Aleksander II Romanow

Aleksander II Nikołajewicz, ros. Александр II Николаевич (ur. 29 kwietnia 1818 w Moskwie, zm. 13 marca 1881 w Petersburgu) – cesarz Wszechrusi, król Polski i wielki książę Finlandii w latach 1855-1881, syn Mikołaja I (1825-1855) z dynastii Romanowów i Charlotty Hohenzollern (1798-1860), księżniczki pruskiej, która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Aleksandra Fiodorowna. W 1867 odsprzedał Alaskę Stanom Zjednoczonym za 7,2 mln dolarów.

Biografia

Dzieciństwo i młodość

Aleksander Mikołajewicz Romanow urodził się 29 kwietnia 1818 roku w Moskwie. W wieku sześciu lat został powierzony opiece wychowawców. Jego opiekunami i nauczycielami byli niemiecki oficer Merder odpowiedzialny za ćwiczenia wojskowe oraz rosyjski poeta i tłumacz Wasyl Żukowski (1783-1852). Żukowski wychowywał następcę tronu na dobrego chrześcijanina. Za aprobatą cara Mikołaja narzucił Aleksandrowi surowy plan obowiązków. Pobudka o szóstej rano. Do południa pięć godzin lekcji w klasie. Potem spacer. Podczas spaceru także rozmowy i zajęcia. Po spacerze obiad, a po obiedzie znów nauka do siódmej wieczorem. Po zajęciach gimnastyka lub gry, kolacja, modlitwa i sen.

W wieku 18 lat Aleksander odbył dłuższą podróż po Rosji. W ciągu 6 miesięcy odwiedził ponad 300 carskich prowincji. Był na Syberii i Uralu. W trakcie podróży zobaczył najważniejsze miasta, fabryki, folwarki, miejsca kultu i koszary. Wziął udział w wielu paradach wojskowych, balach i przyjęciach. Był pierwszym następcą rosyjskiego tronu, który na własne oczy zobaczył kraj poddany w przyszłości jego władzy. Po powrocie z podróży odpoczywał w Bad Ems. Następnie znów ruszył w podróż. Tym razem po Europie. Najpierw zatrzymał się w Prusach Fryderyka Wilhelma III. Potem odwiedził Wiedeń, gdzie spotkał kanclerza Metternicha. Po Wiedniu były Włochy a później ponownie państwa niemieckie: Badenia, Wirtembergia i Hessen-Darmstadt.

W kwietniu 1841 roku poślubił piętnastoletnią księżniczkę Marię von Hessen-Darmstadt, która po przejściu na prawosławie przyjęła imię Marii Aleksandrowy. Pierwsze lata małżeństwa były szczęśliwe. Później Aleksander coraz częściej znajdował pocieszenie w ramionach innych kobiet. Jedną z nich była Katarzyna Dołgoruka, córka księcia Michaiła Dołgorukiego i Wiery Wiszniewskiej. Katarzyna w chwili poznania miała 17 a Aleksander 46 lat. Romans wówczas już cara z Katarzyną stał się publiczną tajemnicą.

Reforma uwłaszczeniowa

Po wojnie krymskiej Aleksander II zdecydował się na wprowadzenie szerokich reform społecznych i gospodarczych. Najważniejszą z nich była reforma uwłaszczeniowa na wsi, jaka po wieloletnich przygotowaniach weszła w życie, przez wydanie w lutym 1861 carskiego manifestu o reformie wraz z towarzyszącymi mu ustawami. Zgodnie z nimi właściciele ziemscy nie mieli już prawa dysponować chłopami, karać ich, czy przesiedlać. Chłopi zaś mogli nabywać ziemię na własność i otrzymywali nadziały gruntowe za część nominalnej ich wartości i na wieloletnie raty.

Praktycznie pełna realizacja reformy agrarnej trwała kilkanaście lat, była korzystna dla państwa i właścicieli ziemskich, którzy otrzymali pieniądze. Chłopi otrzymali ziemię, ale obciążeni zostali poza opłatami podatkowymi także długoletnimi, wysoko oprocentowanymi, spłatami wykupowymi. Kręgi rewolucyjno-demokratyczne i liberalne w Rosji krytykowały tę reformę za jej połowiczność i przerzucenie kosztów na wieś; w różnych guberniach dochodziło do wystąpień chłopskich. Spotkały się one z ostrymi represjami, aresztowaniami, sądami i zsyłkami na katorgę.

Polityka Aleksandra II wobec Polaków początkowo była łagodniejsza od polityki, którą uprawiał jego ojciec (Mikołaj I). W kwietniu 1856 Aleksander zniósł w Królestwie i na Litwie stan wojenny. W maju tego roku ogłosił amnestię (obwarowaną wieloma warunkami) dla popowstaniowej emigracji polskiej z roku 1831, a we wrześniu ułaskawił znaczną część zesłańców na Sybir. Jednak Polacy, jak wyraził się w czasie swojej pierwszej wizyty w Warszawie w maju 1856, mieli wyzbyć się wszelkich marzeń o reformach politycznych.

Powstanie styczniowe

W styczniu 1863 w Królestwie Polskim wybuchło powstanie niepodległościowe Polaków. Stłumione zostało pod koniec 1863, ale pojedyncze wystąpienia powstańców trwały do jesieni 1864. Jeszcze w trakcie insurekcji, 2 marca 1864, Aleksander II wydał dekret o przeprowadzeniu w królestwie reformy uwłaszczeniowej.

Reformy sądownictwa, szkolnictwa i ziemstwa

Równocześnie, równolegle z reformą agrarną, w latach sześćdziesiątych XIX wieku wprowadzone zostały w Rosji reformy w sądownictwie cywilnym i wojskowym, wojskowości, szkolnictwie wszystkich typów, finansach państwowych. Duże znaczenie miało wprowadzenie organów samorządowych w guberniach i powiatach w postaci tzw. urzędów ziemskich (1864). Miały zajmować się one podniesieniem poziomu technicznego rolnictwa, rozwojem oświaty, opieki społecznej, szpitalnictwa, miejscowego handlu i przemysłu oraz budownictwem lokalnych dróg i mostów. W 1870 wprowadzono też samorządne dumy miejskie. W 1863 wprowadzono ograniczoną autonomię uniwersytetów, a rok później przeprowadzono gruntowną reformę sądową. Oskarżeni uzyskali prawo do obrony, zaczęli w Rosji działać adwokaci i sędziowie przysięgli. Sędziowie stali się niezawiśli i nieusuwalni, a procesy były odtąd jawne. Wobec skazanych nie praktykowano już kar cielesnych (poza zesłanymi na katorgę). W 1874 weszła w życie przygotowana przez generała Dmitrija Milutina reforma wojskowa. Jednakowym obowiązkiem służby wojskowej objęto wszystkich poddanych cesarstwa, bez względu na stan. Czas trwania służby skrócono do 6 lat (wcześniej trwała kilkanaście, nawet do 25). Osobom z wyższym wykształceniem czas ten jeszcze bardziej skracano.

Polityka zagraniczna

W swej polityce zagranicznej dyplomacja rosyjska przez 15 lat zabiegała o zniesienie restrykcji w rejonie Morza Czarnego, jakie nakładał traktat paryski po wojnie krymskiej. W tym celu Rosja starała się o poparcie Francji, Austrii i Prus. Lecz Francja obyła się bez pomocy w swej krótkiej wojnie z Austrią o zjednoczenie Włoch w 1860, zaś Austria i Rosja miały rozbieżne interesy na Bałkanach. Jedynie Prusy wsparły roszczenia Rosji, a to za cenę jej neutralności w wojnie prusko-francuskiej w 1870. Doszło wówczas do konferencji mocarstw europejskich w Londynie, na której Rosja odzyskała możliwość posiadania floty wojennej i budowy umocnień na wybrzeżach Morza Czarnego. W latach 1872-1873 Aleksander II włączył się w budowę porozumienia z Rzeszą Niemiecką i Austro-Węgrami, co zaowocowało utworzeniem Sojuszu Trzech Cesarzy.

Podboje i zagospodarowanie Azji

Przez całą drugą połowę XIX wieku Rosja prowadziła intensywną eksplorację terytoriów w Azji i na Dalekim Wschodzie. W wyniku pertraktacji z Chinami w 1858, do Rosji przyłączony został Kraj Nadamurski, położony na północ od rzeki Amur, oraz Kraj Ussuryjski, gdzie Rosjanie założyli kilka nowych miast, w tym Chabarowsk i wielki niezamarzający port Władywostok nad Morzem Japońskim. Od 1853 Rosja zaanektowała również północną część wyspy Sachalin, zaś w 1875 jego część południową, w zamian za szereg wysp Archipelagu Kurylskiego, przekazanych Japonii. Natomiast w 1867 sprzedała Stanom Zjednoczonym półwysep Alaskę (za 7,2 mln dolarów).

Równocześnie w latach 1868-1887 cesarstwo rosyjskie dokonało sukcesywnych podbojów Chanatów Chiwy, Buchary, Samarkandy i Taszkentu w Azji Środkowej. Zamieszkane one były przez plemiona Kirgizów, Kazachów, Uzbeków, Tadżyków i inne, częściowo prowadzące koczowniczy tryb życia i funkcjonujące w zacofanych strukturach feudalno-patriarchalnych.

Polityka bałkańska

Bezpośrednio po wojnie krymskiej Rosja nie angażowała się w większym stopniu w sprawy bałkańskie, by nie narazić się mocarstwom zachodnim. Jednakże ruchy narodowowyzwoleńcze na Półwyspie Bałkańskim narastały nieustannie, wymuszając na Rosji politykę aktywnego ich wspierania. W 1875 wybuchły powstania w Bośni i Bułgarii, a rok później Serbia i Czarnogóra wypowiedziały wojnę Turcji. Wojska tureckie bezwzględnie rozprawiły się z powstańcami bułgarskimi i rozbiły siły serbskie, mimo ich wsparcia przez tysiące ochotników z Rosji i całej Europy. Wówczas, po wcześniejszym zapewnieniu neutralności Austrio-Węgier i Niemiec, do wojny przystąpiła także Rosja. Wojna rosyjsko-turecka trwała od 24 kwietnia 1877 do 31 stycznia 1878.

Mimo problemów, związanych z niedokończoną reorganizacją swych sił zbrojnych i trudnościami w zaopatrzeniu oraz twardego oporu tureckiego, w styczniu 1878 Rosjanie ponownie, jak w 1829, podeszli w pobliże Stambułu. Znów mogli go zdobyć, czego nie uczynili ze względu na stanowisko mocarstw zachodnich, ciągle opowiadających się za utrzymaniem imperium tureckiego, a przeciwko hegemonii Rosji we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Gdy więc w lutym 1878 zawarty został traktat pokojowy rosyjsko-turecki w San Stefano pod Stambułem, mocarstwa zachodnie zażądały jego rewizji. Dokonano jej po kilku miesiącach na kongresie berlińskim z udziałem Wielkiej Brytanii, Francji, Austro-Węgier, Niemiec, Rosji i Turcji. Ograniczono na nim wielkość Bułgarii, która nadal miała być uzależniona od Turcji, zmniejszono też terytorium Serbii i Czarnogóry, jednak przyznając im i Rumunii pełną niepodległość. Rosja odzyskała południową Besarabię, Bośnia dostała się pod administrację Austrii, zaś Turcja utrzymała jeszcze Macedonię i Albanię.

Zwalczanie terroru antypaństwowego

Zwycięska wojna rosyjsko-turecka nie wpłynęła na osłabienie demokratycznych i socjalistycznych ruchów opozycyjnych w Rosji. Były one wszakże skutecznie i bezwzględnie zwalczane, głównie przez tajną policję i żandarmerię. Niektóre z bardziej radykalnych organizacji zmieniły więc swą taktykę działania i w odpowiedzi na terror policyjny zaczęły stosować terror antypaństwowy. Dotyczyło to m.in. organizacji Narodnaja Wola, której komitet wykonawczy podjął decyzję o zabiciu cara. Łącznie na cara zorganizowano siedem zamachów, w tym pierwszy w 1866 roku. Z sześciu prób odebrania mu życia władca wyszedł bez szwanku (zarówno na skutek zbiegów okoliczności, jak i nieudolności sprawców).

Odpowiedzią cara na nasilające się ataki i zamachy były nie tylko represje kierowane wprost przeciwko wszelkim ruchom terrorystycznym. Aleksander powołał na stanowisko premiera Michaiła Loris-Melikowa. Loris Melikow proponował połączenie zasad silnej władzy z zasadami liberalizmu. Za sprawę najważniejszą uznał skoncentrowanie władzy administracyjnej w rękach jednego człowieka. Złagodził nieco represje, ograniczył cenzurę, usunął znienawidzonego ministra oświaty Dymitra Tołstoja. Nie zaniechał jednak polowania na nihilistów, ani walki z terroryzmem. Groźba ponownego zamachu na cara stawała się w związku z tym znowu bardzo realna.

Śmierć

13 marca 1881 Aleksander II zginął w zamachu bombowym dokonanym przez działacza organizacji Narodnaja Wola, Polaka – Ignacego Hryniewieckiego. Śmierć cesarza przekreśliła plany wprowadzenia ważnej reformy społeczno-ustrojowej, ograniczającej samodzierżawie. Wywołała skrajne reakcje zarówno w Rosji jak i na świecie. Jedni wyrażali oburzenie i przerażenie na myśl o zamachowcach, inni cieszyli się, że Opatrzność uratowała Rosję od terroru i innych jeszcze większych nieszczęść. Tron po Aleksandrze II przejął jego syn Aleksander (1881-1894), który powrócił do polityki despotyzmu, cofając wszystkie reformy demokratyczne ojca.

W miejscu zamachu wybudowano Sobór Zbawiciela na Krwi lub inaczej Sobór Zmartwychwstania Pańskiego w stylu staroruskim, ściśle nawiązującym do cerkwi Wasyla Błogosławionego w Moskwie. Ta pełna mozaik świątynia została ocalona przed planowanym wyburzeniem przez wybuch wojny niemiecko-radzieckiej w 1941.

Potomstwo

Aleksander II i Maria mieli ośmioro dzieci:

• Aleksandrę Aleksandrowną (1842-1849),
• Mikołaja (1843-1865),
• Aleksandra III (1845-1894),
• Włodzimierza Aleksandrowicza (1847-1909), męża Marii, księżniczki Mecklenburg-Schwerin,
• Aleksego Aleksandrowicza (1850-1908), męża Aleksandry, hrabiny Żukowskiej,
• Marię Aleksandrowną (1853-1920), żonę Alfreda, księcia Edynburga,
• Sergiusza Aleksandrowicza (1857-1905), męża Elżbiety, księżniczki Hesji,
• Pawła Aleksandrowicza (1860-1919), męża najpierw Aleksandry, księżniczki Grecji, a potem Olgi Walerianownej Paley.

Ze związku z Katarzyną Dołgoruką miał car czworo dzieci, którym nadano nazwisko Juriewski:

• Georgija Aleksandrowicza (1872-1913)
• Olgę Aleksandrowną (1874-1925)
• Borysa Aleksandrowicza (1876-1876)
• Katarzynę Aleksandrowną (1878-1959)

***