Ławrientij Beria

Ławrientij Pawłowicz Beria (ros. Лаврентий Павлович Берия‏, gruz. ლავრენტი პავლეს ძე ბერია Lawrenti Pawles dze Beria, ur. 29 marca 1899 roku w Mercheuli, zm. 23 grudnia 1953 roku w Moskwie) – radziecki działacz komunistyczny, pochodzenia gruzińskiego, szef NKWD, który był w znacznym stopniu odpowiedzialny za "wielkie czystki" okresu stalinowskiego. Jeden z głównych wykonawców zbrodni stalinowskich i jeden z największych zbrodniarzy w historii, bezpośrednio odpowiedzialny za mord polskich oficerów w Katyniu. Szczyt jego wpływów przypadał na okres drugiej wojny światowej i bezpośrednio po niej. Po śmierci Stalina został usunięty ze stanowiska i zgładzony przez jego następców.

Kariera

Urodził się w megrelskiej rodzinie chłopskiej w miejscowości Mercheuli w Abchazji. Początkowo kształcił się w technikum w Suchumi, potem był na studiach inżynierskich w Baku, gdzie w 1917 roku wstąpił do partii bolszewickiej.

W roku 1921 lub 1922 wstąpił do Czeka, poprzedniczki NKWD i wkrótce został szefem OGPU. Jako rodak był wspierany przez Stalina w swojej karierze w partii komunistycznej i aparacie władzy Rosji Radzieckiej. Gruzja w tym okresie wahała się między tendencjami narodowymi i komunistycznymi. Beria w 1924 roku stłumił wystąpienia narodowe, po których jak się ocenia stracono około 5 tys. ludzi. W uznaniu za to został szefem tajnego politycznego wydziału OGPU obejmującego rejony zakaukaskie i wręczono mu order czerwonej gwiazdy. W roku 1926, dzięki poparciu Sergo Ordżonikidze i Nestora Łakoby, został szefem zakaukaskiego OGPU, a także I Sekretarzem Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Gruzji, a w 1932 przywódcą organizacji partyjnej całego Zakaukazia. Członkiem Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) został na XVII Zjeździe WKP(b) w 1934.

W roku 1935 Beria stał się jednym z najbardziej zaufanych ludzi Stalina. Aby przypodobać się Stalinowi, zlecił kilku osobom przygotowanie zafałszowanej 206-stronicowej książki: Historia bolszewickich organizacji na Zakaukaziu, która przedstawiała Stalina jako najważniejszą postać ruchu bolszewickiego na Zakaukaziu. Książkę ową Beria przedstawił Stalinowi, a następnie opublikował jako własną, co przyczyniło się do jeszcze większej przychylności i uznania ze strony Stalina, współautorzy natomiast zostali zamordowani.

Po zamordowaniu Kirowa w 1934 roku rozpoczęła się "wielka czystka". Na masową skalę rozpoczęto aresztowania wśród administracji państwowej i w Siłach Zbrojnych ZSRR, dziesiątki tysięcy ludzi zabito, a miliony więziono. Kiedy w 1938 roku Stalin stwierdził, że czystki mają negatywny wpływ na działanie struktur państwa i wojska, zaczęto stopniowo się z nich wycofywać. Nikołaja Jeżowa jako Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych oskarżono o niesprawiedliwe aresztowania, odsunięto, aresztowano i zamordowano. Miejsce Jeżowa jako Ludowego Komisarza Spraw Wewnętrznych ZSRR zajął Beria.

Zreorganizował Główny Urząd Obozów Pracy, tzw. Gułag, poprzez dużo bardziej "racjonalne" wykorzystywanie przymusowej pracy więźniów dla wypełnienia sowieckich planów gospodarczych.

Ławrentij Beria nadzorował masowe deportacje narodów, w tym ponad miliona Polaków z terenów zaanektowanych przez ZSRR (1939–41). Bardzo wielu nie przeżyło wywózki. 8 września 1939 wydał rozkaz zawierający szczegółowy wykaz przygotowań niezbędnych do represyjnych działań Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych na ziemiach polskich, które miały zostać zajęte przez wojska sowieckie. Rozkaz przewidywał m.in. rozstrzeliwanie bez sądu Polaków winnych "destabilizacji porządku" w różnych dziedzinach życia. 9 października 1939 nakazał wyłączenie z masy jeńców polskich oficerów, pracowników wywiadu, sądownictwa, policji państwowej i zgromadzenie ich w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i Starobielsku. 5 marca 1940 przedstawił w Biurze Politycznym KC WKP(b) wniosek o rozstrzelanie wielotysięcznej grupy polskich funkcjonariuszy państwowych, zatwierdzony przez Stalina i resztę Biura Politycznego. Wniosek stał się podstawą zbrodni katyńskiej. Za jej przeprowadzenie 125 enkawudzistów, którzy bezpośrednio uczestniczyli w akcji eksterminacyjnej polskich oficerów, otrzymało z rozkazu Berii (26 października 1940) nagrody "z okazji rocznicy rewolucji październikowej". W okresie wojny odpowiedzialny wraz z marszałkiem Żukowem za masowe przesiedlenia ludności w głąb ZSRR.

W latach 1941–1953 Beria zajmował stanowisko wicepremiera. Pod koniec 1944 roku Beria stanął na czele sowieckiego programu budowy arsenału atomowego i tokamaka. Integralną częścią prac było zorganizowanie siatki szpiegów i wykradzenie tajemnic atomowych USA.

Po wojnie w roku 1945 Ławrientij Beria został awansowany na marszałka ZSRR, a w roku 1946 został członkiem Biura Politycznego WKP(b). Po śmierci Stalina wydawał się być najpoważniejszym kandydatem na jego następcę. Ku ogólnemu zdumieniu w okresie od marca do czerwca 1953, kiedy sprawował faktyczną pełnię władzy, nakazał wypuścić z obozów ogromną liczbę przetrzymywanych tam więźniów politycznych, a także sugerował zliberalizowanie stosunków z krajami satelickimi. W zakresie polityki międzynarodowej wysunął nawet projekt zgody na zjednoczenie państw niemieckich i wycofanie się ZSRR z tego kraju (pod warunkiem neutralności i demilitaryzacji) w zamian za rekompensatę do budżetu radzieckiego w wysokości 100 milionów dolarów. Sprzeciwiali się temu pozostali radzieccy przywódcy (przede wszystkim Malenkow) oraz władze NRD na czele z Walterem Ulbrichtem. Przyczyną tych ruchów mogła być znajomość prawdziwej, niekorzystnej kondycji społeczno-ekonomicznej państwa, którą dawała mu wiedza zdobyta przez lata sprawowania funkcji szefa NKWD. M.in. rabunkowa gospodarka ostatnich lat i uwięzienie znaczącej części populacji sprawiły, że w kraju zaczęło brakować siły roboczej. Zainicjował rehabilitację ofiar stalinowskich czystek, zaczynając jednak od tych spraw, w które zamieszani byli jego żyjący konkurenci polityczni.

Posunięcia te stały się bezpośrednią przyczyną jego obalenia przez działających wspólnie Chruszczowa, Malenkowa i Mołotowa.

Ostatnim przejawem aktywności politycznej Berii była jego wizyta w czerwcu 1953 w Berlinie, gdzie osobiście nadzorował akcję pacyfikacyjną masowych protestów w NRD.

Śmierć Berii

Do zawiązania spisku przeciwko Berii wykorzystano jego nieobecność w kraju. Berię postanowiono uznać za ukrytego agenta imperializmu, a pretekstem miała być jego obecność w NRD w trakcie rozruchów, które nazwano później puczem inspirowanym przez USA. Niedługo po powrocie do Moskwy, 26 czerwca 1953 r., Beria został aresztowany – najprawdopodobniej podczas posiedzenia prezydium rządu, choć inne wersje mówią też o posiedzeniu Biura Politycznego.

Istnieje kilka wzajemnie sprzecznych wersji dotyczących śmierci Berii,

Wydaje się, że ze względu na zniszczenie odpowiednich dokumentów oraz bardzo fragmentaryczne i niekiedy wzajemnie sprzeczne relacje uczestników tych wydarzeń problem nie zostanie nigdy w pełni wyjaśniony. Mimo istnienia dużych rozbieżności w tej materii nie ulega wątpliwości, że była to śmierć gwałtowna, zadana z rozkazu jego partyjnych towarzyszy, a może nawet nastąpiła w wyniku ich bezpośredniego działania.

Według jednej z wersji śmierci, podanej w oficjalnym komunikacie, Berii zarzucono szpiegostwo na rzecz obcych mocarstw i próbę obalenia ustroju komunistycznego. Po krótkim procesie został skazany na śmierć. Według późniejszych relacji Moskalenki, po ogłoszeniu wyroku, Beria miał na kolanach błagać o litość, jednak wyrok na nim i jego ludziach wykonano bezzwłocznie.

Według innej wersji Beria został podstępnie zaaresztowany podczas posiedzenia Biura Politycznego KPZR na skutek wniosku Chruszczowa, popartego natychmiast przez pozostałych członków Biura. Na zakończenie mowy oskarżycielskiej, stanowiącej dla Berii całkowite zaskoczenie, Chruszczow miał wówczas powiedzieć: "Marszałku Żukow! Aresztujcie zdrajcę i wroga ludu, Ławrentija Berię". Berię miano wówczas udusić, a zwłoki wynieść zawinięte w dywan, aby nie wzbudzić podejrzeń licznych agentów podległego Berii NKWD, przebywających w bezpośrednim sąsiedztwie sali, w której odbywało się posiedzenie Politbiura.

W roku 1998 angielski dziennik "Times" dotarł do 83-letniego emeryta wojskowego z Moskwy Michaiła Chiżniaka-Guriewicza, który był głównym dozorcą pilnującym Berii. Chiżniak-Gurewicz miał rozkaz bezzwłocznego uśmiercenia więźnia w razie ewentualnej próby szturmu na miejsce jego przetrzymywania − podziemny bunkier przy ulicy Osipienki w Moskwie. Skazanego Berię po wyroku Sadu Najwyższego ZSRR zastrzelił osobiście generał Paweł Baticki, po czym strzały "kontrolne" oddało wszystkich pięciu oficerów plutonu egzekucyjnego, łącznie z Chiżniakiem-Gurewiczem, któremu nakazano przewiezienie zwłok i ich spalenie w krematorium, a następnie rozpylenie prochów za pomocą specjalnie dostarczonego w tym celu potężnego wentylatora.

Czy Beria zgładził Stalina?

Wokół działalności Berii powstało szereg hipotez, legend i niepotwierdzonych tez. Niektóre z nich wydają się jednak dość prawdopodobne.

Jedna z takich hipotez głosi, że Beria był inicjatorem i przywódcą udanego spisku na życie Stalina. W skład spiskowców wchodzić mieli jeszcze: Nikita Chruszczow, Malenkow i Bułganin. Stalina miano zamordować za pomocą trucizny podanej w zastrzyku przez jedną z lekarek. Choć oficjalną przyczyną śmierci zbrodniczego dyktatora Rosji Sowieckiej miał być wylew krwi do mózgu, wiadomo, że przed śmiercią wymiotował on krwią, co potwierdza hipotezę mówiącą o celowym uśmierceniu za pomocą trucizny.

Postać Berii stała się po jego śmierci etatowym czarnym charakterem propagandy czasów Chruszczowa. Nowy Pierwszy Sekretarz chciał w ten sposób w dużej mierze zatuszować własne niechlubne dokonania i zbrodnie z lat 20. i 30., obarczając Berię i Stalina całą winą za zbudowanie radzieckiego totalitaryzmu.

Wykorzystywanie pozycji szefa NKWD

Beria wykorzystywał swoją pozycję do zaspokajania własnych potrzeb seksualnych. Szef jego osobistej ochrony płk. Nadoraja i adiutant, płk. Sarkisow zatrzymywali na ulicach Moskwy młode kobiety, które go zainteresowały i sprowadzali je do jego domu, gdzie były gwałcone. Wszelkie oznaki oporu uciszano groźbami represji, również wobec rodziny. Stalin nie mógł nie zdawać sobie sprawy z przestępstw seksualnych dokonywanych przez najbliższego współpracownika.

Odznaczenia

• Tytuł Bohatera Pracy Socjalistycznej
• Order Lenina (pięciokrotnie)
• Order Czerwonego Sztandaru (dwukrotnie)
• Order Suworowa I Klasy
• Nagroda Stalinowska 1 Stopnia
• Order Suche Batora (Mongolia)
• Order Czerwonego Sztandaru (Mongolia)
• Medal 25-lecia Mongolskiej Republiki Ludowej
• Order Republiki (Tuwa)
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy Armeńskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy Azerbejdżańskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
• Wojenny Order Czerwonego Sztandaru Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
• Order Czerwonego Sztandaru Pracy Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej
• Medal "Sierp i Młot"