Szef NKWD Nikołaj Jeżow podpisał rozkaz o rozpoczęciu tzw. operacji polskiej, w czasie której skazano 139 835 osób, z tego zamordowano bezpośrednio 111 091 Polaków-obywateli ZSRR, a 28 744 skazano na pobyt w obozach koncentracyjnych

Przebieg

Operacja Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich dotycząca Polaków była jedną z zaplanowanych ludobójczych operacji tego ludowego komisariatu przeprowadzonych w czasie „Wielkiego terroru”, którego ofiarą padło w latach 1936–1938 co najmniej 8 milionów obywateli ZSRR. Była to jednocześnie największa liczebnie operacja NKWD dotycząca zbiorowo (w formie oficjalnej) członków konkretnej narodowości, w tym wypadku narodu polskiego. Akcja objęła wszystkich Polaków, bez względu na przynależność klasowo-społeczną, decydowała narodowość. Wśród zamordowanych i deportowanych ze względu na narodowość polską byli:

• Polacy, mieszkańcy dawnego terytorium Rzeczypospolitej na wschód od granicy państwowej II RP, ustalonej w 1921 traktatem ryskim (od grudnia 1922 granica pomiędzy Polską a ZSRR),
• Członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej aresztowani według specjalnej listy. Wielu z nich przypisano przynależność do organizacji, chociaż nigdy nie byli członkami POW,
• Wszyscy polscy jeńcy po wojnie polsko-bolszewickiej znajdujący się jeszcze w ZSRR,
• Wszyscy imigranci z Polski,
• Uchodźcy polityczni z Polski (głównie członkowie KPP),
• Członkowie i założyciele PPS oraz innych niekomunistycznych partii,
• Działacze narodowi mniejszości polskiej w ZSRR (w praktyce każdy Polak),
• Rodziny tych osób.

Eksterminacja zdziesiątkowała także polskie duchowieństwo katolickie, które zostało przeznaczone do całkowitej likwidacji. Spośród 470 duchownych świadczących posługę w sowieckiej Rosji po zakończeniu czystki etnicznej pozostało zaledwie 10 kapłanów, oraz dwa czynne kościoły katolickie – w Moskwie i Leningradzie.

Miejsca zbrodni w granicach współczesnych państw

Wiele z pomordowanych osób narodowości polskiej spoczęło w zbiorowych mogiłach w Kuropatach na peryferiach stolicy Białorusi – Mińska.

Ofiary tej operacji stanowią prawdopodobnie znaczną część osób pochowanych przed rokiem 1939 w Bykowni pod Kijowem. Po agresji na Polskę dołączyli do nich także polscy oficerowie.

Zasięg operacji był tak powszechny, że np. w Berdyczowie do czerwca 1938 aresztowano do 60% zamieszkujących miasto Polaków. Ważną jej częścią był także mord w Winnicy, gdzie oprócz Ukraińców mordowano także Polaków. Mord w polskiej dzielnicy Płoskirowa, Greczanach, znamy dzięki świadectwie Zofii Pawłowskiej.

Masowe deportacje bardzo często miały charakter świadomego ludobójstwa. Ofiary pozostawiano samym sobie w miejscach pozbawionych jakiejkolwiek możliwości wyżywienia. Osoby, którym udało się przetrwać, założyły sporą liczbę miejscowości, np. Tajynszę oraz Żanaszar; potomkami tych osób jest znaczna część Polaków w Kazachstanie.

Jak obliczył historyk Uniwersytetu Harvarda, profesor Terry Martin, w czasie „Wielkiego terroru” Polak mieszkający w ZSRR miał 31 razy większą szansę być rozstrzelanym, niż wynosiła średnia dla innych grup narodowościowych w tym okresie. Polaków w tym okresie zabijano tylko dlatego, że byli Polakami. Ocenia się, że we wszystkich operacjach w czasie Wielkiej Czystki zginęło nie mniej niż 200 tysięcy Polaków. Jest to dziesięć razy więcej niż w zbrodni katyńskiej.

Wykonawcy

Głównymi wykonawcami „operacji polskiej NKWD” byli:

• Michaił Frinowski – I zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych ZSRR, szef Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego NKWD ZSRR;
• Leonid Zakowski – szef Zarządu NKWD obwodu leningradzkiego, następnie szef Zarządu NKWD obwodu moskiewskiego i zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych NKWD;
• Boris Berman – ludowy komisarz spraw wewnętrznych Białoruskiej SRR;
• Aleksiej Nasiedkin – ludowy komisarz spraw wewnętrznych Białoruskiej SRR;
• Wasilij Karucki – szef Zarządu NKWD obwodu moskiewskiego;
• Władimir Cesarski – szef Zarządu NKWD obwodu moskiewskiego;
• Izrail Leplewski – ludowy komisarz spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR;
• Aleksandr Uspienski – ludowy komisarz spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR;
• Michaił Stiepanow – zastępca ludowego komisarza spraw wewnętrznych Ukraińskiej SRR;
• Nikołaj Szarow – szef Zarządu NKWD obwodu kijowskiego;

Wszystkich zamordowano w okresie „Wielkiego terroru”.

Klasyfikacja „operacji polskiej” jako zbrodni ludobójstwa w badaniach naukowych

W świetle badań czołowych znawców i autorów pierwszych monografii naukowych „operacji polskiej” historyka z Uniwersytetu Opolskiego prof. Mikołaja Iwanowa oraz socjologa dr. Tomasza Sommera zbrodnie na Polakach w Związku Sowieckim w latach 1937–1938 są klasyfikowane jako ludobójstwo.

Upamiętnienie

Sejm Rzeczypospolitej Polskiej dwukrotnie przyjmował uchwały upamiętniające ofiary operacji polskiej NKWD, w których wyrażono także wdzięczność historykom i działaczom rosyjskiego stowarzyszenia Memoriał podtrzymującym pamięć o dokonanym ludobójstwie:

• uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 lipca 2009 upamiętniająca ofiary zbrodni dokonanych w latach 1937–1939 na Polakach zamieszkałych w ZSRR (M.P. 2009, poz. 675),
• uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 31 sierpnia 2012 w sprawie hołdu wszystkim zamordowanym i represjonowanym na terenach Związku Radzieckiego w ramach tzw. Operacji Polskiej w latach 1937–1938 (M.P. 2012, poz. 676).

Z treści wyżej wymienionych uchwał sejmowych RP wynika, że eksterminacja dokonana na Polakach w Związku Sowieckim w latach 1937–1938 została oficjalnie nazwana zbrodnią ludobójstwa.