod śledczych, pisząc: „jego ingerencje w prowadzone śledztwa, szczegółowe studiowanie akt spraw, adnotacje czynione na marginesie protokółów przesłuchań świadczą, że natura ciągnęła wilka do lasu. [...] proponował na marginesie czynionych uwag warianty przesłuchań [...] W wariancie piątym, na przykład, przewidywano tortury. Te metody prowadzenia śledztwa były więc Bierutowi znane. Przyzwalał na nie”.

Józef Światło, zbiegły na Zachód oficer MBP, określił go jako „agenta sowieckiego, pokornego, lojalnego i oddanego”. Z kolei zdaniem historyka Normana Daviesa Bierut w swoich działaniach w tzw. okresie stalinowskim w historii Europy Wschodniej (1945–1953) w rzeczywistości niczym nie różnił się od J. Stalina. Davies ujął to następująco: „Na tle nowo powstałej galaktyki Stalin był dalej „słoneczkiem, które świeciło najjaśniejszym blaskiem”. Ale w każdym z państw satelickich wprowadzono na orbitę wiele mniejszych słoneczek, lokalnych małych Stalinów. Bierut, Gottwald, Rákosi, Ulbricht, Gheorghiu-Dej, Żiwkow, Tito, Hodża – wszystko to były szkolone w Moskwie klony Stalina. Pochlebstwem byłoby nazwać ich marionetkami”.

W ocenie dzisiejszych historyków był jednym z największych, jeśli nie największym, zbrodniarzy w całej historii Polski – człowiekiem odpowiedzialnym za śmierć wielu tysięcy ludzi. Jako głowa państwa, nie skorzystał z prawa łaski wobec setek osób skazanych z przyczyn politycznych na karę śmierci. Zdaniem polskich historyków A. Szwarca, M. Urbańskiego i P. Wieczorkiewicza: „Bieruta oczywiście niczym usprawiedliwić się nie da. Tak jak potoczna świadomość nie zachowała w pamięci nazwisk targowiczan – realizatorów kolonialnej polityki Katarzyny Wielkiej po II rozbiorze Rzeczypospolitej – tak i on pozostanie w niej, najwyżej nawiasowo, jako przykład narodowego zaprzaństwa. Nie da się go uwolnić od odpowiedzialności za ludobójcze zbrodnie reżimu, któremu przewodził”.

Kult Bieruta

Na wzór kultu Stalina w PRL uprawiano skromniejszy kult Bieruta, np. pomorską wieś Bolesławowo nadano by uczcić Bieruta. W 1946 nazwano miejscowość ku czci Bieruta: Bierutowice (niem. Brückenberg), nazwa ta nadal obowiązuje. Przejściowo także Bierutowo (obecnie Pomorska Wieś).

Huta Częstochowa (1952–1989), Pałac Młodzieży w Katowicach (1951–1990) i Uniwersytet Wrocławski (1952–1989) nosiły imię Bolesława Bieruta. Zmiana nazwy uniwersytetu została zaakcentowana studenckim happeningiem pod nazwą „B.B. adieu!”.

Po przemianach społeczno-gospodarczych w Polsce w 1989, większość pomników Bieruta przeniesiono do mieszczącego się w Kozłówce Muzeum Socrealizmu.

Obecnie w Mińsku na Białorusi istnieje ulica Bolesława Bieruta. W okresie PRL jego nazwę nosiła Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie.

Ciekawostki

• Wzorem Józefa Stalina lubił pokazywać się z dziećmi. Poczta Polska wydała również znaczek pocztowy przedstawiający Bieruta w otoczeniu dzieci. Jako kilkuletnie dziecko podczas uroczystości Narodowego Święta Odrodzenia Polski (22 lipca 1952) wręczał mu kwiaty Jan Lityński z rodziny komunistycznej. Scenę tę zarejestrowała Polska Kronika Filmowa.
• Bierut miał sarenkę, z którą się fotografował i filmował.
• Pałac Kultury i Nauki w Warszawie (nazwany imieniem Józefa Stalina), którego budowę zaczęto w 1952, powstał rzekomo z wyboru Bieruta – wcześniej Stalin miał mu jakoby zaproponować wybudowanie nowego osiedla mieszkaniowego, metra albo PKiN.
• 17 października 1945 w Żelazowej Woli prezydent Krajowej Rady Narodowej Bolesław Bierut przekazał miastu stołecznemu Warszawie urnę z sercem Fryderyka Chopina uratowaną z rąk zbrodniarzy hitlerowskich. Pamiątkowa tablica wisi w Kozłówce, na budynku galerii socrealizmu.