W Ostaszkowie utworzono obóz koncentracyjny dla polskich jeńców wojennych

Największy ze specjalnych obozów dla jeńców wojennych – obóz ostaszkowski – został utworzony w pomieszczeniach karnej kolonii NKWD dla nieletnich, mieszczącej się w byłym klasztorze prawosławnym Niłowa Pustyń na wyspie Stołbnyj jeziora Seliger w obwodzie kalinińskim, około 10 km od miasteczka Ostaszków. Obóz ten przewidziany dla 7 tys. osób docelowo miał pomieœciæ 10 tys. jeńców. Jego Komendantem mianowany został major bezpieczeñstwa państwowego Paweł Borisowiec, a komisarzem – st. politruk Iwan Jurasow. Obozowy Oddział Specjalny był jednoczeœnie oddziałem specjalnym kalinińskiego okręgu wojskowego i w praktyce nie podlegał komendantowi obozu. Na jego czele stał st. lejtnant bezpieczeństwa państwowego Grigorij Wasiljewicz Korytow, funkcjonariusz UNKWD z Kalinina, któremu podlegali oficerowie operacyjni. Kadra obozu rozpoczęła działalność od 21 września. Początkowo do obozu kierowano wszystkie kategorie jeńców – żołnierzy, policjantów, a także osoby cywilne oraz kobiety.  

W Ostaszkowie przetrzymywani byli jeńcy wojenni rozstrzelani w Miednoje.

W tym samym miejscy w 1944 roku utworzono Obóz NKWD nr 45 w Ostaszkowie dla internowanych żołnierzy Armii Krajowej. Obóz został utworzony na miejscu obozu, gdzie przetrzymywano polskich jeńców wojennych po kampanii wrześniowej. Kierowani tam byli ludzie z Białegostoku, Łomży, Białej Podlaskiej, Grodna, Ostrołęki i Suwałk. Pierwszy transport przyszedł do obozu z Białegostoku 19 listopada 1944 roku, dwa następne przed końcem roku. W obozie znalazło się około 3000 ludzi, w tym 300 kobiet.

****

19 września ludowy komisarz spraw wewnêtrznych Ławrentij Beria wydał rozkaz nr 0308, zgodnie z którym utworzono Zarząd NKWD ZSRR do Spraw Jeńców Wojennych (UPW – Uprawlenije po Diełam Wojennoplennych). Tym samym rozkazem polecono zorganizowanie ośmiu obozów jenieckich – ostaszkowskiego, juchnowskiego, kozielskiego, putywelskiego, kozielszczańskiego, starobielskiego, jużskiego i orańskiego. Tak zwaną obsługę operacyjno-czekistowską jeńców wojennych zajmował się Wydział Specjalny NKWD ZSRR. Do 23 września w Zarządzie ds. Jeńców został opracowany regulamin obozu dla jeńców wojennych. Przejściowo jeńcy byli gromadzeni w obozach rozdzielczych i 138 punktach odbiorczych, skąd następnie przekazywano ich do wyżej wymienionych obozów.

Obóz jeniecki w Starobielsku, w obwodzie woroszyłowgradzkim, został rozlokowany na terenie dawnego żeńskiego monastyru. Otoczony był ceglanym murem o wysokoœci 170 cm, za którym znajdowała się trzymetrowej szerokości strefa ochronna, a następnie dodatkowe ogrodzenie z drutu kolczastego. Jeńców rozlokowano w kilkunastu (według raportu z połowy października 1939 roku – w szesnastu) budynkach różnego przeznaczenia: w pomieszczeniach cerkiewnych, stajniach, szopach, oborach, składach (także na korytarzach i w piwnicach), w namiotach oraz ziemiankach wykopanych przez samych jeńców. Wielu z nich początkowo spało pod gołym niebem, ponieważ „terytorium obozu nie mieści znajdującej się liczby jeńców wojennych”. Zgodnie z założeniem, docelową pojemność obozu obliczano na 10 tysięcy osób, jednak raport sporządzony około połowy października stwierdzał, że w obozie może pomieścić się w rzeczywistości 4000–4500 jeńców, jeżeli z cerkwi zostanie usunięte zmagazynowane w niej zboże. Stan liczebny obozu w pierwszych tygodniach funkcjonowania był płynny, ponadto nie było realnych możliwoœci dokładnego policzenia jeńców.

Naczelnikiem obozu starobielskiego mianowany został 19 września 1939 roku kpt. bezpieczeństwa państwowego Aleksandr G. Bierieżkow, jego zastêpcą G. I. Antonow, komisarzem Michaił N. Kirszyn; obydwaj poprzednio pracowali w strukturach Głównego Zarządu Obozów NKWD ZSRS (GUŁAG). Oddziałem Specjalnym (Osobyj otdieł) kierował pracownik woroszyłowgradzkiego Zarządu NKWD Michaił I. Lebiediew. Naczelnik odpowiedzialny był za całokształt życia obozowego, jednakże władza jego została okrojona na rzecz komisarza oraz naczelnika Oddziału Specjalnego i w rzeczywistoœci sprowadzała siê do funkcji czysto formalnych. Ustalony odgórnie etat załogi obozu starobielskiego wynosił 117 ludzi, by ulec znacznemu zwiêkszeniu – do 254 osób – podczas „rozładowania” obozu wiosną 1940 roku. Zewnętrzną ochronę obozu stanowiło 10 trzyzmianowych posterunków z kompanii 230 pułku Wojsk Konwojowych NKWD, w nocy dodatkowo wystawiano 4 posterunki. Ochronę wewnętrzną pełniła drużyna dozorców – strażników, którzy ochraniali areszt, komendanturę i pomieszczenia Oddziału Specjalnego, a także magazyn uzbrojenia oraz pilnowali jeńców wychodzących do pracy poza strefę obozu. Dwa posterunki strzegły budynku jeńców-pułkowników, jeden – budynku generałów. W dniu 8 października w Starobielsku zarejestrowano 7352 jeńców, wśród nich tylko 559 oficerów. Tego samego dnia w pozostałych obozach odnotowano ogó³em 7310 oficerów, którzy – zgodnie z podjętą uchwałą – powinni zostać przewiezieni do Starobielska. W tym okresie wstrzymano przesyłanie jeńców do odpowiednich obozów, m.in. wskutek przewidywanej wymiany ich z Niemcami, a także z powodu wykonania rozporzżdzeń o zwolnieniu szeregowych Ukraińców, Białorusinów oraz innych narodowości, „których ojczyzną jest terytorium Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi”.

W obozie w Starobielsku przetrzymywano jeńców rozstrzelnych wiosną 1940 roku w Charkowie.