Józef Stalin

Józef Stalin (ros. Иосиф Сталин; właściwie Iosif Wissarionowicz Dżugaszwili, ros. Иосиф Виссарионович Джугашвили i; Ioseb Besarionis Dze Dżughaszwili, gruz. იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი; ps. Stalin, ros. Сталин, Koba; ur. 18 grudnia (6 grudnia starego stylu) 1878 w Gori, zm. 5 marca 1953 w Kuncewie) – radziecki polityk pochodzenia gruzińskiego, formalnie pełniący obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie dożywotni dyktator Związku Radzieckiego, posiadający nieograniczoną władzę.

W imię wyznawanej idei walki klasowej stosował jako metodę rządzenia masowy, państwowy wewnętrzny i zewnętrzny terror, który pochłonął, według różnych ocen, od kilku do kilku dziesiątków milionów ofiar śmiertelnych. Podpisując sojusz z III Rzeszą, umożliwił Niemcom rozpoczęcie agresji zbrojnej na Polskę, przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej.

Jednocześnie powraca, przede wszystkim w Rosji, pogląd o zasługach Stalina dla industrializacji i obrony ZSRR.

Młodość

Iosif Dżugaszwili w 1902

Stalin na wygnaniu, rok 1915

Zdjęcie wykonane przez carską policję

Ioseb Besarionis Dze Dżugaszwili był synem szewca Wissariona (Bezo, Besario) Dżugaszwili i pochodzącej z chłopów pańszczyźnianych praczki Katarzyny (Jekatieriny, Ketevan) z domu Geładze. Przyrostek nazwiska "-szwili" oznacza po gruzińsku „syn”, aczkolwiek nie jest znane w tym języku słowo bądź imię "Dżuga". Był dzieckiem słabym i chorowitym, trzecim w rodzinie, dwoje starszych umarło w niemowlęctwie. Jako ojczystym językiem posługiwał się gruzińskim, zaś po rosyjsku, którym też władał, do końca życia mówił z wyraźnym, gruzińskim akcentem. Tematem kontrowersji pozostaje etniczne pochodzenie Stalina. O ile zwykle uznaje się go za Gruzina, o tyle częsta jest też opinia, że był on Osetyjczykiem, co było kilkakrotnie wykorzystywane w propagandzie Gruzji, jak i Osetii Południowej, pozostających ze sobą w konflikcie.

Jego ojciec prowadził w Gori własny zakład szewski, gdzie zatrudniał co najmniej dziesięciu robotników, nie licząc terminatorów. Z czasem, jego postępujący alkoholizm spowodował, że zakład upadł, a ojciec, często w stanie upojenia alkoholowego dopuszczający się przemocy na małym Józefie oraz swojej żonie, w końcu opuścił rodzinę. Stalin miał wtedy sześć lat. Od 1888 roku Stalin uczęszczał do szkoły parafialnej w Gori, a od 1894 roku kształcił się, za namową swojej matki oraz dzięki protekcji jej przyjaciół, w seminarium duchownym w Tyflisie (obecnie Tbilisi). Szkoły tej nie ukończył. Jednak wbrew legendzie, stworzonej później przez oficjalną propagandę, Stalin nie został usunięty z seminarium za marksistowskie poglądy czy też niezdane egzaminy. Zrezygnował z nauki z powodu podwyższenia czesnego, którego nie był w stanie, bądź po prostu nie chciał płacić. Zachowały się po dziś dzień jego wszystkie seminaryjne świadectwa. Wyniki w nauce, w zależności od roku studiów, miał dobre lub bardzo dobre (niektórzy wskazują na jego niezwykłą pamięć). W młodości pisał wiersze. Siedem z nich zostało opublikowanych w czasopiśmie Iweria. W roku 1907 – a więc kiedy Stalin był już zawodowym rewolucjonistą – jeden z jego wierszy opublikowano w wyborze najlepszej poezji gruzińskiej.

Po porzuceniu seminarium, Stalin zatrudnił się na niskopłatnej posadzie księgowego w obserwatorium astronomicznym w Tyflisie. W tym czasie już prowadził działalność partyjną (zwaną też rewolucyjną) w Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), należał do gruzińskiej organizacji marksistowskiej Mesame dasi. Pracę przerwał w roku 1901, gdyż zaczął się ukrywać. W latach 1901–1902 był członkiem komitetu partyjnego w Tyflisie i Batumi, na drugim zjeździe SDPRR (1903) wszedł do frakcji bolszewików. Uczestniczył w rewolucji 1905 roku. Był delegatem I konferencji SDPRR w Tammerfors (nazwa szwedzka, po fińsku Tampere) oraz IV i V zjazdu (1906 i 1907 rok), w latach 1907-1908 – członkiem bakińskiego komitetu partii. Na plenum KC SDPRR, po VI Praskiej Wszechrosyjskiej Konferencji (1912 rok), z inicjatywy Lenina, został zapisany do KC i Rosyjskiego Biura KC SDPRR(b).

Działalność polityczna

Znanym i nawet oficjalnie nieukrywanym elementem jego działalności partyjnej na Zakaukaziu było organizowanie i kierowanie tzw. rewolucyjnymi ekspropriacjami (eksami), czyli zbrojnymi napadami na banki, konwoje pocztowe i pociągi w celu zdobycia środków finansowych na działalność partyjną – zgodnie ze znaną leninowsko-marksistowską dewizą „grab zagrabione”. W działaniach tych Stalina wspomagał czynny wykonawca Siemion Ter-Petrosjan ps. Kamo. Różne źródła podają pięć znanych akcji w okresie 1905-1907 r. – na Kodżorskiej linii kolejowej pod Tyflisem (8 tys. rubli), w Kutaisi (15 tys.), w Kwirili (201 tys.), w Duszecie (315 tys. z miejskiej kasy) oraz najbardziej znana akcja napadu na powóz pocztowy na placu Erywańskim w centrum Tyflisu 13 czerwca 1907 roku, kiedy to po rzuceniu siedmiu bomb, zabiciu trzech ochroniarzy i zranieniu ok. 50 przypadkowych przechodniów (według zapisu z miejskiej gazety Kaukaz) zrabowano 250 tysięcy rubli.

Podczas nielegalnej działalności partyjnej używał wielu pseudonimów konspiracyjnych, jak Soso (imię z czasów dzieciństwa), Koba (w gruzińskim folklorze znana jest pod takim imieniem postać rozbójnika – w rodzaju Robin Hooda lub Janosika), Iwanowicz, Dawid, Niżeradze, Cziżikow. Wielokrotnie był aresztowany i karany administracyjnie, m.in. na zsyłkę na Syberię (długi czas przebywał w Kraju Turuchańskim). Wielokrotnie ze zsyłek uciekał.

Po rewolucji lutowej w 1917 roku wrócił do Piotrogrodu (poprzednio i obecnie Sankt Petersburg) i do czasu powrotu Lenina kierował KC i komitetem piotrogrodzkim partii bolszewików. Był też członkiem kolegium redakcyjnego gazety Prawda i innych pism bolszewików, np. petersburskiej "Zwiezdy". Brał udział w rewolucji październikowej (początkowo zwanej w Rosji przewrotem październikowym), po czym został ludowym komisarzem ds. narodowości. W czasie wojny domowej był nadzwyczajnym pełnomocnikiem WCKW (Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego) ds. zaopatrzenia w ziarno z północnego Kaukazu, działał w różnych rolach w kluczowych rejonach walk – pod Carycynem (obecnie Wołgograd), Permem oraz Lwowem i Zamościem. Od 26 października 1917 roku kierował Ludowym Komisariatem Narodowości zapewniając sobie stale zwiększające się w wpływy w nowopowstałych republikach. Po śmierci Swierdłowa w 1919 r. przejął szereg obowiązków związanych ze sprawami personalnymi, co stało się źródłem jego potęgi. W trakcie wojny polsko bolszewickiej 1919-1920 był komisarzem politycznym radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego, współdowodząc z Aleksandrem Jegorowem. Był współtwórcą konarmii, której członkowie, zazwyczaj niewykształceni, ale za to bardzo ambitni „domorośli komuniści”, „prości żołnierze” i „patriotyczni proletariusze”, jak Budionny i Woroszyłow, utworzyli później kręgosłup jego frakcji bezwzględnie wypierając i niszcząc „starych bolszewików” gdyż: nie znosili intelektualistów, profesjonalistów, oficerów, urzędników, Żydów, okcydentalistów i obcokrajowców, czyli w istocie większości przywódców partii bolszewickiej.

Działalność w ZSRR

Józef Stalin i Nikita Chruszczow

W 1922 roku utworzono dla niego urząd sekretarza generalnego Wszechrosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) – (RKP(b)), później (od 1925) Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików) – (WKP(b)) i wreszcie (od 1952) Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR).

Ponadto w latach 1941-53 pełnił urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych (od 1946 Rady Ministrów) ZSRR. Początkowo swoją władzę opierał na zaufaniu Lenina, w miarę pogłębiania się choroby wodza ujawnił talent mistrza intryg partyjnych. Początkowo sprzymierzony z Grigorijem Zinowjewem i Lwem Kamieniewem (1924-26) przeciwko Lwowi Trockiemu, postrzeganemu jako następca Lenina. Po odsunięciu Trockiego pozbył się tych dwóch przejściowych sprzymierzeńców w sojuszu z Nikołajem Bucharinem, Aleksiejem Rykowem i Tomskim (1926-29). W końcu pozbył się ich także, stawiając na działaczy partyjnych pozbawionych własnego zdania, autorytetu i ślepo aprobujących wszystkie posunięcia wodza.

W 1929 z polecenia Stalina rozpoczęto walkę z religią, poprzez utworzenie organizacji propagującej ateizm, Związku Wojujących Bezbożników. Kampania wymierzona była głównie przeciwko cerkwi prawosławnej, a także innym wyznaniom. Nowa ateistyczna organizacja była głównym wykonawcą w następnych kilkunastu latach, planowego niszczenia obiektów sakralnych, cmentarzy, przedmiotów kultu religijnego a także przekazywaniem służbom bezpieczeństwa ZSRR list księży przeznaczonych do wymordowania. Jeszcze pod koniec 1929 nakazano konfiskatę dzwonów kościelnych, a do 1930 wszystkim popom prawosławnym podniesiono podatki o 1000 procent, pozbawiono praw obywatelskich (co spowodowało utratę praw do świadczeń medycznych i pomocy żywnościowej). W następnych latach większość z nich aresztowano, wypędzono lub zesłano do obozów. Do 1 marca 1930 zburzono 6 715 cerkwi prawosławnych i ok. 9 500 meczetów. W 1936 liczba duchownych w ZSRR zmniejszyła się o ok. 85 procent (pozostało zaledwie 15 procent czyli ok. 17 800 duchownych) w stosunku do liczby z 1914 roku, i o 75 procent w stosunku do roku 1928.

Jego władza w 1934 stała się na tyle absolutna, że nikt nie odważał się na krytykę jakichkolwiek posunięć władz, co jednak tym bardziej czyniło go podejrzliwym wobec współpracowników. Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina bezwzględną policję polityczną ("Czeka") oraz zalążek systemu obozów koncentracyjnych Gułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym począwszy od 1933 przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Skrytobójcze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, uważanego za potencjalnego następcę Stalina i największego jego rywala w walce o władzę w partii komunistycznej (z tego powodu część historyków twierdzi iż Kirow został zamordowany z polecenia Stalina, chociaż brak na to jednoznacznych dowodów) było sygnałem do tzw. Wielkiej Czystki (1934-39) w trakcie której dokonano po sterowanych procesach sądowych wymordowania większości starych rewolucjonistów, działaczy partyjnych, a także oficerów Armii Czerwonej i różnych niewygodnych wodzowi osób. Czystka w Armii dotknęła ponad 30 000 oficerów (ok. 50% kadry dowódczej, w tym 80% generałów i pułkowników).

Stalin zorganizował także intrygę, która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego – w 1936 przekonał nazistów do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim, a hitlerowską generalicją. Materiały spreparowało Gestapo, a do ZSRR dostarczył je sowiecki podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listachtylko z lat 1937-1939, zawierających nazwiska 44 000 ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii komunistycznej, którą rozpoczął Stalin, do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju likwidowano wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror obejmował jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli ZSRR – w 1989 eksperci rosyjskiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000 ludzkich szkieletów.

Kolektywizacja i wielki głód

Najbardziej krwawym przejawem działań Stalina była kolektywizacja (1929-34), czyli przymusowe zapędzenie chłopów do tzw. kołchozów, będących czymś pośrednim między spółdzielniami produkcyjnymi, a komunami rolnymi. W wyniku przymusowej kolektywizacji przeprowadzonej na początku lat 30. zesłano do łagrów ponad 2 miliony chłopów, z czego tylko od lutego 1930 do grudnia 1931 ponad 1,8 miliona – kilkaset tysięcy zmarło w obozach, a kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się Wielki Głód na Ukrainie, który spowodował śmierć co najmniej od 6 do 7 milionów ludzi (niektóre szacunki podają liczbę nawet 10-15 milionów ludzi). Kolektywizacja łączyła się z eksterminacją zamożniejszych chłopów, przez stalinowską propagandę określanych mianem "kułaków" (według planów Stalina miało to być 10% mieszkańców wsi) oraz głodem spowodowanym przymusowymi rekwizycjami produkcji rolnej – o ile przed 1930 chłopi oddawali ok. 15-20% produkcji, resztę przeznaczając na zasiewy, już w 1930 dostali nakaz oddawania 35% produkcji, a w rok później ponad 45% – spowodowało to katastrofalne załamanie cyklu produkcyjnego. Zagrożeni widmem głodu, chłopi zaczęli ukrywać zboże, zarzynali żywy inwentarz, aby móc przeżyć – wtedy wprowadzono tzw. "brygady szturmowe", które siłą rekwirowały znalezione produkty rolne oraz zastosowano drakońskie prawo (tzw.dekret o pięciu kłosach), wprowadzone na wyraźne żądanie Stalina. Prawo to przewidywało karę minimum 10 lat łagru lub karę śmierci w przypadku "roztrwonienia lub kradzieży socjalistycznej własności". Na mocy tych postanowień, od 1932 do 1933 aresztowano 125 tys. ludzi, z czego 5 400 skazano na karę śmierci. Klęska głodu na Ukrainie i Kaukazie spowodowała także liczne przypadki ludożerstwa wśród zdesperowanej ludności wsi. Ubocznymi, pożądanymi przez władze skutkami kolektywizacji był wzrost potęgi władzy, potok wywłaszczonych chłopów (tzw.rozkułaczonych) do pracy przymusowej oraz dobrowolnej w przemyśle, stłumienie dążeń narodowych na Ukrainie. Ocenia się iż łącznie w latach 1929-1938 ofiarami kolektywizacji padło ok. 15 mln ludzi, zarówno na skutek deportacji, głodu lub masowych egzekucji. Dla uzasadnienia tych represji propaganda sowiecka wykreowała wizerunek kułaka, "chłopa z zaciśniętymi pięściami", który jako wróg ludu zagrażał komunistycznemu państwu i odpowiadał za trudności z zaopatrzeniem w żywność. Ekonomicznym skutkiem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%.

Kult jednostki

Stalin dbał o własny wizerunek w społeczeństwie, przedstawiając siebie jako spadkobiercę Lenina, chociaż ten wyraźnie ostrzegał przed nim w tzw. testamencie Lenina i radził aby go odsunąć, gdy jeszcze sprawował władzę. Zlecając służbie bezpieczeństwa wykrywanie nieistniejących spisków kontrrewolucyjnych, podsycał w społeczeństwie atmosferę ciągłego zagrożenia i niepewności. Jednocześnie kreował się na wodza narodu, co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne. Już w latach 1924-1925 polecił zmianę nazw miejscowości Juzowka, Nowokuźnieck i Carycyn na Stalino, Stalinskij i Stalingrad. Od roku 1929 rozpoczął się faktycznie okres totalitarnego kultu jednostki – miejscowościom w ZSRR zaczęto zmieniać nazwy np. Stalinabad, Stalin-Auł, Staliniri, Stalinissi, Stalino, Stalinogorsk, Stalińsk, Szczyt Stalina itd. Imię Stalina nosiły zakłady pracy, np. fabryka samochodów w Moskwie i Zakłady Artyleryjskie w Gorki otrzymały nazwę Zawod imieni Stalina, czyli ZiS. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. "lokomotywa historii,"słońce narodów", "bolszewik z granitu", "człowiek ze stali", "spiżowy leninista" czy "uniwersalny geniusz". O Stalinie powstały także filmy biograficzne, rolę dyktatora odgrywał w nich Michaił Giełowani. Nie będąc znacznie wyższym od otoczenia (miał według protokołu sekcji zwłok 167 cm wzrostu), kazał się portretować wysokim i silnym. Są dane o tym, że portreciści, którzy z różnych względów nie sprostali tym wymaganiom, byli usuwani, a kilku z nich zabito.

Także artyści spoza ZSRR, o przekonaniach komunistycznych lub lewicowych, niejednokrotnie uprawiali kult jednostki – w 1953 z okazji śmierci Stalina, Pablo Picasso namalował jego wyidealizowany portret, został jednak niespodziewanie skrytykowany przez partię komunistyczną w ZSRR za niewystarczający realizm. Kult Stalina przybierał nieograniczone i często groteskowe formy, w miastach stawiano niezliczone pomniki przywódcy, a poeci pisali wiersze ku jego czci. Jeden z nich, Aleksiej Tołstoj napisał:

"O, Ty, któryś jest jasnym narodów słońcem, Naszych dni słońcem niegasnącym Jaśniej świeci od słońca Twa mądrość wszechogarniająca"

Polscy poeci także pisali wiersze o Stalinie. Adam Ważyk napisał:

"Mądrość Stalina rzeka szeroka, w ciężkich turbinach przetacza wody, płynąc wysiewa pszenice w tundrach, zalesia stepy, stawia ogrody."

Spośród polskich pisarzy wyróżniła się tu Helena Bobińska (1887-1968) hagiograficznie ujętą swoją powieścią dla młodzieży Soso. Dziecięce i szkolne lata Stalina (1953), która zrobiła wówczas krótkotrwałą karierę, wydana w przekładach w krajach komunistycznych.

Kolektywizacji, industrializacji, Wielkiej Czystce i innym kampaniom politycznym towarzyszyła natrętna, agresywna propaganda, która kreowała nowych bohaterów (Pawlik Morozow, Aleksiej Stachanow), głosiła chwałę i nieśmiertelność Lenina (Mauzoleum Lenina), samego Stalina i jego wybrańców których otoczono para-religijnym kultem (którego uczono w szkołach), wpajała ideały komunizmu a później także rosyjskiego nacjonalizmu (mesjanistyczno-pionierska rola Rosjan w rewolucji), zwalczała "przeżytki kapitalizmu" do których zaliczano przestępczość, religię, niektóre style w sztuce (konstruktywizm, jazz). Jedynym obowiązującym stylem w sztuce i twórczości artystycznej stał się socrealizm. Propaganda wkrótce stała się głównym zadaniem dziennikarzy, nauczycieli oraz artystów, którzy podlegali krytyce i prześladowaniom za poruszanie niewłaściwych tematów, lub traktowanie ich w niewłaściwy sposób. Wobec mniejszych liczebnie grup etnicznych stosowano rusyfikację.

Kult Stalina uprawiano także poza ZSRR. W latach 1949-1955 budowano pomnik Stalina w Pradze, wysadzony w 1962. W roku 1950 rumuńskie miasto Braszów zmieniło nazwę na Oraşul Stalin, czyli Miasto Stalina, którą nosiło do 1960. Także polskie miasto Katowice nosiło w latach 1953-1956 nazwę Stalinogród. W 1951 odsłonięto pomnik Stalina w Budapeszcie, zniszczony podczas powstania 1956. Imię Stalina nosiły liczne zakłady pracy, m.in. Cegielskiego – Zakłady Metalowe im. Józefa Stalina w Poznaniu (ZISPO). Wiele placów otrzymało nazwę Stalina.

Industrializacja i polityka wewnętrzna w latach 30.

Sukcesem Stalina było zbudowanie przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu gospodarka ZSRR była planowa (kolejne tzw. plany pięcioletnie opracowywał państwowy Gospłan – Państwowy Komitet Planowania) i prawie w całości znacjonalizowana. Wbrew jednak tym ideom, kierunki polityki ekonomicznej nie były wytyczane przez społeczne zapotrzebowanie (którego w żaden sposób nie badano), ale przez potrzeby arsenału Armii Czerwonej. Uwarunkowania te sprawiły, iż rozwój gospodarczy i uprzemysłowienie realizowano kosztem indywidualnej konsumpcji i ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą "pracuj więcej, jedz mniej". W celu zwiększenia wydajności pracy, rozpowszechniano zasadę "socjalistycznego współzawodnictwa pracy" co w praktyce oznaczało wymuszanie na robotnikach stałego przekraczania norm i pracę ponad siły. Robotników motywowano również stworzonym przez propagandę mitem Aleksieja Stachanowa, którego stawiano za wzór do naśladowania, już za życia kreując jego legendę (której rozwinięciem był także tzw. ruch stachanowski).

W latach 1928-1942, podczas rządów Stalina, wzrost gospodarczy określano na średnio 20% rocznie, znacznie wzrosła także produkcja kluczowych dla gospodarki i przemysłu ciężkiego surowców, w 1928 roku wyrażony procentowo poziom ich produkcji osiągnął 111% w stosunku do roku 1913, w roku 1933 wyniósł 281%, a w 1938 już 658%. Największe przyrosty ilościowe osiągnęła produkcja dla przemysłu stalowego (wzrost zapotrzebowania na uzbrojenie i maszyny), a także innych surowców – węgla kamiennego, energii i artykułów chemicznych. Niemniej jednak oficjalne statystyki były fałszowane w celach propagandowych – przemysł stał się przedmiotem kultu w państwie radzieckim, którego wyrazem była m.in. stała Wystawa Osiągnięć Gospodarczych w Moskwie.

ZSRR był traktowany w latach 30. jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek nazizmu do komunizmu (jak się wydaje wyłącznie z powodu żydowskiego pochodzenia części działaczy, ale też internacjonalizmu). Tymczasem Stalin doszedł do porozumienia z III Rzeszą o podziale Europy Wschodniej (pakt Ribbentrop-Mołotow). W jego wyniku Stalin rozciągnął swoją władzę na wschodnie tereny ówczesnej Polski, a także Łotwę, Litwę, Estonię, Rumunię (Besarabia, Bukowina), które zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiast Finlandia. Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom surowców strategicznych i zaopatrzenia do prowadzenia wojny na zachodzie Europy (kampania francuska 1940), przekazując także stronie niemieckiej osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych). W maju 1941 Stalin został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR. W okresie 19 lipca 1941 — 25 lutego 1946 pełnił funkcję Ludowego Komisarza Obrony.

Okres II wojny światowej

Konferencja w Jałcie w lutym 1945, Józef Stalin po prawej stronie

Stalin prowadził w okresie II wojny światowej aktywną politykę zmierzającą do poszerzenia komunistycznej strefy wpływów. Działania te rozpoczęte zostały poprzez zawarcie sojuszu wojskowego z Niemcami w Rapallo oraz paktu Ribbentrop-Mołotow, na mocy którego w dniu 17 września 1939, ZSRR bez wypowiedzenia wojny zaatakował wschodnie terytoria Rzeczypospolitej, co spowodowało w dalszej konsekwencji represje wobec ludności polskiej oraz w mniejszym stopniu w stosunku do innych narodowości. Działania militarne obejmowały wspomniany już atak na Polskę we wrześniu 1939 i podział jej terytorium w ścisłym porozumieniu z Nazistowskimi Niemcami, wojnę z Finlandią w okresie listopad 1939 – marzec 1940 roku oraz włączenie części terytorium Finlandii do ZSRR, zajęcie państw nadbałtyckich Litwy, Łotwy i Estonii, oraz aneksję przez ZSRR Besarabii w 1940 roku. Wynikiem tych działań było m.in. uwięzienie kilkunastu tysięcy polskich oficerów, zamordowanych w ramach tzw. zbrodni katyńskiej na podstawie decyzji Stalina i jego współpracowników. Polityka Stalina pochłonęła również ponad milion ofiar na wschodnich terenach Polski okupowanych przez ZSRR w wyniku zaprowadzonego tam terroru, rozstrzeliwań, zesłań do obozów pracy oraz deportacji całych rodzin. Liczbę wywiezionych z samej Wileńszczyzny ocenia się na 130 000. Większość deportowanych nie przeżyła zsyłki.

Stalin i godło Rzeczpospolitej Polskiej w 1944

W okresie tym Stalin był bliskim sojusznikiem nazistowskich Niemiec, blisko współpracując z Hitlerem. To jednak – zdaniem niektórych historyków – ambicje terytorialne Stalina spowodowały decyzję Hitlera o ataku na Związek Radziecki (22 czerwca 1941 roku). Wojna z Niemcami (1941-1945) początkowo przyniosła druzgocące klęski, które zagroziły samemu istnieniu ZSRR i rządom Stalina, który będąc pewnym iż Niemcy nie zaatakują ZSRR przeżył psychiczne załamanie. Jak dowodzą dokumenty ujawnione niedawno przez rosyjskich historyków w lutym 1942 SS-Obergruppenführer Karl Wolff przez siedem dni spotykał się w Mceńsku z wysłannikiem Józefa Stalina, zastępcą Berii, Wsiewołodem Mierkułowem. Stalin proponował zawieszenie broni na froncie wschodnim, zawarcie wojskowego przymierza niemiecko-radzieckiego i eksterminację Żydów w Związku Radzieckim. Strony nie doszły jednak do porozumienia. Pod presją sytuacji wojennej dokonano przesunięcia akcentów w polityce wewnętrznej, ideologii i propagandzie, przejściowo zastąpiono komunizm hasłami narodowymi, częściowo odbudowano zniszczoną Cerkiew i rozwiązano Związek Wojujących Bezbożników, porzucono hasła internacjonalizmu na rzecz wielkości Rosji. Popełniane przez Stalina błędy militarne, kompensowane były determinacją społeczeństwa, umiejętnościami dowódców sowieckich a także dużej pomocy amerykańskiej w sprzęcie wojskowym, odbywającej się w ramach Lend Lease Act. Stalin jednak nie zaniedbał terroru: wprowadzono faktyczną karę śmierci za oddanie się do niewoli, oddziały zaporowe strzelały do żołnierzy wycofujących się z pola walki, deportowano też całe narody (Czeczenów, Kałmuków, Tatarów Krymskich, Niemców nadwołżańskich). Napaść wojsk niemieckich na ZSRR spowodowała z konieczności sojusz z Wielką Brytanią i USA.

Józef Stalin i Wiaczesław Mołotow, Jałta, luty 1945

Stalin spotkał się kilkakrotnie z premierem Wielkiej Brytanii, Winstonem Churchillem oraz prezydentami USA, Franklinem Delano Rooseveltem i Harrym Trumanem (konferencja teherańska, konferencja jałtańska, konferencja poczdamska), deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy, narzucając dominację ekonomiczną, ideologiczną, i polityczną ZSRR krajom Europy Wschodniej, okupowanym przez Armię Czerwoną. Działania te dotyczyły w głównej mierze Polski, Czechosłowacji, Węgier, Rumunii i Bułgarii, w konsekwencji przyspieszając ich sowietyzację. W przypadku Polski, Stalin ingerował w treść konstytucji PRL z 1952, osobiście wprowadzając do niej szereg zmian i uzupełnień[6]. Pomoc jaką udzielił partyzantce komunistycznej pomogła także ustanowić komunistyczne reżimy Josipa Broz Tito w Jugosławii, Mao Zedonga w Chinach. Jego polityka doprowadziła do konfliktu z Jugosławią, która w 1948 wypowiedziała mu posłuszeństwo, zrywając związki z ZSRR.

Okres powojenny

Stalin w 1945

Powojenny czas panowania poświęcił odbudowie poważnie zniszczonej przez wojnę gospodarki w celu przygotowania się do nowej – jak wierzył – nieuniknionej wojny z państwami zachodnimi. Dzięki szpiegostwu, ale i rozwojowi nauki w ZSRR uzbroił swoje państwo w broń atomową, zainspirował wybuch wojny koreańskiej. W kraju kontynuował terror i wykorzystanie siły niewolniczej więźniów politycznych do monstrualnych projektów gospodarczych (zalesianie pustyń, przekopywanie kanałów, kolej arktyczna). Stalin aprobował także pseudonaukową działalność Trofima Łysenki, który m.in. za pomocą sfałszowanych badań naukowych zdołał przekonać komunistów do swoich idei – w 1948 WKP(b) specjalnym dekretem odrzuciło uznawane na całym świecie zasady genetyki Mendla, uznając za oficjalną naukę państwa radzieckiego łysenkizm. Decyzja ta, jak i państwowo aprobowana działalność Łysenki miała negatywny i długotrwały wpływ na rozwój biologii i rolnictwa w ZSRR, przyczyniła się do głodu milionów ludzi[potrzebne źródło] i do katastrofalnego stanu radzieckiej produkcji rolniczej – ocenia się iż w 1953, w chwili gdy umarł Józef Stalin, ilość produkowanego mięsa i warzyw w całym ZSRR była niższa niż za cara Mikołaja II.

Stalin próbował zastraszyć także najbliższych pracowników aresztowaniami żon i synów, rozstrzeliwaniami braci, podejrzeniami o szpiegostwo. Jego podejrzenia koncentrować się zaczęły wokół Żydów, których podejrzewał o współdziałanie z wywiadem amerykańskim. Na tym tle doszło do zamordowania dnia 12 stycznia 1948, z polecenia Stalina, Salomona Michoelsa – przewodniczącego najsilniejszej organizacji skupiającej komunistycznych działaczy żydowskich, Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego (JAFK). 20 listopada 1948 decyzją KC KPZR rozwiązano JAFK, a jego czołowi działacze zostali aresztowani – część z nich została stracona, reszta otrzymała wyroki długoletniego więzienia lub zesłania do łagrów. 12 sierpnia 1952, z polecenia Stalina, zamordowano w podziemiach więzienia NKWD w Moskwie, Łubianki, 13 pisarzy żydowskich tworzących w języku jidysz, wcześniej oskarżonych w pokazowym procesie o "żydowski nacjonalizm" – w opinii historyków zajmujących się tym okresem historii ZSRR, był to typowy mord sądowy ery stalinizmu.

Antysemicki charakter miała walka z tzw. kosmopolityzmem, który sprowadzono do demaskowania i usuwania z pracy Żydów, a w końcu sprawa lekarzy kremlowskich – głównie żydowskiego pochodzenia – których oskarżano o celowe niewłaściwe leczenie i uśmiercanie w ten sposób działaczy partyjnych. Prawdopodobnie tłem tego urojenia było pogarszające się zdrowie wodza.

Powojenny okres władzy Stalina cechowało także przyjmowanie przez niego nowych tytułów, orderów i stopni. 24 czerwca 1945 r. Michaił Kalinin, Przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, podpisał dekret awansujący go do rangi generalissimusa. Z kolei w 1950 roku Józef Stalin przyjął Złotą Gwiazdę Bohatera Związku Radzieckiego.

Śmierć Stalina

Zgodnie z oficjalnym komunikatem, Józef Stalin zmarł 5 marca 1953 r. w Kuncewie na wylew krwi do mózgu o 21:50.

Istnieją jednak także istotne poszlaki, że Stalin został zamordowany kilka dni wcześniej za wiedzą lub na polecenie niektórych współpracowników – wymieniane są różne nazwiska, w tym Ławrientija Berii, który później twierdził[potrzebne źródło], że przyczynił się do śmierci wodza i że dzięki temu ocalił wielu partyjnych dygnitarzy, gdy Stalin w tym czasie planował kolejną czystkę w najwyższych władzach państwowych i partyjnych ZSRR. Różne publikacje wskazują na prawdopodobieństwo zastosowania do otrucia Stalina specyfiku podobnego do warfaryny, a także wykonania mu zastrzyku z adrenaliny.

Śmierć Stalina spowodowała falę histerii w propagandzie i społeczeństwie sowieckim oraz ostatni realny paroksyzm jego kultu. Podczas pogrzebu w Moskwie wiele setek (są też dane mówiące o tysiącach) osób zostało śmiertelnie poturbowanych (stratowanych) w tłumach. Powstało wiele utworów żałobnych, Katowice zmieniły nazwę na Stalinogród.

Ciało Stalina zmumifikowano i umieszczono w mauzoleum Lenina na placu Czerwonym. W 1961 ciało zostało usunięte i spopielone, a jego prochy umieszczone pod murem Kremla, za mauzoleum, obok grobów kilku szczególnie czczonych działaczy bolszewickich i komunistycznych. Na tych grobach znajdują się postumenty z popiersiami zmarłych, w tym postument z popiersiem Stalina.

Domniemany szowinizm Stalina i jego polityka narodowościowa

Stalin był jednym z twórców polityki korienizacji (wracania do korzeni). W jej ramach poszczególne narodowości ZSRR miały uzyskać autonomię, własne, lokalne władze, możliwość posługiwania się swoim językiem w życiu publicznym. Polityka ta była realizowana w okresie rządów Lenina, po czym stopniowo wycofywał się z niej Stalin. Zmiana wynikała z fundamentalnej różnicy poglądów. Lenin był przekonany, że największe zagrożenie dla ZSRR i socjalizmu stanowił rosyjski nacjonalizm i szowinizm. Zdaniem Stalina to nacjonalizmów poszczególnych narodów należało się wystrzegać i je zwalczać.

W odniesieniu do większości narodów ZSRR zaczęto prowadzić politykę rusyfikacji. Przejawiała się ona m.in. w zastępowaniu stworzonych za Lenina alfabetów łacińskich cyrylickimi lub całkowitym likwidowaniem jeszcze kilka lata wcześniej promowanych języków. Celem Stalina było prawdopodobnie bezkompromisowe zintegrowanie i scentralizowanie państwa, co ideologicznie argumentowano jako przyspieszenie drogi do komunizmu.

Wśród historyków częste jest przekonanie, że Stalin był w istocie rosyjskim szowinistą, choć np. Abchazowie powszechnie uznają go za szowinistę gruzińskiego (W Abchazji prowadzono przede wszystkim politykę gruzinizacji, a nie rusyfikacji). Rzeczywisty stosunek Stalina do kwestii narodowych pozostaje źródłem kontrowersji. Znacząca część środowiska naukowego uznaje jego politykę za efekt chłodnej kalkulacji, nie wynikającej z sentymentów narodowych.

Destalinizacja

Zwycięzca w walce o władzę w Moskwie, Nikita Chruszczow, który za życia Stalina był posłusznym i bezwzględnym wykonawcą jego polityki, na XX Zjeździe KPZR zainspirował "destalinizację" – potępienie niektórych, najbardziej oburzających z punktu widzenia komunisty zbrodni i nadużyć.

Destalinizacja wiązała się z "odwilżą": uwolnieniem milionów więźniów politycznych, procesami rehabilitacyjnymi, liberalizacją i złagodzeniem terroru. Na ostateczną destalinizację trzeba było jednak poczekać do przełomu lat 80. i 90. XX wieku, kiedy władze radzieckie, później rosyjskie, ujawniły ostatecznie rozmiary zbrodni stalinowskich (w tym zbrodni katyńskiej) i zdemontowały system społeczny, polityczny i gospodarczy, którego był architektem.

Jednak od roku 2000 rozpoczęła się powolna rehabilitacja Józefa Stalina. W roku tym prezydent Rosji Władimir Putin przywrócił melodię stalinowskiego hymnu ZSRR jako oficjalnego hymnu Rosji, a następnie uznał ogromny wkład J. Stalina w zwycięstwo nad Niemcami w II wojnie światowej. Rehabilitowanie Stalina postępuje również wśród społeczeństw byłych radzieckich republik, przede wszystkim w Rosji i w Gruzji.

Ocena historyczna, społeczna i medyczna

Józefa Stalina postrzega się jako jednego z największych tyranów i ludobójców w dziejach Rosji i świata. Przypisywane jest mu spowodowanie śmierci kilkudziesięciu milionów ludzi. Spotykane są też wyższe szacunki, Rudolph Rummel ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi z 62 milionów unicestwionych w ZSRR w latach 1917-1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część naukowców, którzy twierdzą iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie, Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a brytyjski historyk Norman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi.

Współcześnie przypuszcza się, że miał paranoidalny stosunek do własnej osoby, możliwe, że był dotknięty psychopatią. Zdaniem psychiatry i psychologa Jerrolda M. Posta, oraz politologa Roberta S. Robbinsa, którzy jako pierwsi podjęli próbę wyjaśnienia zachowań Stalina w tych kategoriach, żył on w urojonym świecie spisków i posiadał wszelkie cechy paranoika, np. podejrzliwość, ksobność (odnoszenie wszystkich zdarzeń do siebie), manię wielkości, wrogość, oraz myślenie urojone. Wiedząc, że jest zły i okrutny, Stalin za pomocą projekcji mógł te cechy rzutować na innych, otaczających go ludzi, co pozwalało mu zachować spokój ducha.

Sentyment za Stalinem w krajach byłego ZSRR

Pomimo upadku ZSRR we współczesnej Rosji bardzo silna jest tęsknota za Stalinem i jego polityką. Świadczą o niej badania opinii społecznej w świetle których Stalin jest uważany przez Rosjan za jedną z najpopularniejszych/najważniejszych postaci historycznych, ale także utrzymująca się popularność partii komunistycznej, która rządy Stalina uważa za wzorcowy okres w historii Rosji. Jedna ze struktur lokalnych partii komunistycznej zorganizowała akcję billboardową, promującą metody Stalina jako najlepszą receptę na kryzys gospodarczy (Woroneż, czerwiec 2009).

Także władze rosyjskie wykonują ruchy świadczące o planowym wykorzystywaniu nostalgii za okresem domniemanej świetności ZSRR. W drugiej połowie 2008 roku wydano zaaprobowany przez nie podręcznik do historii dla nauczycieli, według którego Stalin działał „całkowicie racjonalnie”, przeprowadzając czystki na milionach obywateli ZSRR w latach 30.

Sentyment za Stalinem silny jest także w Gruzji. Do dziś w Gori istnieje i cieszy się dużym powodzeniem poświęcone mu muzeum. Znajduje się tam również ulica Stalina oraz stacja kolejowa im. Józefa Stalina.

Stosunki rodzinne

Jakow Dżugaszwili (1907-1943), najstarszy syn Stalina

Stalin był dwukrotnie żonaty. Jego pierwsza żona, Jekaterina Swanidze, zmarła po czterech latach małżeństwa w 1907 roku po ciężkiej chorobie – dostępne źródła różnią się w jej określeniu, i tak wymieniane jest zapalenie płuc, gruźlica oraz tyfus. Według części badaczy miał być to podobno ogromny cios dla Stalina, który w chwili śmierci żony miał utracić wszelkie uczucia do innych ludzi.

Ze związku tego urodził się syn, Jakow Dżugaszwili, z którym stosunki nie układały się dobrze – po napaści Niemiec na ZSRR w 1941 Jakow dostał się do niewoli niemieckiej, a Stalin odmówił zamiany własnego syna na feldmarszałka Friedricha von Paulusa, który został pojmany przez Rosjan po bitwie pod Stalingradem. Stalin miał wtedy podobno stwierdzić iż "porucznik nie jest wart generała". Jakow popełnił samobójstwo w niemieckim obozie jenieckim w 1943, choć bardziej prawdopodobne jest, iż został zamordowany przez Niemców gdy stał się już nieużyteczny.

Drugą żoną Stalina została w 1919 Nadieżda Alliłujewa. Związek ten nie był jednak udany – Stalin pogardzał żoną i wielokrotnie poniżał ją w obecności swoich współpracowników. Nadieżda Alliłujewa popełniła samobójstwo w 1932, choć niektórzy historycy skłaniają się ku wersji, iż została zamordowana z polecenia męża, lub że Stalin celowo doprowadził ją do tak desperackiego czynu.

Ich dwoje dzieci to Wasilij (urodzony w 1921) i Swietłana (urodzona w 1926). Rzadko widywały się z ojcem, który odnosił się do nich z rezerwą, nie okazując szczególnych uczuć, poza Swietłaną, którą Stalin według licznych relacji bardzo kochał i otaczał szczególnym przywiązaniem i opieką. Swietłana w 1967 wyjechała z ZSRR do krajów zachodnich. Wasilij służył w Armii Radzieckiej jako generał porucznik (generał lejtnant) wojsk lotniczych, po śmierci Stalina został aresztowany i zwolniony z wojska, a w pokazowym procesie skazany na 8 lat więzienia. W 1960 na fali odwilży politycznej został zwolniony, jednak niedługo potem popadł w alkoholizm i zmarł śmiercią naturalną w 1962 – ciągle jednak jest to przez część historyków kwestionowane.

Jak dotąd nieudowodniony jest związek Stalina z domniemaną trzecią żoną, którą miała być Róża Kaganowicz (przypuszczalnie siostra polityka radzieckiego Łazara Kaganowicza) – hipotezę tę postawił w 1987 amerykański dziennikarz Stuart Khan w książce "Wilk Kremla". Zaprzeczyła temu jednak rodzina Kaganowicza, która twierdziła, iż nigdy nie doszło do ich spotkania oraz że Róża Kaganowicz nie była w ogóle siostrą Łazara Kaganowicza.

Według biografa Stalina, Edwarda Radzińskiego, był on ojcem przyszłego wysokiego urzędnika radzieckiej telewizji, Konstantina Stiepanowicza Kuzakowa, z którego matką, wdową Marią Kuzakową, miał romans na zesłaniu. Stalin według tych informacji miał wiedzieć o swoim nieślubnym synu i kiedy sprawował władzę, osobiście ochronił go przed czystką. Wersję o ojcostwie Stalina potwierdzali m.in. sam Kuzakow oraz córka Stalina, Swietłana.

Stalin cieszył się podobno zawsze dużym powodzeniem, nawet w latach przed dojściem do władzy. Wiaczesław Mołotow powiedział: "zawsze podobał się kobietom". Niektóre hipotezy utrzymują, że druga żona, Nadieżda, popełniła samobójstwo także przez wzgląd na niewierność męża.

Stalin nie przywiązywał wagi do życia rodzinnego. Jedyną osobą z rodziny, którą tolerował, była córka Swietłana, usługująca mu przez długie lata na Kremlu, gdzie mieszkał jak pustelnik w jednym pokoju, w ciągu dnia śpiąc, a w nocy pracując ze swoimi współpracownikami. Ciągle oglądał nieme filmy i słuchał płyt gramofonowych, a dla odpoczynku wyjeżdżał do podmoskiewskiej daczy. Regularnie bywał też w Teatrze Bolszoj. Rzadko natomiast występował publicznie i wygłaszał przemówienia. Co roku wyjeżdżał do Gruzji, skąd pochodził. Ponieważ panicznie bał się zamachu na swoje życie, w podróżach tych brało udział pięć identycznych pociągów. W czterech z nich znajdował się sobowtór Stalina.