Kampania wrześniowa: bitwa pod Kockiem 1939

Przed bitwą

SGO "Polesie", która zorganizowana została w połowie września z nadwyżek rezerwistów i ochotników oraz poleskich oddziałów, otrzymała zadanie polegające na osłonie od północy sił koncentrujących się we wschodniej części Polski. Drugim zadaniem była osłona Polesia. Po walkach z niemiecką 2 DZmot pod Kobryniem, toczonych w dniach 16-18 września grupa ruszyła w okolice Kamienia Koszyrskiego, skąd zamierzała przez Włodawę dotrzeć do oblężonej Warszawy. Wobec kapitulacji stolicy dowództwo grupy postanowiło opanować składy amunicji w Dęblinie i przedostać się w Góry Świętokrzyskie.

29 września SGO "Polesie" wyruszyła z rejonu Włodawy w kierunku na Parczew i Milanów. 30 września pomimo otrzymanej wiadomości o kapitulacji Warszawy gen. F. Kleeberg zdecydował kontynuować działania w kierunku na Dęblin by opanować składy amunicyjne w Stawach i przejść w Góry Świętokrzyskie.

29 września niemiecka 13 DZmot ruszyła z Dęblina w kierunku wschodnim i 1 października wieczorem osiągnęła rejon Przytoczno - Stoczek - Charlejów.

Bitwa

2 października rano w rejonie miejscowości Hordzież i Serokomla zajęła stanowiska obronne Brygada Kawalerii Plis, wchodząca w skład Dywizji Kawalerii "Zaza". Niemieckie rozpoznanie pancerne na kierunku wsi Poznań zostało odparte przez artylerię brygady. Około 10:00 ruszyło natarcie 13 DZmot wzdłuż drogi Kock – Serokomla, które zostało odparte kontratakiem dywizjonu pod dowództwem mjr. Korpalskiego z 5 Pułku Ułanów. W kolejnym ataku Niemcy uderzyli na lewe skrzydło pod Serokomlą. Z rejonu Józefowa kontratakuje 2 Pułk Ułanów Grochowskich i wraz z 5 puł i 10 puł. odnosi zwycięstwo, biorąc do niewoli ponad 200 jeńców. Dywizja "Brzoza" walczyła w rejonie Kocka i Talczyna i pod koniec dnia udało jej się przełamać opór Niemców i przesunąć się w rejon Adamowa. 29 DZmot nacierała od północy z Żelechowa przez Radoryż na stację kolejową Krzywda.

3 października Dowódca Dywizji "Zaza" gen. Podhorski uzyskał akceptację gen. Kleeberga na przeprowadzenie działań zaczepnych siłami "Zazy" i 50 DP. Zgodnie z tym planem z Serokomli i Talczyna miały atakować 178 i 180 pułki piechoty, pod wspólnym dowództwem ppłk. Gorzkowskiego, w kierunku na Charlejów i Poznań a następnie Brygada Kawalerii Edward miała zaatakować od strony miejscowości Józefów w kierunku na wieś Poznań. Od rana plan został wprowadzany w życie. Dodatkowo z Kocka w kierunku na Poizdów uderzył 179 pp. Około południa ruszyło natarcie Brygady Edward. 1 Pułk Ułanów Krechowieckich i 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich atakowały spieszone podmokłą doliną, zaś 3 Pułk Strzelców Konnych konno po przeprawie koło wsi Czarna. Została zmieciona obsługa artylerii niemieckiej znajdującej się we wsi Poznań, po czym nastąpił atak w kierunku centrum wsi. Jednak brak amunicji i załamanie się ataku od czoła zatrzymało akcję.

W momencie podejmowania decyzji o akcji pod Talczynem i Kockiem gen. Kleeberg wiedział już o kapitulacji Warszawy i że z operacyjnego punktu widzenia podejmowanie tych działań nie miało już większego znaczenia. Przywołany w bibliografii Apoloniusz Zawilski uważa, że generał podjął tę decyzję żeby przygotować swoich żołnierzy, poprzez starcie z wrogiem, do prowadzenia długotrwałej walki z okupantem. Generał zrezygnował z prowadzenia dalszych ataków. 50 DP otrzymała rozkaz przesunięcia się w nocy do rejonu Adamów – Burzec – Kolonia Karolin, 60 DP "Kobryń" wycofana została w rejon lasów na południe od Hordzieżki, BK "Plis" obsadziła rejon Czarna – Wola Gułowska, a BK "Edward" – Turzystwo – Lipiny – Grabów Szlachecki z zadaniem ubezpieczania zgrupowania od południa, Podlaska Brygada Kawalerii ubezpieczała od północy i zachodu w rejonie miejscowości Radoryż, zaś 3 psk w kierunku na Ryki. Z komunikatu naczelnego dowództwa niemieckiego z wieczora 3 października:

  ...13 dywizja zmotoryzowana odpiera głównymi siłami natarcie polskiego związku wszystkich rodzajów broni pod Kockiem i na północny zachód od niego. Walki jeszcze nie zakończone...

4 października siły niemieckie ruszyły w kierunku Bugu. 13 DPZmot i 29 DPZmot otrzymały zadanie zniszczenia SGO "Polesie" w rejonie Wola Gułowska - Adamów - Krzywda. 13 DPzmot swym prawym skrzydłem podeszła pod Adamów, zaś lewym zaatakowała BK "Plis" w rejonie Woli Gułowskiej. Z powodu wycofania się pod las gułowski dwóch batalionów piechoty ("Wilk" i "Olek"), będących w składzie DK "Zaza", natarcie niemieckie doszło do cmentarza w Woli Gułowskiej, który przekształcili Niemcy w bardzo silny punkt oporu. Do nocy kawaleria nie zdołała wyrzucić nieprzyjaciela z cmentarza, pomimo kilkukrotnych ataków. Batalionów piechoty nie można było użyć w walce z powodu braku bagnetów na karabinach. Natarcie na prawe skrzydło zostało bez większej trudności odparte przez 182 pp dowodzony przez ppłk. Targowskiego.

29 DPZmot przeszła w rejon Żelechowa i przygotowała się do natarcia. Po południu, pod Wolą Okrzejską kawaleria 60 DP "Kobryń" odrzuciła podjazd pancerny nieprzyjaciela a 3 psk dowodzony przez ppłk. dypl. Małysiaka ostatecznie go zniszczył. Wieczorem gen. Kleeberg zarządził odprawę dowódców dużych jednostek w miejscu swojego postoju - na stacji kolejowej Krzywda. Plan generała walki w następnych dniach polegał na kolejnym pobiciu dwóch dywizji zmotoryzowanych. W pierwszej fazie planował związanie walką od czoła 13 DPZmot w rejonie Adamowa i Woli Gułowskiej, by następnie uderzyć na jej lewe skrzydło, wyjść na tyły i zepchnąć w kierunku na 50 DP "Brzoza". Główne zadanie zniszczenia nieprzyjacielskiej dywizji miała wykonać 60 DP "Kobryń" a właściwie jej odwód składający się z 183 pp i 1/179 pp (pod dowództwem mjr. Bartuli) wzmocnionych BK "Edward" pod ogólnym dowództwem ppłk. dypl. T. Śmigielskiego. Odwód miał uderzyć na tyły 13 DPZmot przez miejscowości Niedźwiedź i Charlejów. Po zniszczeniu 13 DPZmech całością sił SGO "Polesie" uderzyć na 29 DPZmot, ewentualnie na zgrupowanie niemieckie "Ryki", które pojawiło się koło Ryk.

5 października w Warszawie przed Hitlerem odbyła się "defilada zwycięstwa". Warszawa .Tymczasem około 8:00 13 DPZmech przeszła do ataku na odcinku od Adamowa do Konorzatki. Natychmiast, zgodnie z planem, ruszyła do ataku 60 DP swoim 184 pp pod dowództwem mjr. Żelewskiego, wzmocnionym baterią haubic, na cmentarz w Woli Gułowskiej, zaś 182 pp pod dowództwem ppłk. Targowskiego, również posiadający baterię haubic, na Helenów, z którego Niemcy zostali szybko wyparci. Natomiast dopiero drugie uderzenia 184 pp wraz z 1/179 pp na Wolę Gułowską przyniosło sukces - wzięto do niewoli jeńców i zdobyto sprzęt. Największe straty poniósł 1/179 pp, który szedł do natarcia jak na ćwiczeniach w Rembertowie - mjr Bartula na czele, dowódcy kompanii przed swymi kompaniami, dowódcy plutonów przed swymi plutonami. Zginął dowódca batalionu, dwóch dowódców kompanii i dowódca plutonu.

Sukces w Woli Gułowskiej stał się hasłem do ataku BK "Edward" i batalionu 1/183 pp kpt. Sroczyńskiego przez miejscowość Niedźwiedź w kierunku lasu leżącego na południe od Budzisk. W tym samym czasie część 13 DPZmech wypychała DP "Brzoza" z Adamowa w kierunku północno-wschodnim i oskrzydlała od wschodu BK "Plis" wzdłuż drogi Adamów - Hordzieżka. Natomiast pełnym powodzeniem zakończył się atak części BK "Edward" przez Budziska na Charlejów. Dywizjon kawalerii składający się ze szwadronów rtm. Łaskiego i ppor. Burlingisa zdobył wieś Poznań. Oto słowa meldunku telefonicznego zanotowane przez płk. Adama Eplera:

  Charlejów zajęty. Jesteśmy na tyłach wroga. Nieprzyjaciel rzuca broń i rynsztunek i cofa się w popłochu.

W rejonie Woli Gułowskiej zdecydowały się losy bitwy. Po zepchnięciu 50 DP "Brzoza" w rejon lasu pod miejscowością Krzywda wyszło niemieckie natarcie na 182 pp i 184 pp i polskie kontrnatarcie 2/183 pp pod miejscowością Gułów. W lesie Polacy zaatakowali na bagnety, Niemcy rozpoczęli odwrót. Można powiedzieć, że DP "Kobryń" wygrała pojedynek z niemiecką 13 DPZmot. Gen. Otto, jej dowódca, wydał rozkaz do odwrotu. Jeszcze prowadziła walki Podlaska BK gen. Kmicica-Skrzyńskiego z 29 DPZmot.

Sukces osiągnięty 5 października, czyli praktycznie rozbicie niemieckiej 29. DPZmot. został przekreślony przez meldunek kwatermistrza, mjr. Stawiarskiego o stanie amunicji, który wynosił 20 pocisków, zero amunicji do karabinów, a zabrakło także środków opatrunkowych.

We wsi Hordzieżka, w chłopskiej chałupie, zebrała się część wyższych dowódców: gen. Kleeberg, gen. Młot-Fijałkowski, płk. Epler. Nie byli obecni dowódcy walczących jeszcze oddziałów. Gen. Kleeberg podjął decyzję o kapitulacji. Od 19:30 miał obowiązywać rozejm, zresztą nie dotrzymywany przez Niemców. Wojsko w ciągu nocy niszczyło broń. Żegnając płk. Eplera gen. Kleeberg powiedział::

  Nic sobie nie mamy do zarzucenia. Zachowaliśmy honor żołnierski do końca. Kiedyś, gdy Ojczyzna zażąda od nas rachunku, będziemy mogli odpowiedzieć na każde pytanie...

Gen. Podhorski z DK "Zaza" odmówił początkowo kapitulacji i chciał przebijać się na południe, jednak nastęnego dnia rano zmienił decyzję. Decyzja o kontynuowaniu walki wzbudziła duży niepokój wśród Niemców.

6 października do godziny 1.00 w nocy trwała wymiana ognia między wojskami polskimi a niemieckimi, ok. 2.00 parlamentariusze polscy przekazują uzgodniony tekst aktu kapitulacji. Ze względu na krótki termin pełnomocnictw akt kapitulacji musiał podpisać osobiście gen. Kleeberg w kwaterze dowódcy 13. DPZMot. gen. Otto.

Po bitwie

Rano gen. Kleeberg odebrał ostatnią defiladę. Przed udaniem się na punkty zbiórki żołnierze niszczyli i zakopywali broń oraz sprzęt wojskowy. O godz. 10.00 we wsi Czarna rozpoczęło się składanie broni. Przed złożeniem broni żołnierzom odczytano pożegnalny rozkaz gen. Franciszka Kleeberga z dnia poprzedniego.

Po południu ruszyły kolumny rozbrojonego wojska polskiego na punkty przejścia, które należało przekroczyć o godz. 16.00. Jednak część żołnierzy przebrana w ubrania cywilne nie poszła do niewoli, a ci żołnierze którzy odmówili złożenia broni zostali schwytani przez Niemców w lasach. Część żołnierzy z SGO "Polesie" uciekła z niewoli także z obozu przejściowego w Radomiu.

Pamięć o bitwie

Walki żołnierza polskiego pod Kockiem zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, po 1945 r. i po 1990 r. "KOCK 2 - 5 X 1939" oraz napisem "KOCK" na zniczu Grobu Nieznanego Żołnierza w Krakowie.

W Woli Gułowskiej działa otwarte w 50. rocznicę bitwy w 1989 roku Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków. Wśród eksponatów znajdują się uzbrojenie pochodzące z pola bitwy, sprzęt łączności używany w czasie walki, mundury żołnierskie i oficerskie, fotografie i pamiątki osobiste żołnierzy, a także repliki sztandarów.

Cmentarz wojenny żołnierzy poległych w bitwie oraz pomnik znajduje się w Kocku, gdzie pochowany został także zmarły w niewoli w 1941 gen. Kleeberg. Polegli w walkach pod Wolą Gułowską pochowani zostali także na cmentarzu w Turzystwie koło Woli Gułowskiej. 42 żołnierzy poległych w walkach pod Serokomlą spoczywa w kwaterze wojennej na cmentarzu parafialnym w Serokomli.

4 października 2009 odbyły się oficjalne obchody 70. rocznicy ostatniej bitwy wojny obronnej w 1939 roku w Woli Gułowskiej z udziałem m.in. grup rekonstrukcji historycznej. Rekonstrukcja bitwy miała też miejsce m.in. w dniach 1-2 października 2011 w Serokomli.

Siły stron

• Strona polska:
  • Samodzielna Grupa Operacyjna "Polesie" (gen. bryg. Franciszek Kleeberg) W dniu 28 września w skład SGO "Polesie" wchodziły:
    • 60 DP - dowódca pułkownik Adam Epler
    • 50 DP "Brzoza" - dowódca pułkownik Ottokar Brzoza-Brzezina
    • Dywizja Kawalerii "Zaza" - dowódca generał Zygmunt Podhorski
      • Brygada Kawalerii Plis
      • Brygada Kawalerii Edward
    • Podlaska Brygada Kawalerii - dowódca generał Ludwik Kmicic-Skrzyński

• Strona niemiecka
  • XIV Korpus Zmotoryzowany (gen. Gustav Anton von Wietersheim)
    • 13 Dywizja Zmotoryzowana (gen. P. Otto)
    • 29 Dywizja Zmotoryzowana (gen. Joachim Lemelsen)