Wincenty Witos

Wincenty Witos (ur. 21 stycznia 1874 w Wierzchosławicach koło Tarnowa, zm. 31 października 1945 w Krakowie) – polski polityk, działacz ruchu ludowego, trzykrotny premier Rzeczypospolitej Polskiej.

Od 1895 w Stronnictwie Ludowym, w latach 1908–1914 poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego, od 1909 do 1931 wójt Wierzchosławic. Poseł do austriackiej Rady Państwa (1911–1918), od 1914 w PSL „Piast” (prezes ugrupowania w latach 1918–1931) i w Naczelnym Komitecie Narodowym, później w Lidze Narodowej (1917–1918) i Polskiej Komisji Likwidacyjnej (1918–1919). Od 1919 poseł na polski Sejm. Trzykrotnie sprawował funkcję premiera (od 24 lipca 1920 do 13 września 1921, od 28 maja 1923 do 14 grudnia 1923 i od 10 maja 1926 do 14 maja 1926), jego rząd został obalony w wyniku przewrotu majowego. W latach 1929–1930 jeden z przywódców Centrolewu. W 1930 aresztowany przez władze sanacyjne, osadzony w twierdzy brzeskiej, oskarżony w tzw. procesie brzeskim o przygotowywanie zamachu stanu, skazany na 1,5 roku więzienia, udał się na emigrację do Czechosłowacji. Do kraju powrócił tuż przed wybuchem II wojny światowej, po jej rozpoczęciu internowany przez Niemców, odrzucił propozycję utworzenia rządu kolaboracyjnego. Po wojnie powołany na wiceprzewodniczącego Krajowej Rady Narodowej (nie podjął obowiązków), w 1945 prezes nowo powstałego Polskiego Stronnictwa Ludowego.

Wczesne lata

Wincenty Witos przyszedł na świat w chłopskiej rodzinie Wojciecha i Katarzyny ze Sroków, zamieszkałej w galicyjskich Wierzchosławicach. Byli oni dość ubodzy – posiadali jedynie dwie morgi ziemi rolnej, zamieszkiwali w jednoizbowej chacie, przerobionej ze stajni, początkowo nie posiadali nawet krowy. Wincenty Witos miał m.in. dwóch braci – Jana i Andrzeja. Ten drugi również został działaczem ruchu ludowego.

Wincenty Witos rozpoczął naukę w szkole wiejskiej w wieku 10 lat, ukończył cztery klasy (1884–1888). Następnie wraz z ojcem pracował jako drwal w jednym z dóbr księcia Eustachego Stanisława Sanguszki.

W latach 1895–1897 odbywał służbę wojskową w armii austriackiej – najpierw w piechocie, później w artylerii. Oddziały, których był żołnierzem, stacjonowały w Tarnowie, Krakowie i Krzesławicach.

9 lutego 1898 Witos ożenił się z Katarzyną Tracz. 22 marca 1899 urodziła mu się córka – Julia.

Działalność polityczna

W wieku 19 lat wysłał swój pierwszy artykuł do lwowskiego czasopisma Przyjaciel Ludu. Został on opublikowany pod pseudonimem Maciej Rydz. W 1895 wstąpił do galicyjskiego Stronnictwa Ludowego. 27 lutego 1903 został wybrany do Rady Naczelnej ugrupowania[3]. W lutym 1908 został został posłem do galicyjskiego Sejmu Krajowego we Lwowie[4], mandat ten sprawował do 1914.

W kwietniu 1909 został wybrany na wójta Wierzchosławic. Pełnił tę funkcję aż do 1931 Podczas sprawowania tego urzędu udało mu się wybudować we wsi młyn, dom ludowy, poprawić stan jej dróg, przeprowadzić prace melioracyjne, rozbudować tamtejszą szkołę, założyć kółko rolnicze i rozwinąć ruch spółdzielczy. W swej działalności wykazywał się niezwykłą konsekwencją:

Walka zawsze wymagała twardości i hartu, zaciętości, wytrwałości i przebiegłości, odwagi i ostrożności. Te cechy pielęgnował Witos w sobie i w swoim otoczeniu. Tępił i zagłuszał w sobie wszystko, co zawadzało i przeszkadzało w marszu do celu.

Dzięki swym cechom osobowościowym, stopniowo umacniał swą pozycję w ruchu ludowym.

W grudniu 1913 miał miejsce rozłam w Stronnictwie Ludowym. W jego wyniku w lutym 1914 Wincenty Witos został wybrany na wiceprezesa nowo powstałej partii politycznej Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”. W 1911 został posłem do austriackiej Rady Państwa w Wiedniu. Formalnie był członkiem tego organu aż do 1918. Po wybuchu I wojny światowej w 1914, zintensyfikował działalność swojej partii. Ugrupowanie weszło w skład galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego, a Wincenty Witos został 16 sierpnia 1914 jego wiceprezesem[5]. Później jednak, gdy znaczenie NKN znacznie zmalało, zrezygnował ze współpracy z Komitetem. W tym czasie Witos utrzymywał kontakt z różnymi działaczami niepodległościowymi, m.in. z Ignacym Paderewskim i Jędrzejem Moraczewskim. Poparł także działania Józefa Piłsudskiego, którego upatrywał na wodza przyszłego polskiego wojska. Wsparcie dla niego nasiliło się na łamach partyjnego tygodnika Piast zwłaszcza po kryzysie przysięgowym i internowaniu Piłsudskiego w Magdeburgu. Stopniowo jednak ludowcy skłaniali się do koncepcji odzyskania niepodległości przez Polskę poprzez współpracę z krajami zachodnimi, co zbliżało ich do postulatów narodowej demokracji. W 1917 Wincenty Witos wstąpił do Ligi Narodowej (był jej członkiem do 1918).

W 1916 został wybrany na prezesa Klubu Poselskiego PSL „Piast”. 28 maja 1917 galicyjski Sejm Krajowy ogłosił deklarację o dążeniu do utworzenia niepodległej Polski, której jednym z głównych autorów był Witos.

28 października 1918 został przewodniczącym Polskiej Komisji Likwidacyjnej, określającej się jako władza wykonawcza na terenie Zachodniej Galicji, niezależna od monarchii austro-węgierskiej. Wkrótce otrzymał propozycję wejścia do rządu Ignacego Daszyńskiego, a później także i gabinetu Moraczewskiego. W obu przypadkach odmówił, wskazując na fakt zbytniej ich lewicowości, co nie odzwierciedlało jego zdaniem ówczesnych podziałów społecznych. Na jego decyzję wpływ miało także to, że we wspomnianych rządach nie zasiadali przedstawiciele byłego zaboru pruskiego.

W 1919 wszedł w skład Sejmu Ustawodawczego. Miał bardzo poważne szanse na objęcie stanowiska marszałka izby, ale nie chciał nim zostać jako kandydat lewicy. Jednocześnie był dość popularny w kręgach centrowych i umiarkowanie prawicowych. Po rozpoczęciu prac Sejmu, został przewodniczącym komisji rolnej i wszedł w skład komisji spraw zagranicznych. Był bardzo aktywny we wszelkich zakulisowych rozgrywkach partyjnych, wykorzystując przy tym swój talent polityczny. Bernard Singer nazwał Witosa nawet włodarzem Sejmu. W tym celu wykorzystywał siłę własnego ugrupowania parlamentarnego, jak również tworzył doraźne sojusze z innymi partiami politycznymi reprezentowanymi w Sejmie. Przyczynił się np. do utworzenia rządu Leopolda Skulskiego (13 grudnia 1919). Po jego ustąpieniu 9 czerwca 1920 i niepowodzeniu utworzenia nowego gabinetu przez Skulskiego, Jana Brejskiego, Ignacy Daszyński zaproponował stworzenie koalicji centrolewicowej, na czele której stanąłby Witos. Ten zgodził się stworzyć nowy rząd, ale jego misja zakończyła się fiaskiem po dwóch dniach negocjacji. Wobec tego powstał gabinet Władysława Grabskiego.

Rząd Obrony Narodowej

Klęski na froncie wojny bolszewickiej i nieudane posunięcia gabinetu Grabskiego, skłoniły Radę Obrony Państwa do wysunięcia propozycji utworzenia Rządu Obrony Narodowej, grupującego wszystkie siły parlamentarne. 20 lipca 1920 zdecydowano się wysłać do Wierzchosławic przedstawiciela Rady z propozycją objęcia teki szefa gabinetu Witosowi. Sam opisywał moment przyjazdu wysłannika w następujący sposób:

Jednego dnia, który nie był ani świątecznym, ani jarmarcznym, a przez to na zgromadzenia nieodpowiednim, zostałem w domu celem orki pod łubin i wywiezienia trochę nawozu w pole. Około godziny trzeciej po południu zwrócił mi uwagę parobek zaznaczając, że jakieś auto zajechało na podwórze domu, zapewne więc do mnie. Roboty nie przerywałem wiedząc, że jak kto ma do mnie interes, to mnie na pewno znajdzie. Nie omyliłem się, gdyż za parę minut przybył na pole oficer, z miną ogromnie poważną, a upewniwszy się, że ma ze mną do czynienia, oświadczył bardzo uroczyście, że przyjeżdża od Naczelnika Państwa, Piłsudskiego i na jego rozkaz, żeby mnie natychmiast przywiózł do Warszawy.

Rząd Obrony Narodowej został utworzony 24 lipca 1920. Poza podejmowaniem bieżących decyzji, Witos zwracał szczególną uwagę na kwestie morale żołnierzy i społeczeństwa w ciężkich chwilach, gdy Armia Czerwona była coraz bliżej stolicy. Sam premier kilkakrotnie wyjeżdżał na linię frontu (pod Marki, Radzymin, Nasielsk, Modlin i Okuniew). Gdy pojawiły się tendencje separatystyczne w Wielkopolsce, Witos udał się do Poznania, gdzie udało mu się zażegnać niebezpieczeństwo niekorzystnych działań ze strony endecji.

12 sierpnia 1920 Józef Piłsudski złożył dymisję z funkcji Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza na ręce Wincentego Witosa jako premiera, który jednak dymisji tej nie ujawnił.

Po zwycięstwie nad bolszewikami, premier Witos pozostawał nadal aktywny – późnym latem i jesienią 1920 odbył szereg podróży, podczas których spotykał się z przedstawicielami różnych grup społecznych. Odwiedził m.in. Pomorze, Mazowsze, Kujawy, Lwów, Podlasie, Nowogródek, Suwałki, Wołyń i Małopolskę. Historyk Andrzej Paczkowski zwraca uwagę, że

Witos był pierwszym i jednym z nielicznych najwyższych urzędników państwowych Drugiej Rzeczypospolitej, którzy tak często spotykali się z przedstawicielami najróżniejszych grup społecznych z różnych regionów kraju, dając im poczucie bliskości władzy nader często reprezentowanej „w terenie” przez urzędników niekompetentnych, czy nawet wykorzystujących przyznane im uprawnienia niezgodnie z zasadami państwa demokratycznego.

Tymczasem już we wrześniu rozpoczął się powolny proces rozpadu koalicji, która wyniosła Witosa do władzy. Spory wokół konferencji pokojowej w Rydze i projektu konstytucji sprawiły, iż z rządu występowały kolejno poszczególne partie. Gdy z rządu odszedł minister spraw zagranicznych Eustachy Sapieha, a Narodowa Partia Robotnicza odwołała z gabinetu ministra pracy i opieki społecznej Edwarda Pepłowskiego, premier złożył dymisję 27 maja 1921. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski nie przyjął jej jednak i nalegał, aby Witos pozostał szefem rządu. Doszło do rekonstrukcji gabinetu, który popierały PSL „Piast”, Narodowe Zjednoczenie Ludowe, Zjednoczenie Mieszczańskie i Klub Pracy Konstytucyjnej (razem 188 posłów w 412-osobowej izbie). Nieco później jednak, ze względu na rozłam w NZL, wyjście z rządu ministra sprawiedliwości Leona Nowodworskiego i rezygnację ministra skarbu Jana Kantego Steczkowskiego, Witos zmuszony był do ponownego złożenia dymisji, która została przyjęta 13 września 1921.

W maju 1922 r. zraniony przez bojówkę narodowców.

W listopadzie 1922 Wincenty Witos ponownie zapewnił sobie mandat parlamentarny. W nowej rzeczywistości politycznej stał się on głównym przywódcą sił centrowych w parlamencie. Początkowo skłaniał się do współpracy z prawicą – dzięki nieformalnemu porozumieniu Maciej Rataj z PSL „Piast” został marszałkiem Sejmu, a związanego z narodową demokracją Wojciecha Trąmpczyńskiego wybrano na przewodniczącego Senatu. Później jednak partia Witosa głosowała za wyborem Gabriela Narutowicza (wystawionego przez PSL „Wyzwolenie”) na stanowisko prezydenta RP, a po jego zabójstwie, opowiedziała się za Stanisławem Wojciechowskim (kandydat PPS). PSL „Piast” wspierał także rząd gen. Władysława Sikorskiego[16].

Drugi rząd Witosa

17 maja 1923 PSL „Piast”, ZLN i Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji zawarły umowę koalicyjną nazywaną Paktem lanckorońskim. Głównym postanowieniem dokumentu było ustalenie formy reformy rolnej – ustalono, że parcelacji poddawane będzie 200 tys. ha ziem rocznie (posiadłości o powierzchni 100-400 ha na kresach wschodnich i powyżej 180 ha w innych województwach). Zawierał on także wiele elementów silnie nacjonalistycznych (np. postanowienie o wprowadzeniu numerus clausus w szkołach wyższych, średnich i zawodowych). Pod treścią paktu ze strony PSL „Piast” podpisał się Witos i Władysław Kiernik.

Nowa koalicja, na czele której jako premier stanął Wincenty Witos, została nazwana przez jej oponentów Chjeno-Piastem (od nazw głównych partii wchodzących w jej skład). Drugi rząd Wincentego Witosa został utworzony 28 maja 1923. W swoim expose Witos zasygnalizował plany wprowadzenia podatku progresywnego, rozparcelowanie 400 tys. morgów ziemi, reformę walutową, a także uchwalenie ustaw o inspekcji pracy i ubezpieczeniach od bezrobocia. Gabinet Witosa stosunkowo szybko skonfliktował się z Piłsudskim, który pełnił wówczas stanowisko przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej. Rząd przekazał Sejmowi projekt ustawy o organizacji najwyższych władz wojskowych bez konsultacji z marszałkiem. Zakończyło się to rezygnacją Piłsudskiego z przewodniczenia Radzie i wycofaniem z życia politycznego. Na pożegnanie wygłosił przemówienie w Sali Malinowej Hotelu Bristol, w którym skrytykował parlamentaryzm, a zwłaszcza endecję[18]. Zachęciło to siły lewicowe do ataków na rząd. Popularność gabinetu Witosa spadała także ze względu na pogarszającą się sytuację gospodarczą – hiperinflację, obniżkę płac realnych, załamanie produkcji, akcje strajkowe. Dodatkowo rząd wprowadził oszczędności budżetowe, co wywołało niezadowolenie wśród zatrudnionych w sektorze państwowym.

Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta – 28 października 1923 doszło do rekonstrukcji gabinetu Witosa. Do rządu weszli m.in. Roman Dmowski (objął stanowisko ministra spraw zagranicznych), Stanisław Grabski (resort oświaty) i Wojciech Korfanty (minister bez teki, wicepremier). Odpowiedzią lewicowej opozycji było ogłoszenie strajku powszechnego, na co gabinet zarządził militaryzację kolei. Doprowadziło to do strajku generalnego proklamowanego 5 listopada 1923 przez PPS oraz starć w Krakowie. Podczas wydarzeń krakowskich doszło do walk ulicznych robotników (którzy zdobyli broń) z policją i wojskiem. Podobne zajścia miały miejsce w Tarnowie i Borysławiu. Ostatecznie rządowi udało się opanować sytuację, ale w wyniku wydarzeń krakowskich zginęło 18 cywilów, 3 oficerów i 11 szeregowców. Wincenty Witos wraz z Wojciechem Korfantym spotkał się z przywódcami PPS, pragnąc nie dopuścić do zupełnego wymknięcia się sytuacji spod kontroli. Ostatecznie niebezpieczeństwo rozlania się fali przemocy na cały kraj zostało zażegnane.

16 listopada 1923 głosowano w Sejmie nad wotum zaufania dla rządu Witosa. Za przyjęciem uchwały opowiedziało się 195 posłów, a przeciw – 176. Wkrótce jednak w PSL „Piast” miał miejsce rozłam – 15 posłów opuściło partię. W tym samym czasie grupa secesjonistów, którzy wyszli z ugrupowania wcześniej (grupa PSL Jedność Ludowa Jana Dąbskiego), połączyła się z PSL „Wyzwolenie”. W ten sposób partia Witosa w trakcie pełnienia przez niego stanowiska premiera straciła 1/3 członków. To skłoniło go do złożenia dymisji 14 grudnia 1923 Jak pisał Andrzej Paczkowski:

Drugi z kolei rząd kierowany przez przywódcę PSL „Piast” niewątpliwie wpłynął negatywnie na opinie o Witosie. Nie tylko doszło w tym czasie do rozlewu krwi na skalę nie znaną w wewnątrzpolitycznej walce odrodzonego państwa, ale gabinet ten nie potrafił zrealizować zasadniczej części swych programowych obietnic. Witosa jakby opuściły zarówno umiejętności kierownicze, jak i zmysł polityczny.

Kolejne przesilenia rządowe skłoniły Witosa do opublikowania w połowie marca 1926 broszury pt. Czasy i ludzie, w której proponował on wprowadzenie zmian w konstytucji. Postulował m.in. wzmocnienie władzy wykonawczej, wyeliminowanie z Sejmu małych partii politycznych, ograniczenie prawa do strajku i praw mniejszości narodowych[24].

Trzeci rząd Witosa

Po upadku rządu Aleksandra Skrzyńskiego, cztery partie centrum i prawicy sejmowej porozumiały się w sprawie powołania nowego gabinetu – ZLN, Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji, NPR i PSL „Piast”. Zadecydowano, że premierem zostanie po raz kolejny Witos[25]. Ten wahał się przed przyjęciem oferty, zwłaszcza że docierały do niego informacje o akcji szykowanej przez zwolenników Piłsudskiego. 9 maja ukazał się w Nowym Kurierze Polskim wywiad z desygnowanym na premiera Witosem, w którym zwracał się on do marszałka:

Niechże wreszcie Marszałek Piłsudski wyjdzie z ukrycia, niechże stworzy rząd, niech weźmie do współpracy wszystkie czynniki twórcze, którym dobro państwa leży na sercu. Jeśli tego nie zrobi, będzie się miało wrażenie, że nie zależy mu naprawdę na uporządkowaniu stosunków w państwie.

Według Macieja Rataja, w pierwotnej wersji w wywiadzie znalazł się również następujący fragment:

Mówią, że Piłsudski ma za sobą wojsko, jeśli tak, to niech bierze władzę siłą... ja bym się nie wahał tego zrobić; jeśli Piłsudski nie zrobi tego, to, zdaje się, nie ma jednak tych sił za sobą.

10 maja 1926 utworzono trzeci rząd Wincentego Witosa. Tego samego dnia Witos rozmawiał z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim na temat niebezpieczeństwa zamachu. Prezydent odrzucił możliwość spisku ze strony Piłsudskiego. Jak pisał Witos:

Kiedy mu nadmieniłem, że moim zdaniem największe niebezpieczeństwo stanowi Piłsudski, gdyż on knuje spiski, a nawet przygotowuje zamach, oświadczył bardzo stanowczo, nie dając mi zakończyć, że to jest nieprawda. On może ręczyć, że Piłsudski nie byłby zdolny do takiej zbrodni, był zresztą osobiście u niego przed paru dniami i dał mu słowo honoru, że o żadnym zamachu nie myśli. On zaś nie ma najmniejszego powodu, by jego zapewnieniom nie wierzyć, gdyż wie, że Piłsudski danego słowa zawsze dotrzymywał.

Jednocześnie Józef Piłsudski udzielił wywiadu Kurierowi Porannemu, w którym ostro skrytykował Witosa i jego rząd. Wywiad ukazał się 11 maja, ale Komisariat Rządu na miasto stołeczne Warszawę podjął decyzję o konfiskacie gazety. Znaczna część nakładu trafiła jednak do czytelników.

Po rozpoczęciu się zbrojnego przewrotu, Witos zadecydował o przenosinach rządu z Pałacu Namiestnikowskiego do Belwederu. Ze względu na postępy zwolenników Piłsudskiego, planował także przejazd całego gabinetu do Poznania. Nie zostało to jednak zrealizowane. Po powodzeniu sił rządowych 13 maja, następnego dnia zamachowcy przypuścili kontrnatarcie, które zmusiło rząd Witosa do ewakuacji do Wilanowa. Tam na naradzie premier opowiedział się za przerwaniem walk, wskazując na zagrożenia dla Polski jako całości, wynikające z jej położenia międzynarodowego. Innego zdania byli generałowie, ale to stanowisko Witosa przeważyło. 14 maja 1926 o godzinie 17:30 rząd podał się do dymisji, a prezydent Wojciechowski złożył swój urząd. Obowiązki głowy państwa przejął marszałek Sejmu Maciej Rataj, który na premiera desygnował wskazanego przez Piłsudskiego Kazimierza Bartla. Rozpoczęły się rządy sanacji w Polsce.

Po złożeniu dymisji, Witos udał się do rodzinnych Wierzchosławic. Do rogatek Warszawy kurtuazyjnie odprowadził go nowy komisarz na miasto stołeczne, Felicjan Sławoj Składkowski.

Centrolew

Tuż po zamachu, 26 maja 1926 Wincenty Witos złożył rezygnację z pełnienia funkcji prezesa Klubu Poselskiego PSL „Piast”. Nie została ona jednak przyjęta. W 1927, na skutek ograniczenia pomocy finansowej państwa, zrezygnował natomiast z funkcji prezesa Małopolskiego Towarzystwa Rolniczego. 18 sierpnia 1927 krakowski Urząd Wojewódzki rozwiązał Związek Wójtów, utworzony przez Witosa i działający w Małopolsce pod jego przewodnictwem.

4 marca 1928 Witos został po raz kolejny wybrany do Sejmu. Wyniki głosowania okazały się jego sukcesem – uzyskał on największą liczbę głosów w tarnowskim okręgu wyborczym[32]. Odmówił jednak pełnienia funkcji prezesa partii. Zastąpił go Andrzej Średniawski.

9 kwietnia 1929 wojewoda krakowski, Mikołaj Kwaśniewski, usunął Wincentego Witosa z samorządowego tarnowskiego zarządu powiatowego, do którego wybierano go od 1905.

Pozostawał w zdecydowanej opozycji wobec rządów sanacji. W latach 1929–1930 był jednym z przywódców porozumienia ugrupowań lewicowych i centrowych, którego działalność skierowana była przeciwko piłsudczykom – Centrolewu. Brał udział m.in. w Kongresie Obrony Praw i Wolności Ludu w Krakowie (zorganizowanym przez Centrolew) w czerwcu 1930, podczas którego wygłosił przemówienie, w którym ostro zaatakował rządy sanacji[3].

Proces brzeski

List gończy za politykami Centrolewu z 1933 (z lewej) oraz portret Witosa opublikowany na łamach „Rozwoju” (4 listopada 1931)

W nocy z 9 na 10 września 1930 został zaaresztowany (w pociągu relacji Kraków – Tarnów w miejscowości Podgórze) i osadzony w twierdzy brzeskiej (bez postawienia politykowi żadnych zarzutów). Zatrzymanego (jak również jego współwięźniów, innych przeciwników sanacji) bito i upokarzano – Witosowi nakazano m.in. ręczne czyszczenie latryn i opróżnianie wiader na odchody. Nieco później przewieziono go do aresztu w Grójcu. Pomimo uwięzienia, 27 listopada 1930 został ponownie wybrany na posła do Sejmu. 27 listopada 1930 opuścił więzienie za kaucją (10 tys. zł). W przygotowywanym procesie miał odpowiadać z wolnej stopy.

W obliczu walki obozu sanacyjnego z partiami ludowymi, Witos głosił konieczność konsolidacji ugrupowań chłopskich. 15 marca 1931 powstało zjednoczone Stronnictwo Ludowe. Witos został prezesem Rady Naczelnej ugrupowania (prezesem Kongresu SL był Maksymilian Malinowski, a prezesem Naczelnego Komitetu Wykonawczego – Stanisław Wrona).

26 października 1931 rozpoczął się w Warszawie proces nazywany „brzeskim”. Witosowi oraz dziesięciu innym oskarżonym zarzucono, że w okresie od 1928 do 9 września 1930 po wzajemnem porozumiewaniu się i działając świadomie, wspólnie przygotowywali zamach, którego celem było usunięcie przemocą członków sprawującego w Polsce władzę rządu i zastąpieniu ich przez inne osoby, wszakże bez zmiany zasadniczego ustroju państwowego[34]. W trakcie 55 rozpraw, żaden z oskarżonych nie przyznał się do winy. Witos wykorzystał możliwość składania wyjaśnień do ostrej krytyki działań sanacji, poczynając od zamachu majowego. Mówił m.in.:

Wysoki Sądzie, ja byłem prezesem tego rządu, który został przez zamach majowy obalony. Nie ja więc knułem, nie ja robiłem spiski, ale ja wraz z rządem stałem się ofiarą spisku i zamachu. Rząd ten nie był rządem uzurpatorskim, był rządem konstytucyjnym, w sposób zupełnie zgodny z prawem, w sposób zupełnie praworządny powołany przez prezydenta Rzeczypospolitej. Kto inny robił zamach, kto innych robił spisek, a na ławie oskarżonych siedzę ja![35]

Obrońcą Witosa podczas procesu był adwokat Stanisław Szurlej.

Oskarżonych uniewinniono od zarzutu przygotowywania zamachu stanu. Jednak skazano ich za działalność w Centrolewie. Witos został skazany na 1,5 roku więzienia i pozbawienie praw publicznych na 3 lata. Dodatkowo (wraz z Kazimierzem Bagińskim), nałożono na niego karę grzywny w wysokości 80 zł. W dniach 7–11 lutego 1933 odbyła się rozprawa apelacyjna, która zakończyła się zatwierdzeniem wyroku pierwszej instancji. 9 maja 1933 Sąd Najwyższy skasował ten wyrok i skierował sprawę do ponownego rozpatrzenia. W dniach 11–20 lipca 1933 odbyła się druga rozprawa przed Sądem Apelacyjnym, który uznał pierwszy wyrok za uzasadniony. Wyrok ostatecznie zatwierdził Sąd Najwyższy, który w dniach 2-5 października 1933 ponownie rozpatrywał apelację obrońców.

Pięciu spośród skazanych zgłosiło się do więzień w celu odbycia kary. Wincenty Witos, Adam Pragier, Władysław Kiernik, Kazimierz Bagiński i Herman Lieberman udali się na emigrację (jeszcze przed zatwierdzeniem wyroku przez Sąd Najwyższy). We wspólnym oświadczeniu pisali

Nie będziemy znowu zakładnikami dyktatury, jak w roku 1930... Kraj żąda od nas nie męczeństwa, lecz walki o usunięcie mafii, która panowanie swe ugruntowała na kłamstwie, krzywdzie i znieprawieniu charakterów. Opuściliśmy Polskę, aby dalej prowadzić walkę ze znienawidzoną dyktaturą.

Chłopski przywódca trafił do Czechosłowacji.

Emigracja i powrót

28 września 1933 Wincenty Witos przekroczył w okolicach Zakopanego granicę polsko-czechosłowacką. Przebywał przez pewien czas m. in. w Pradze oraz w uzdrowisku w Karlovych Varach, gdzie leczył się z dolegliwości gastrycznych. Przez długi czas mieszkał w Rożnowie pod Radgoszczem na Morawach, gdzie odwiedzała go czasem córka, Julia Masiowa. Łączność z Polską utrzymywał poprzez działaczy ludowych z Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego: Pawła Bobka, Edwarda i Pawła Kaletów, Pawła Niemca i Pawła Borutę. W tym okresie przez pewien czas odpoczywał w Gródku na Zaolziu, gdzie poddał się kuracji ziołowej, zaordynowanej przez znanego miejscowego zielarza, Karola Kaletę.

W Czechosłowacji kontynuował działalność polityczną – utrzymywał kontakt z politykami ruchu ludowego, przebywającymi w kraju (Władysławem Kiernikiem, Kazimierzem Bagińskim, Stanisławem Mikołajczykiem), a także tymi za granicą. 8 grudnia 1935 został wybrany prezesem Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego. W lutym 1936 przyjechał do szwajcarskiego Morges, gdzie rozmawiał m.in. z gen. Władysławem Sikorskim i Józefem Hallerem. Uważano go za faktycznego przywódcę krajowego Stronnictwa Ludowego, konsultowano z Witosem decyzje we wszystkich ważniejszych kwestiach politycznych. Z emigracji kierował także strajkami chłopskimi, które miały miejsce w 1937 w Polsce. Na emigracji powstały Moje wspomnienia Witosa, jak również Moja tułaczka w Czechosłowacji oraz cały szereg artykułów na temat bieżącej polityki.

Do Polski wrócił 31 marca 1939. Powodem powrotu było wkroczenie wojsk niemieckich do Czechosłowacji i utworzenie Protektoratu Czech i Moraw. 3 kwietnia stawił się w prokuraturze w Krakowie. Stamtąd został przewieziony do więzienia w Siedlcach i uwięziony. W areszcie przebywał jednak tylko trzy dni – wykonanie wyroku zostało zawieszone na okres 6 miesięcy.

17 maja 1939 został ponownie wybrany na stanowisko prezesa Stronnictwa Ludowego. Tego samego dnia, w związku z odczuwalnym niebezpieczeństwem agresji niemieckiej, wydał odezwę zawierającą wezwanie do obrony niepodległości kraju.

31 sierpnia 1939 umarła jego żona, Katarzyna. Następnego dnia rozpoczęła się II wojna światowa.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej próbował wrócić do życia politycznego, jednak ograniczany był przez zły stan zdrowia. Tuż po rozpoczęciu się konfliktu, 3 września Wincenty Witos wyjechał pociągiem do Lwowa. Jednak na stacji Rudki skład został trafiony przez bombę lotniczą, a sam polityk został ranny. 16 września został zaaresztowany przez Niemców. 20 września znalazł się w więzieniu w Rzeszowie. Tam zaproponowano mu utworzenie polskiego rządu kolaboracyjnego. Propozycja ta została zdecydowanie odrzucona. W marcu 1940 Witos został przetransportowany do Berlina. Zwolniony z więzienia w 1941, przebywał w areszcie domowym w Zakopanem i Wierzchosławicach pod stałym nadzorem gestapo. W tym czasie stan jego zdrowia znacznie się pogorszył.

Podczas internowania współpracował z polskim Państwem Podziemnym. Planowano wywiezienie polityka za granicę. Od grudnia 1944 do marca 1945 przebywał w okolicach Włoszczowy i Piotrkowa, gdzie w ukryciu oczekiwał na odlot do Londynu. Plan ten nie został zrealizowany. 23 marca 1945, po wkroczeniu Armii Czerwonej, powrócił do Wierzchosławic. 31 marca 1945 został stamtąd wywieziony przez Rosjan, którzy przetrzymywali go przez 5 dni w areszcie, próbując w ten sposób przekonać Witosa do współpracy z Krajową Radą Narodową. 12 kwietnia Rząd RP w Londynie wydał komunikat powiadamiający o aresztowaniu polityka. Wywołało to spore zainteresowanie mediów zagranicznych – w sprawie Witosa interweniował nawet u Józefa Stalina brytyjski premier, Winston Churchill. Informacjom o aresztowaniu chłopskiego polityka zaprzeczyła radziecka agencja TASS.

Po wojnie

W 1945 powołano go na wiceprzewodniczącego Krajowej Rady Narodowej, jednak ze względu na ciężką chorobę nie podjął się pełnienia tej funkcji. Nie skorzystał także z zaproszenia do wzięcia udziału w rozmowach moskiewskich w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Wraz ze Stanisławem Mikołajczykiem utworzył Polskie Stronnictwo Ludowe, od sierpnia 1945 był prezesem tego ugrupowania (zastępcą był Mikołajczyk).

W tym czasie stan zdrowia Witosa uległ dalszemu pogorszeniu. 15 sierpnia 1945 trafił do szpitala Ojców Bonifratrów w Krakowie. We wrześniu wydał swą ostatnią odezwę, zatytułowaną Do braci chłopów, w której pisał:

... i znowu po latach ciężkiej rozłąki, schodzimy się razem w wolnej, niepodległej Polsce... Budujemy więc to nasze państwo na ruinach, zgliszczach i popiołach, stawiamy gmach, w którym stale i niepodzielnie królować winny samodzielność, wolność, prawo i sprawiedliwość... Pomni przeszłości, budując w warunkach jak najtrudniejszych, baczmy pilnie, aby do tego gmachu nie dostały się zarazki zgnilizny i rozkładu mające go zniszczyć, gdy on ma stać wiecznie... Świadomi swoich praw i obowiązków jak i odpowiedzialności przed przyszłością i narodem, stańcie razem do pracy, pracy wytrwałej, tworząc dobra konieczne dla współczesnych i potomnych...

Zmarł we wspomnianym szpitalu o 6:30 w środę 31 października 1945.

Witos pochowany został w Wierzchosławicach. Podczas pogrzebu utworzono kondukt żałobny, który w dniach 3–6 listopada przeszedł pieszo z Krakowa (gdzie w Kościele Mariackim miała miejsce msza poświęcona zmarłemu) do rodzinnej wioski polityka. W ostatniej drodze towarzyszyły mu tłumy zwolenników ruchu ludowego.

Odznaczenia

Odznaczony w 1921 Orderem Orła Białego. Utracił go w konsekwencji wyroku sądowego w procesie brzeskim. Odznaczenie zostało mu formalnie przywrócone w związku z amnestią, na mocy dekretu prezydenta RP, Władysława Raczkiewicza z dnia 31 października 1939, jednak nigdy fizycznie go nie odzyskał. 25 września 2011 prezydent RP Bronisław Komorowski przekazał insygnia Orderu Orła Białego rodzinie Wincentego Witosa.

Pośmiertnie odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu.

Wniosek o kasację wyroku

W 2005 PSL złożyło w Ministerstwie Sprawiedliwości wniosek o kasację wyroku, jaki otrzymał podczas procesu brzeskiego Wincenty Witos. W 2006 resort odmówił, argumentując tę decyzję w sposób następujący:

W stanie faktycznym sprawy, ustalonym przez sąd I instancji i zaakceptowanym przez sąd odwoławczy [w 1932 r.], zachowanie p. Wincentego Witosa i pozostałych oskarżonych, z formalnego punktu widzenia, wyczerpywało znamiona (...) rosyjskiego kodeksu karnego z 1903 r.

PSL ponowiło wniosek w 2008. Ministerstwo Sprawiedliwości ponownie odrzuciło tę prośbę, stwierdzając, iż nie zachowały się oryginalne akta procesu brzeskiego i z tego powodu nie jest możliwe wszczęcie procedury kasacyjnej wyroków, jakie w nim zapadły.